بررسی فلوریستیک جنگل کران‌رودی دره خان در زاگرس شمالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه ارومیه

2 هیئت علمی/ دانشگاه ارومیه

3 مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی

چکیده

جنگل کران‌رودی دره خان به مساحت تقریبی 80 هکتار، در بخش جنوبی شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی قرار دارد. در این پژوهش، فلور، طیف زیستی و کوروتیپ گونه‌های گیاهی منطقه در 50 قطعه‌نمونه، به روش خط‌نمونه (ترانسکت)، بررسی ‌شد. قطعات نمونه کنار (امتداد) رودخانه بافاصله 200 متر از یکدیگر و بقیه قطعات نمونه بر روی خط‌نمونه‌هایی در دو طرف رودخانه و عمود بر محور اصلی آن در فواصل 20، 50، 100 و 200 متر از مرکز قطعات نمونه کنار رودخانه‌ای پیاده شد. گیاهان چوبی (درختان، درختچه‌ها و بالارونده‌ها)، در قطعات نمونه 400 مترمربعی و گیاهان علفی در قطعات نمونه 100 مترمربعی به مرکز قطعات نمونه اصلی بررسی شد. در این پژوهش، 252 گونه، متعلق به 43 تیره و 169 جنس شناسایی شد که خانواده‌های کاسنی (Asteraceae)، شب‌بو (Brassicaceae)، نعناعیان (Lamiaceae)، نیام‌داران (Fabaceae)، گندمیان (Poaceae) و چتریان (Apiaceae) از بیشترین فراوانی برخوردارند. بیشتر گیاهان منطقه، ازنظر طیف زیستی رانکایر، به تروفیت‌ها (%09/38) و همی‌کریپتوفیت‌ها (%92/34) و ازنظر جغرافیای گیاهی به‌طور مشترک به ناحیه‌های رویشی ایرانی- تورانی و اروپا- سیبری (%47/40) تعلق دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Floristic study of a gallery forest in northern Zagros (Khan Valley, Urmia, NW Iran)

نویسندگان [English]

  • Maryam Mahmoodi 1
  • Elias Ramezani 2
  • Javad Eshaghi-Rad 1
  • Mahnaz Heidari Rikan 3

1 Urmia University

2 Urmia University

3 Reasearch Centre of Agriculture and Natural Resources of west Azerbaijan province, Urmia

چکیده [English]

The Khan Valley gallery forest with an area of ca. 80 ha is situated south of Urmia in west Azerbaijan province, NW Iran. Using transect method, this study examines flora, life form, and chorotypes of the plant species growing in the area. Woody plants were studied within fifty 400 m2 (20 x 20 meter) sample plots centered at 0, 20, 50, 100, and 200 m along transects perpendicular to the river axis on both sides at 200 m intervals. Herbaceous plants were examined within 100 m2 (10 x 10 meter) sample plots inside the main plots. In this study, 252 species belonging to 43 families and 169 genera were identified, of which Asteraceae, Brassicaceae, Lamiaceae, Fabaceae (Faboidae), Poaceae, and Apiaceae are most abundant in the study area. Our floristic study reveals that the most common plant taxa in the study site are therophytes (38.09%) and hemicryptophytes (34.92%), based on Raunkiær system, and phytogeographically belong jointly to Irano-Turanian and Euro-Siberian regions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Chorotype
  • Flora
  • gallery forest
  • Life form
  • transect

بررسی فلوریستیک جنگل کران­رودی دره خان در زاگرس شمالی

مریم محمودی1، الیاس رمضانی1*، جواد اسحاقی­راد1 و مهناز حیدری ریکان2 

1 ارومیه، دانشگاه ارومیه، دانشکده منابع طبیعی، گروه جنگلداری

2 ارومیه، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی

تاریخ دریافت: 30/6/93                تاریخ پذیرش: 23/9/93

چکیده

جنگل کران­رودی دره خان به مساحت تقریبی 80 هکتار، در بخش جنوبی شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی قرار دارد. در این پژوهش، فلور، طیف زیستی و کوروتیپ گونه­های گیاهی منطقه در 50 قطعه‌نمونه، به روش خط­نمونه (ترانسکت)، بررسی ­شد. قطعات نمونه کنار (امتداد) رودخانه بافاصله 200 متر از یکدیگر و بقیه قطعات نمونه بر روی خط­نمونه­هایی در دو طرف رودخانه و عمود بر محور اصلی آن در فواصل 20، 50، 100 و 200 متر از مرکز قطعات نمونه کنار رودخانه­ای پیاده شد. گیاهان چوبی (درختان، درختچه­ها و بالارونده­ها)، در قطعات نمونه 400 مترمربعی و گیاهان علفی در قطعات نمونه 100 مترمربعی به مرکز قطعات نمونه اصلی بررسی شد. در این پژوهش، 252 گونه، متعلق به 43 تیره و 169 جنس شناسایی شد که خانواده­های کاسنی (Asteraceae)، شب­بو (Brassicaceae)، نعناعیان (Lamiaceae)، نیام­داران (Fabaceae)، گندمیان (Poaceae) و چتریان (Apiaceae) از بیشترین فراوانی برخوردارند. بیشتر گیاهان منطقه، ازنظر طیف زیستی رانکایر، به تروفیت­ها (%49/38) و همی­کریپتوفیت­ها (%69/37) و ازنظر جغرافیای گیاهی بطور مشترک به ناحیه­های رویشی ایرانی- تورانی و اروپا- سیبری (%47/40) تعلق دارند. 

واژه­های کلیدی: ترانسکت، جنگل کران­رودی، شکل زیستی، فلور، کوروتیپ.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09143884194 ، پست الکترونیکی:  e.ramezani@urmia.ac.ir 

مقدمه 

 

جنگل­های کران­رودی (riparian forests)، مناطق پوشیده از درختان و دیگر گیاهان رطوبت­پسند در حاشیه­ی رودخانه­ها هستند (27، 28) که ازنظر ویژگی­های هیدرولوژی، جوامع گیاهی، خاک و توپوگرافی از مناطق هم‌جوار خود متمایزند. این اکوسیستم­ها، همچنین نقش مهمی در چرخه­ی مواد غذایی، هیدرولوژی و اکولوژی در حوزه­های آبخیز ایفا می­کنند و به دلیل دارا بودن ارزش­های چندگانه از اهمیت زیادی برخوردارند (19). جنگل­های کران­رودی از پیچیده­ترین سامانه‌های اکولوژیک در بیوسفر بحساب می­آیند (28). در این اکوسیستم­های بی­نظیر که زیستگاه­های خشکی بشدت تحت تأثیر محیط­های آبی قرار می­گیرند (25)، معمولاً بیشترین تنوع فلوریستیکی در بین اکوسیستم­های خشکی مشاهده می­شود (22، 26، 27) و حتی بسیاری از گونه­های آن هنوز ناشناخته مانده­ است (29).

پژوهش­های فلوریستیک، با شناسایی و معرفی گونه­های گیاهی جدید، در حال انقراض و یا دارویی در یک رویشگاه و تعیین پتانسیل رویشی یک منطقه،­ زمینه را برای مدیریت و یا بهره­برداری صحیح از آن‌ها فراهم می­کند (9، 15). این­گونه پژوهش­ها همچنین ارزیابی اکولوژیکی رویشگاه­ها از گذشته تا حال و پیش­بینی وضعیت آینده آن‌ها را میسر و نیز شدت دخالت­های انسان و چرای دام را در اکوسیستم­های طبیعی مشخص می­کند (4).

تاکنون پژوهش­های اندکی درباره‌ی ویژگی­های فلوریستیک جنگل­های کران­رودی در ایران انجام ‌شده است. Basiri و همکاران (2011) به مطالعه فلور، شکل­ زیستی و کورتیپ گیاهان در جنگل کران­رودی بهبهان پرداختند. در این بررسی، 82 گونه متعلق به 70 جنس و 26 خانواده شناسایی شد که خانواده­های Compositae (14 گونه)، Caryophyllaceae (6 گونه)، Gramineae (13 گونه) و Papilionanceae (18 گونه) از بیشترین فراوانی برخوردار بودند. در این بررسی، گیاهان با شکل­ زیستی تروفیت و منشأ ناحیه رویشی ایرانی - تورانی بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند.

در پژوهشی دیگر، ترکیب گونه­ای جنگل­ کران­رودی منطقه کاکا رضا در شهرستان خرم­آباد بررسی شد (6). در این پژوهش از آماربرداری نواری با شدت 3/3 درصد استفاده شد. نتایج نشان داد که میزان تاج­پوشش و ترکیب گونه­ای در دو طرف رودخانه اختلاف معنی­داری باهم داشته و تیپ­های جنگلی مختلفی در دو طرف رودخانه مستقر شده‌اند. در سمت مجاور جاده، 17 تیپ شناسایی شد که بیشترین فراوانی را تیپ بلوط- سرخ‌بید (Quercus sp. - Salix purpurea) و پس‌ازآن تیپ سرخ­بید- بلوط (Salix purpurea - Quercus sp.) تشکیل داد. در سمت دیگر هم تیپ بلوط- بنه (Quercus sp. - Pistacia atlantica)، در بین 18 تیپ مشخص‌شده، از بیشترین فراوانی برخوردار بود.

Samber و همکاران (2011) با بررسی تنوع گونه­های چوبی و پویایی جنگل­های کران­رودی در چند رودخانه در امتداد یک گرادیان فیتوژئوگرافیک (جغرافیای گیاهی) در بورکینافاسو، 196 گونه، 139 جنس و 51 خانواده­ی گیاهی را ثبت کردند. در یک پژوهش دیگر، تنوع گونه­های بومی و غیربومی جنگل­های کران­رودی در اروپا مطالعه شد (33). در این بررسی، 1380 گونه­ی گیاهی ثبت شد که 45 درصد آن را گونه­های غیربومی تشکیل می­داد.

جنگل­های کران­رودی در زاگرس شمالی به دلایل مختلف از اهمیت ویژه­ای برخوردارند. درحالی‌که شرایط آب و هوایی کلی، بویژه رطوبت، برای استقرار جنگل در این مناطق مناسب نیست، تعداد اندکی از اکوسیستم­های جنگلی توانسته­اند در شرایط ویژه خرد اقلیمی در حاشیه یک منبع آبی (کنار رودخانه) استقرار یابند. افزون­بر رطوبت، ویژگی­های خاص فیزیوگرافی این‌گونه مناطق که اغلب در داخل دره­های نسبتاً عمیق واقع ‌شده‌اند، شرایط اکولوژیک مناسبی را برای تشکیل پوشش گیاهی جنگلی فراهم نموده است. باوجود ارزش­های اکولوژیک و زیست­محیطی جنگل­های کران­رودی زاگرس، تاکنون هیچ پژوهشی به بررسی دقیق ترکیب فلوریستیک این اکوسیستم­ها نپرداخته است. با توجه به اینکه گام نخست در مدیریت بهینه چنین رویشگاه­هایی، شناخت هرچه بیشتر اجزای آن است، پژوهش پیش رو باهدف پاسخگویی به چنین نیازی، به بررسی فلوریستیک جنگل کران­رودی دره خان در شهرستان ارومیه می‌پردازد.

مواد و روشها

دره خان (به زبان ترکی: خان دره سی؛ طول جغرافیایی: 45 درجه و2 دقیقه تا 45 درجه و7 دقیقه شرقی؛ عرض جغرافیایی: 37 درجه و17 دقیقه تا 37 درجه و 20 دقیقه شمالی) در 30 کیلومتری جنوب شهر ارومیه و در مسیر جاده ارومیه- اشنویه در استان آذربایجان غربی قرار دارد (شکل 1). در حاشیه رودی کوچک در داخل این دره، یک جنگل کران­رودی به طول تقریبی 3-4 کیلومتر و عرض متوسط 150-200 متر وجود دارد که بطور عمده از درختان گردو (Juglans regia)، بید (Salix alba)، زبان­گنجشک (Fraxinus rotundifolia)، کیکم (Acer monspessulanum) و گلابی وحشی (Pyrus syriaca) تشکیل‌شده و بر روی دامنه­های مجاور، بنه (Pistacia atlantica)، زالزالک (Crataegus aronia)، سماق (Rhus coriaria) و ارس (Juniperus excelsa) و پوشش علفی با ترکیب گونه­ای غنی مشاهده می­شود. این منطقه، ازنظر تقسیم‌بندی زمین‌شناسی ساختاری، در بخش مرکزی زون خوی- مهاباد واقع‌شده که از قدیمی‌ترین پی­سنگ­های پوسته ایران است. بر اساس میانگین 20 ساله (86-1366) داده­های هواشناسی در نزدیک‌ترین ایستگاه سینوپتیک منطقه (ارومیه)، میانگین سالیانه بارندگی، 5/367 میلی­متر و دما، 8/11 درجه سانتی­گراد است. طول فصل خشک در منطقه چهار تا پنج ماه (خرداد تا مهر) است و بطور میانگین در 119 روز از سال، دما به زیر صفر می­رسد. اقلیم منطقه بر اساس روش دومارتن جزو اقلیم نیمه‌خشک سرد محسوب می­شود (7).

 

 

 

شکل 1- موقعیت دره خان در استان آذربایجان غربی و منطقه دره شهدا.

 

 

در این پژوهش، ویژگی­های فلوریستیک دره خان به روش خط­نمونه (ترانسکت) در 50 قطعه­نمونه در منطقه مطالعه شد. گیاهان چوبی (درختان، درختچه­ها و بالارونده­ها) در قطعات نمونه 400 مترمربعی (20×20 متر) و گیاهان علفی، در قطعات نمونه 100 مترمربعی (10×10 متر)، به مرکز قطعات نمونه­ اصلی، مورد بررسی قرار گرفت. قطعات نمونه کنار (امتداد) رودخانه با فاصله 200 متر از یکدیگر و بقیه قطعات نمونه بر روی خط­نمونه­هایی در دو طرف رودخانه (دامنه­های شمالی و جنوبی) و عمود بر محور اصلی آن در فواصل 20، 50، 100 و 200 متر از مرکز قطعات نمونه کنار رودخانه­ای پیاده شد (24، 32). درکل، 22 خط­نمونه در دو طرف رودخانه­ی دره خان قرار گرفت. برای پیاده کردن قطعات نمونه در طبیعت، از شیب­سنج سونتو، قطب­نما و متر نواری استفاده شد. نمونه­برداری و کارهای زمینی، در ماه­های اردیبهشت و خرداد سال 1391 انجام شد. در هر قطعه­نمونه مربعی شکل، از همه گونه­های گیاهی موجود نمونه­برداری و نمونه­های هرباریومی تهیه شد. برای شناسایی گونه­های گیاهی منطقه موردمطالعه، از فلور ایرانیکا (31)، مجموعه فلورهای فارسی ایران (2) و فلور رنگی ایران (12) استفاده شد. نام­های علمی گیاهان بر اساس استاندارد IPNI (The International Plant Names Index) به نشانی http://ipni.org نوشته شد. نمونه­های هرباریومی تهیه­شده در این پژوهش در هرباریوم نوپای گروه جنگلداری دانشگاه ارومیه نگهداری می­شود؛ شماره­گذاری این نمونه­ها از UUF0001 آغاز شده است.

افزون بر این، حضور و درصد حضور هرگونه گیاهی در قطعات نمونه و همچنین طیف زیستی و کوروتیپ هر گیاه بررسی و تعیین گردید. شکل‌های زیستی منطقه با روش رانکایر (30) طبقه‌بندی و طیف زیستی گیاهان منطقه تعیین شد. برای تعیین پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ) گونه‌های گیاهی منطقه از فلورهای ایرانیکا (1963-2012)، ایران (2) و ترکیه (20) استفاده شد. مبنای تعیین وضعیت در معرض خطر بودن گونه­ها، فهرست گیاهان گلدار در معرض خطر ایران (23) بوده است.

نتایج 

در دره خان، 252 گونه­ گیاهی فهرست­برداری شد. این گونه­ها به 169 جنس و 43 تیره تعلق دارند (جدول 1). 88/63 درصد از گونه­ها مربوط به تیره­های کاسنی Asteraceae (43 گونه، 1/17 درصد)، شب­بو ­Brassicaceae (24 گونه، 5/9 درصد)، نعناعیان Lamiaceae (20 گونه، 93/7 درصد)، چتریان Apiaceae (17­­­ گونه، 74/6 درصد)، نیام­داران یا تیره نخود Fabaceae (16 گونه، 34/6 درصد)، گندمیان Poaceae (16 گونه، 34/6 درصد)، گاوزبان Boraginaceae (14­ گونه، 55/5 درصد) و لاله Liliaceae (11 گونه، 36/4 درصد) بوده است (شکل 2). همچنین، جنس­های گل گندم Centaurea (6 گونه، 38/2 درصد)، علف پشمکی Bromus و فرفیون Euphorbia (هرکدام 5 گونه، 98/1 درصد)، بیشترین فراوانی را نشان دادند. دیگر جنس­ها کمتر از 6/1 درصد کل گونه­ها را شامل شدند (شکل 2). ازنظر فراوانی شکل­های زیستی در فواصل مختلف از رودخانه، شکل­های زیستی همی­کریپتوفیت با 62 گونه و کامفیت و فانروفیت هرکدام با 15 گونه بیشترین فراوانی را در فاصله 100 متری از رودخانه نشان دادند. همچنین، بیشترین فراوانی ژئوفیت­ها (15 گونه) در فاصله 20 متری و تروفیت­ها (65 گونه) در فواصل 50 و 100 متری از رودخانه مشاهده شد (شکل3).

گروه­بندی گونه­ها بر مبنای طبقه­بندی زیستی رانکایر نشان داد که تروفیت­ها (97 گونه، 49/38 درصد)، همی­کریپتوفیت­ها (95 گونه، 69/37 درصد)، فانروفیت­ها (25 گونه، 92/9)، ژئوفیت­ها (18 گونه، 14/7 درصد) و کامفیت­ها (17 گونه، 74/6 درصد) بارزترین اشکال زیستی گیاهی منطقه را تشکیل می­دهند. فراوانی هریک از این شکل­های زیستی در فواصل مختلف از رودخانه دره خان در شکل 3 نشان داده‌شده است.

 

 

 

شکل 2- خانواده­های گیاهی و تعداد افراد در هر خانواده در دره خان ارومیه.

جدول 1- تاکسون، شکل­های زیستی (Ph: فانروفیت؛ ؛ Geo: ژئوفیت ؛ He: همی­کریپتوفیت؛ Th: تروفیت؛ Ch: کامفیت)، حضور (تعداد پلات­های دامنه شمالی و جنوبی که گونه در آن مشاهده شد)، کورتیپ (IT: ایرانو تورانی؛ ES: اروپا - سیبری؛ Med: مدیترانه؛ Endm: انحصاری یا اندمیک؛ Mesopot: بین­النهرین؛ Cosm: جهان­وطن؛ SS: صحرا- سندی؛Poly: چندناحیه­ای) و گونه­های در معرض خطر انقراض (*) ، دره خان در جنوب ارومیه.

تاکسون  

 

شکل زیستی

حضور

کورتیپ

فاصله از رودخانه به متر

دامنه شمالی

دامنه جنوبی

0

20

50

100

200

Aceraceae  

Acer monspessulanum L. subsp.  cinerascens (Boiss.) Yalt.

 

Ph

 

16

 

5

 

IT, ES

 

×

×

×

×

×

Amaryllidaceae  

Ixiolirion tataricum Herb.

 

Geo

 

3

 

3

 

IT, ES, SS

 

×

×

×

×

 

Anacardiaceae  

Pistacia atlantica Desf. subsp. kurdica (Zohary) Rech. f.

 

Ph

 

0

 

6

 

IT

 

 

×

×

×

×

Rhus coriaria L.

Ph

0

4

IT, Med

 

×

 

×

×

Apiaceae  

Astrodaucus orientalis (L.) Drude.

 

He

 

1

 

0

 

IT, ES

 

 

×

 

 

 

Chaerophyllum bulbosum L.

He

2

2

IT, ES

 

×

×

 

 

Conium maculatum L.

He

0

2

IT, ES, N. Africa

 

×

 

 

×

Eryngium pyramidale Boiss. & Hausskn. ex Boiss.

He

0

1

IT

 

 

×

 

 

E. thyrsoideum Boiss.

He

13

16

IT

×

×

×

×

×

Glochidotheca foeniculacea Fenzl.

Th

5

11

IT, ES

×

×

×

×

×

Malabaila secacul (Miller) Boiss.

He

1

1

IT

×

 

 

×

 

Physocaulis nodosus (L.) W. D. J. Koch.

Th

1

0

IT, ES, Med

 

 

×

 

 

Pimpinella anthriscoides Boiss.

He

7

2

IT, ES

×

 

 

 

 

P. corymbosa Boiss.

Th

1

0

IT

 

 

 

×

 

Scandix aucheri Boiss.

Th

7

3

IT, ES, N. Africa

×

×

×

×

×

S. stellata Soland.

Th

2

5

IT, ES,  N. Africa

 

×

×

×

 

Smyrniopsis aucheri Boiss.

He

0

1

IT, ES

 

×

 

 

 

Smyrnium cordifolium Boiss.

He

19

13

IT

×

×

×

×

×

Trigonosciadium tuberosum Boiss.

Th

1

0

IT, Mesopot.

 

×

 

 

 

Turgenia latifolia (L.) Hoffm.

Th

0

8

IT, ES., Med

 

×

×

 

 

Zosimia absinthifolia Hoffm.

Ch

0

1

IT

 

 

 

×

 

Aristolochiaceae  

Aristolochia bottae Jaub. & Spach

 

He

 

0

20

 

IT, ES

 

×

 

×

×

×

×

Asteraceae

Achillea millefolium L.

 

He

 

0

 

5

 

IT, ES, Himalaya

 

 

×

×

×

×

A. nobilis L.*

He

3

1

IT, ES

×

 

 

×

×

A. setacea Waldst. & Kit.

He

2

5

IT, ES

×

×

 

×

 

A. vermicularis Trin.

He

10

4

IT, ES

×

×

×

×

 

Anthemis haussknechtii Boiss. & Reut.*

Th

1

7

IT

×

×

×

×

 

A. hyalina DC.

Th

6

12

IT

×

×

×

×

×

A. tinctoria L.*

He

4

0

IT, ES

 

×

×

×

 

Arctium lappa L.

He

1

0

IT, ES

 

×

 

 

 

Artemisia  vulgaris L.

Ch

2

0

IT, ES

×

 

×

 

 

Carduus arabicus Jacq. ex Murray.

Th

1

8

Med, IT

 

×

×

×

 

C. onopordiodes Fisch. ex M. Bieb.

He

1

0

IT, ES

×

 

 

 

 

C. seminudus M. Bie.

He

2

4

IT, ES

×

×

×

×

 

Centaurea cyanus L.

Th

3

0

IT, ES

 

×

 

×

 

C. iberica  Trevir. ex Spreng.

He

3

0

IT, ES

×

×

×

 

 

C. persica Boiss.

He

2

0

IT

 

 

 

×

 

C. polypodiifolia Boiss.

He

4

0

IT, ES

×

×

 

×

 

C. rhizantha C. A. Mey.

He

3

0

IT, ES

×

×

×

 

 

C. virgata Lam.

He

3

3

IT, ES

×

×

×

×

 

Cephalorrhynchus brassicifolius (Boiss.) Tuisl.

He

2

0

Endm

×

 

 

 

 

Chardinia orientalis (L.) Kuntze.

Th

3

5

IT, ES, SS

 

×

×

×

 

Cirsium arvense (L.) Scop.

He

4

3

ES, IT, America

×

×

 

×

 

C. elodes M. Bieb.

Th

1

0

IT, ES

×

 

 

 

 

C. lappaceum   Fisch.

Th

3

0

IT, ES

 

×

×

 

×

Codonocephalum peacockeaanum Aitch. & Hemsl.

He

5

0

IT

×

×

×

×

 

Cousinia boissieri Buhse.

Th

1

0

IT

×

 

 

 

 

C. canescens DC.

Th

9

16

IT

×

×

×

×

×

Crupina crupinastrum (Moris) Vis.

Th

0

2

IT, ES

 

×

×

 

 

Echinops bithynicus Boiss.

He

11

16

IT

×

×

×

×

×

E. ritrodes Bunge.

He

1

0

IT

 

 

×

 

 

Garhadiolus angulosus Jaub. & Spach.

Th

0

3

IT, ES, SS

 

×

×

×

 

Hieracium procerum Fries.

He

6

1

IT, ES

 

×

×

×

×

Picris strigosa M. Bieb.

He

1

9

IT, ES

×

×

×

×

×

Scorzonera laciniata L.

He

1

0

IT, ES, Med, SS

 

 

 

 

×

Senecio mollis Willd.

He

4

1

IT

×

 

×

×

×

S. vernalis Waldst. & Kit.

Th

5

7

IT

 

×

 

×

×

Serratula cerinthifolia (Sm.) Boiss.

He

5

12

IT, ES

 

×

×

×

×

S. radiata M. Bieb.

He

2

1

IT, ES

 

×

 

×

 

Steptorrhamphus tuberosus (Jacq.) Grossh.

He

0

2

IT, ES

 

×

×

 

 

Tanacetum chiliophyllum Sch. Bip.

He

0

2

IT

 

×

 

×

 

Taraxacum syriacum Boiss.

He

9

3

IT, ES, SS

×

×

×

×

×

Tragopogon coloratus C. A. Mey.*

He

5

12

IT, ES

×

×

×

×

×

T. rezaiyensis Rech. F.*

Th

0

1

Endm

 

 

 

×

 

Xeranthemum longepappposum Fisch. & C. A. Mey.

Th

0

4

IT, ES

×

×

×

×

 

Boraginaceae

Anchusa arvensis M. Bieb. FI.

 

He

 

1

 

1

 

IT, ES, SS

 

 

×

 

 

 

Asperugo procumbens L.

Th

5

0

ES, IT, SWS

×

×

×

 

 

Buglossoides tenuiflora (L.f.) I.M.Johnst.

Th

2

1

IT, ES, SS, N. Africa

 

×

×

×

 

Cerienthe minor L.

He

8

8

ES, IT

×

×

×

×

×

Lappula barbata (M. B.) Gurke.

Th

7

0

IT, ES

 

×

×

×

×

L. squarrosa Dumort.

Th

1

0

IT

×

 

 

 

 

Nonnea persica Boiss.

Th

4

3

IT

 

×

×

×

 

Onosma kotschyi Boiss.

He

0

2

Endm

 

 

×

 

 

O. sericea Willd.

He

1

13

IT, ES

×

×

×

×

×

Rindera lanata Gurke.

He

2

0

IT, ES

 

 

×

×

 

Rochelia cardiosepala Bunge.

Th

3

3

IT, ES, Himalaya

×

×

×

×

×

R. disperma (L.) Wettst.

Th

2

3

IT, ES, SS

 

×

×

×

 

R. persica Bunge. ex Boiss.

Th

0

1

IT, ES

 

 

 

×

 

Solenanthus circinnatus Ledeb.

He

6

5

IT, ES

×

×

 

×

 

Brassicaceae

Aethionema fimbriatum Boiss.

 

Ph

 

3

 

0

 

IT

 

 

 

×

×

 

Fibigia suffruticosa (Vent.) Sweet.

Ph

1

0

IT, ES

 

 

×

 

 

Aethionema arabicum (L.) Andrz. ex DC.

Th

0

2

Med, ES, IT

 

 

×

×

×

Alliaria petiolata (M. B.) Cavara & Grande.

Th

4

1

IT, ES

×

 

 

 

 

Alyssum desertorum Stapf.

Th

11

6

IT, ES, N. Africa

×

×

×

×

×

A. marginatum Steud. ex Willd.

Th

5

13

IT, SS

×

×

×

×

×

Arabidopsis wallichii (Hook. F. & Thoms.) N. Busch.

Th

1

0

IT, ES, Himalaya

×

 

 

 

 

Arabis caucasica Willd.

He

1

0

IT, ES

×

 

 

 

 

A. ottonis-schulzii Bornm. & Gauba.

He

1

0

Endm

×

 

 

 

 

Camelina rumelica Velen.

Th

1

2

IT, ES

 

×

×

 

 

Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.

Th

2

1

IT, ES, SS

×

 

×

 

 

Cardaria draba (L.) Desv.

He

12

4

Med, ES, IT

×

×

×

×

×

Conringia perfoliata (C. A. Mey.) N. Busch.

Th

0

1

IT, ES

 

 

 

×

 

Descurainia sophia (L.) Prantl.

Th

1

0

IT, ES, N. Africa

 

 

×

 

 

Erophila minima C. A. Mey.

He

4

1

IT, ES

×

×

×

×

 

Erysimum crassipes Fisch. & C.A. Mey.

He

1

4

IT, ES

×

×

×

×

 

Euclidium syriacum (L.)  W. T. Aiton

Th

1

1

IT, ES

 

 

×

×

 

Hesperis kurdica F. Dvorák & Hadac var.

He

1

0

IT

 

 

 

×

 

Isatis raphanifolia Boiss.

He

2

3

Endm

 

×

 

×

×

Neslia apiculata Fisch., C. A. Mey. & Avé-Lall.

Th

3

7

IT, ES, Med, NW Africa

 

×

×

×

×

Sameraria armena Desv.

Th

0

3

IT, ES

 

 

 

×

×

Sisymbrium irio L.

Th

9

2

IT, ES

×

×

×

×

 

S. septulatum DC.

Th

2

0

IT, ES

×

 

 

 

 

Thlaspi perfoliatum L.

Th

4

1

IT, ES, N. Africa

×

 

 

 

×

Campanulaceae

Campanula glomerata L.

 

He

 

1

 

1

 

IT, ES

 

×

 

×

 

 

C. stevenii M. Bieberstein.

He

5

0

IT, ES

 

×

×

×

×

Caprifoliaceae

Lonicera iberica M. Bieb

 

Ph

 

1

 

2

 

IT, ES

 

×

 

×

×

 

L. nummulariifolia Jaub. & Spach.

Ph

1

1

IT

 

 

×

×

 

Caryophyllaceae

Arenaria gypsophiloides L.

 

Th

 

1

 

0

 

IT

 

 

 

 

×

 

Minuartia meyeri Bornm.

Th

2

3

IT,ES

 

 

×

×

 

Silene marschallii C.A.Mey.

He

12

6

IT, ES

×

×

×

×

×

S. pungens Boiss.

Th

1

4

IT

 

×

 

×

×

S. spergulifolia (Willd.) M. Bieb.

He

5

2

IT

×

×

×

×

×

S. villosa Forssk.

He

1

3

IT, SS

 

×

×

×

 

Stellaria holostea L.

Th

4

1

IT, ES

×

×

 

 

×

S. media (L.) Kleopow.

Th

6

2

Cosm.

×

 

×

×

 

Vaccaria pyramidata Medik.

Th

0

2

IT

 

 

 

×

×

Cistaceae

Helianthemum ledifolium (L.) Miller.

 

Th

 

0

 

2

 

IT, ES

 

 

 

×

×

 

Convolvulaceae

Convolvulus arvensis L.

 

He

 

1

 

3

 

Cosm.

 

 

×

×

 

 

Crassulaceae

Rosularia sempervivum (M. Bieb.) A. Berger.

 

He

 

0

 

1

 

IT, ES

 

 

 

×

 

Cucurbitaceae

Bryonia dioica Jacq.

 

He

 

4

 

5

 

IT

 

×

×

×

×

 

Cupressaceae

Juniperus excelsa M. Bieb.

 

Ph

 

1

 

1

 

IT, ES

 

 

 

 

×

 

Dipsacaceae

Cephalaria microcephala Boiss.

 

He

 

1

 

0

 

IT

 

 

 

×

 

 

Pterocephalus canus Coult

Th

3

1

IT

×

×

×

 

 

P. plumosus (L.) Coult. ex DC.

Th

4

12

IT, ES, Med, SS

×

×

×

×

×

P. szovitsii Boiss.*

Ch

0

2

IT

 

×

 

×

 

Scabiosa persica Boiss.*

Th

0

5

IT

 

×

×

×

 

Euphorbiaceae

Euphorbia azerbajdzhanica Bordz.

 

He

 

0

 

2

 

IT, ES

 

 

×

×

 

E. denticulata Lam.

He

0

1

IT, ES

 

×

 

 

 

E. macroclada Boiss.

He

2

0

IT

 

×

 

 

 

E. seguieriana Neck.

Ch

6

12

IT, ES, Med

×

×

×

×

×

E. variegata B. Heyne. ex Roth. cultivated

He

0

1

IT

 

 

 

×

 

Fabaceae

Astragalus ankylotus Fisch. & C.A.Mey.

 

Th

 

0

 

8

 

IT

 

 

×

×

×

 

A. kirrindicus Boiss.

He

1

2

IT

 

×

×

×

 

A. persicus (DC.)Fisch. & C.A.Mey.

Ch

8

8

IT

 

×

×

×

×

A. stevenianus DC.

Ch

3

1

IT

 

 

 

×

 

Cicer anatoilcum Alef.

He

0

3

IT

 

×

 

×

 

Lathyrus pseudo- cicera Pamp.

Th

0

2

IT, NE Africa

 

 

×

 

 

Lotus corniculatus L.*

Th

0

2

IT, ES

 

 

×

×

 

L. gebelia Vent.

Ch

2

6

IT, ES

×

×

×

×

×

Medicago radiata L.

Th

0

3

IT, ES, Med

 

×

 

×

 

M. sativa L. cultivated

He

5

5

IT

×

×

×

×

×

Onobrychis megataphros Boiss.

Th

2

0

IT

 

 

 

×

 

Pisum sativum L. introduced

Th

0

3

IT, ES

×

×

 

 

 

Sophora alopecuroides L.

He

1

0

IT, ES, SS

×

 

 

 

 

Trigonella spruneriana Boiss.

Th

5

0

IT, ES, Med

 

×

×

×

 

Vicia anatolica Turrill.

He

3

9

IT, ES

×

×

×

×

×

V. variabilis Freyn & Sint. ex Freyn.

He

1

2

IT, ES, SS

 

×

 

×

 

Fumariaceae

Fumaria parviflora Lam.

 

Th

 

 

4

 

 

6

 

IT, ES, N. Africa

×

×

×

×

 

Geraniaceae

Biebersteinia multifida DC.

 

Geo

 

1

 

0

 

IT, ES

 

 

 

 

×

 

Geranium persicum Schonbeck - Temesy.

Th

3

1

IT

×

×

×

 

 

G. tuberosum L.

Geo

8

4

IT, ES, Med

×

×

×

×

×

Hypericaceae

Hypericum hirtellum Boiss.

 

He

 

1

 

0

 

IT

 

 

 

×

 

 

H. perforatum L.

He

6

2

IT, ES, S. Africa

 

×

×

×

×

Iridaceae

Gladiolus atroviolaceus Boiss.

 

Geo

 

1

 

4

 

IT, Med

 

×

×

 

×

Juglandacea

Juglans regia L.

 

Ph

9

5

 

IT, ES, Himalaya

×

×

 

 

 

Lamiaceae

Hymenocrater bituminosus Fisch. &. C. A. Mey.

 

Ph

 

3

 

6

 

IT, ES

 

×

×

×

×

×

Eremostachys laevigata Bunge.

He

1

6

IT

 

×

×

×

×

Lallemantia peltata Fisch. & C. A. Mey.

Th

1

0

IT, ES

 

 

 

×

 

Lamium garganicum L.

He

1

1

IT, ES

×

 

 

 

 

L. purpureum L.

Th

3

1

IT, ES, Med, Japan, America

×

 

 

×

 

Marrubium parviflorum Fisch. & C. A. Mey.

Ch

7

6

IT, ES

 

×

×

×

×

Nepeta heliotropifolia Lam.

He

1

4

IT

 

×

×

 

 

N. transcaucasica Catmint. = racemosa Lam.

He

4

1

IT

×

 

×

×

 

Phlomis olivieri Benth.*

He

2

5

IT

 

×

×

×

×

P. tuberosa L.

He

3

0

IT, ES

 

 

×

×

×

Salvia chloroleuca Rech. F. & Aellen

He

2

0

IT

 

 

×

×

 

S. multicaulis Vahl.

He

3

18

IT, ES, SS

×

×

×

×

×

S. nemorosa L.

He

0

5

ES, IT

 

×

×

×

×

S. syriaca L.

He

1

1

IT, ES

 

 

×

×

 

Scutellarica pinnatifida A. Hamilt.

Ch

4

6

IT

×

×

×

×

×

Stachys lavandulifolia Vahl.*

Ch

3

4

IT, ES

 

×

×

×

×

Teucrium  polium L.

Ch

1

7

IT, Med, N. Africa

 

×

×

×

 

Thymus migricus Klokov& Desj. Shost.*

Ch

10

5

IT, ES

×

×

×

×

×

Ziziphora capitata L.

Th

2

11

IT, ES

×

×

×

×

×

Z. tenuior  L.*

Th

2

11

IT

×

×

×

×

×

Liliaceae

Allium eriophyllum Boiss.

 

Geo

 

3

 

0

 

IT

 

 

×

×

 

×

A. kharputense Freyn & Sint.

Geo

6

5

IT

×

×

×

×

 

A. longivaginatum Wendelbo.

Geo

1

3

Endm

 

×

×

 

 

A. rotundum L.

Geo

0

1

IT, ES

 

×

 

 

 

Bellevalia sarmatica Misc.

Geo

1

3

IT, ES

×

×

 

 

 

Colchicum szovitsii Fish.&C.A.Mey

Geo

9

4

IT

×

×

×

 

 

Fritillaria olivieri Baker.

Geo

1

0

Endm

 

×

 

 

 

F. persica L.

Geo

1

0

IT

×

 

 

 

 

Gagea reticulata Schultes. F.

Geo

2

0

IT

×

×

 

 

 

Muscari comosum (L.) Miller.

Geo

1

2

IT, ES

 

×

×

 

 

Ornithogalum cuspidatum Bertol.

Geo

2

2

IT

×

×

 

 

 

Malvaceae

Alcea kurdica (Schlecht.) Alef.

 

He

 

0

 

1

 

IT

 

 

 

 

×

 

A. rechingreri (Zohary) I. Riedl.

He

0

1

IT

 

×

 

 

 

Malva neglecta Wallr.

Th

1

0

Cosm.

×

 

 

 

 

Moraceae

Ficus rupestris (Hausskn. ex Boiss.)  Azizian.

 

Ph

 

0

 

3

 

IT

 

 

×

 

×

 

Oleaceae

Fraxinus rotundifolia Miller.

 

Ph

 

3

 

1

 

IT, ES

 

×

 

 

 

 

Papaveraceae

Papaver bracteatum Lindley.*

 

He

 

5

 

0

 

IT, ES

 

×

×

×

×

P. dubium L.

Th

1

0

ES

×

 

 

 

 

P. hybridum L.

Th

0

1

IT, ES

 

 

×

 

 

P. macrostomum Boiss. & Huet ex Boiss.

Th

6

10

IT,ES

×

×

×

×

×

Plantaginaceae

Plantago lanceolata L.

 

He

 

1

 

0

 

Poly

 

 

 

 

×

 

Poaceae

Aegilops lorentii Hochst.

 

Th

 

3

 

5

 

IT, ES

 

×

×

×

×

×

A. tauschii Cosson.

Th

0

5

IT, ES, SS

 

×

×

×

×

Agropyron trichophorum K. Richt.

Th

1

4

IT, ES, Med

×

×

×

×

 

Boissiera squarrosa (Sol.) Nevski.

Th

0

1

IT, ES, Med

 

 

 

×

 

Bromus danthoniae Trin. ex C. A. Mey.

Th

1

2

IT, ES, Med, Himalaya

×

×

×

 

 

B. diandrus Roth.

Th

5

0

IT, Med

 

 

×

×

×

B.  japonicus Thunb.

Th

0

3

Poly

 

×

×

 

×

B. sterilis L.

Th

3

6

Poly

×

×

×

×

 

B. tectorum L.

Th

0

1

Poly

 

 

 

 

×

Cynodon dactylon (L.) Pers.

Geo

4

4

IT, ES

×

×

×

×

 

Dactylis glomerata L.

He

8

2

IT, ES

×

×

×

×

×

Heteranthelium piliferum Hochst. ex Jaub. & Spach.

Th

0

2

IT, SS

 

×

×

 

 

Melica persica Kunth.

He

0

2

IT, SS

 

 

 

×

 

Poa bulbosa L.

Geo

20

23

ES, IT, Med

×

×

×

×

×

P. trivialis L.

Th

0

2

IT, ES

 

 

×

×

 

Sclerochloa dura P. Beauv.

Th

1

1

IT, Med

×

×

 

 

 

Polygonaceae

Atraphaxis spinosa L.

Ph

0

1

IT, ES

 

 

×

 

 

 

Polygonum aviculare L.

Th

3

1

Poly

×

×

×

 

 

P. hyrcanicum Rech.f.

Th

1

0

Endm

×

 

 

 

 

Rheum ribes L.*

Ch

1

0

IT, ES

 

 

×

 

 

Rumex obtusifolius L.

He

1

0

IT, ES

×

 

 

 

 

R. scutatus L.

Ch

3

1

IT, ES

×

 

×

×

 

R. tuberosus L.

Ch

5

0

IT, ES

 

×

×

×

×

Primulaceae

Androsace maxima L.

 

Th

 

0

 

3

 

IT, ES, SS

 

 

×

×

×

 

Ranunculaceae

Adonis aestivalis L.

 

Th

 

2

 

2

 

IT

 

 

×

×

×

 

Ceratocephalus falcata (L.) Pers.

Th

4

12

IT, ES, SS, NW. Africa

×

×

×

×

 

Ranunculus arvensis L.

Th

5

2

IT, ES, SS

×

×

×

×

 

R. cornutus DC.

Th

7

8

IT, ES

×

×

×

×

×

Rosaceae

Crataegus aronia (Willd.) Bosc.

 

Ph

 

6

 

8

 

IT, ES

 

×

×

×

×

×

Pyrus syriaca Boiss.

Ph

5

6

IT, ES, Med

×

×

×

×

 

Amygdalus communis L.*

Ph

1

3

IT, ES, SS

 

×

×

×

×

Cerasus mahaleb (L.) Miller.

Ph

1

0

IT, ES

×

 

 

 

 

C. microcarpa Boiss.

Ph

9

28

IT, ES

×

×

×

×

×

Cotoneaster nummularioides Pojark.

Ph

1

0

IT, ES, SS

 

 

×

 

 

Rosa pimpinellifolia L.

Ph

1

0

IT, ES

 

×

 

 

 

R. canina L.*

Ph

6

2

IT, ES, N. Africa

×

×

 

×

 

Rubus sanctus Schreb.

Ph

1

1

IT, ES

×

 

 

 

 

Rubiaceae

Asperula arvensis L.

Th

 

0

 

2

 

IT, ES. Med. Himalaya

 

 

×

 

×

Cruciata coronatum Sm. = C. taurica (Pallas ex Willd.) Ehrend.

He

1

0

IT

 

 

 

×

 

Galium spurium L.

Th

15

18

IT, ES, Med, N. and S. Africa

×

×

×

×

×

G. verum L.

He

9

2

IT, ES

×

×

×

×

×

Salicaceae

Salix alba L.

 

Ph

 

1

 

2

 

ES, IT, S. Africa

×

 

 

 

 

Scrophulariaceae

Linaria pyramidata (Lam.) Spreng.

 

Ch

 

1

 

1

 

IT

 

×

 

 

×

 

Verbascum agrimoniifolium (K. Koch) Hub. Mor.

He

1

1

IT, ES

×

 

 

×

 

V. cheiranthifolium Boiss.

He

2

0

IT, ES

×

 

 

 

 

V. orientale (L.) All.

Th

0

10

IT, ES

 

×

×

×

×

Veronica biloba Schreb.

Th

7

3

IT, ES, SS, Himalaya

×

×

 

×

 

V. hederifolia L.

Th

4

1

IT, ES, N. Africa, Japan, America

×

×

 

 

 

V. kurdica Benth. subsp.  filicaulis

He

1

1

Endm

 

×

×

 

 

V. orientalis Miller.

Ch

1

0

IT, ES

 

 

 

×

 

Thymelaeaceae

Daphne mucronata Royle.

 

Ph

 

5

 

11

 

IT, ES, SS

 

×

×

×

×

×

Valerianaceae

Valeriana sisymbriifolia Vahl. ch.*

 

Geo

 

1

 

0

 

IT

 

×

 

 

 

 

V. tuberculata Boiss.

Th

0

2

IT

 

 

 

×

×

V. vesicaria Mill.

Th

4

19

IT, Med

×

×

×

×

×

Violaceae

Viola tricolor L.

 

He

 

0

 

1

 

IT, ES

 

 

×

 

 

 

Vitaceae

Vitis sylvestris Blume.

 

Ph

0

1

 

 

IT, ES, N. Africa

×

 

 

 

 

 

شکل 3- فراوانی شکل­های زیستی در فواصل مختلف از رودخانه در دره خان، ارومیه.

 

 

داده­های ما همچنین نشان داد که گونه‌های گیاهی با کوروتیپ ناحیه ایرانی- تورانی و اروپا- ­سیبری هر یک با 102 گونه (% 47/40) و ناحیه رویشی ایرانی- تورانی با 64 گونه (% 39/25)، بیشترین و گونه‌های چند ناحیه‌ای با پنج گونه (% 98/1) و جهان­وطن با سه گونه (% 19/1)، کمترین تعداد را به خود اختصاص می­دهند (شکل4).

بحث

حضور 252 گونه گیاهی، متعلق به 169 جنس و 43 تیره، در مساحتی کمتر از 100 هکتار در دره خان (جدول 1)، گویای تنوع گونه­ای چشمگیر جنگل کران­رودی و رویشگاه­های هم‌جوار آن در زاگرس شمالی است. چنین تنوع گونه­ای بالا در یک اکوسیستم کران­رودی را می­توان ناشی از وجود آب کافی و خاک غنی دانست (17). حتی زمین­های بنسبت خشک حاشیه این اکوسیستم­ها نیز بشدت تحت تأثیر محیط آبی داخل دره قرار می­گیرد (25). همچنین، شرایط فیزیوگرافی و خرد اقلیمی خاص دره خان، رویشگاه­های متنوعی را ایجاد می­کند که هریک از این عوامل در افزایش تنوع گونه­های گیاهی سهم بسزایی دارند.

 

 

شکل 4- درصد گونه­های کورتیپ­های (IT: ایرانی و تورانی؛ ES: اروپا- ­سیبری؛ Med: مدیترانه؛ Cosm: جهان­وطن؛ SS: صحرا- سندی؛ Poly: چند ناحیه‌ای؛ Endm: بومزاد یا اندمیک) مشاهده ‌شده در دره خان در جنوب ارومیه.

 

افزون بر ویژگی­های اکولوژیک و رویشگاهی و تأثیر این عوامل بر تنوع و ترکیب گونه­ای گیاهان، نقش انسان در تغییر پوشش گیاهی یک منطقه را نمی­توان نادیده گرفت. بی­گمان، فعالیت­های درازمدت انسان در دره خان که متأسفانه تنها جنبه سودجویانه و مخرب داشته، تأثیر چشمگیری بر وضعیت کنونی پوشش گیاهی منطقه داشته است. از دلایل فراوانی گیاهان خانواده‌هایی مانند Asteraceae، Brassicaceae، Boraginaceae، Fabaceae و Euphorbiaceae در منطقه، تخریب پوشش گیاهی بوسیله انسان و چرای بیش‌ازحد دام است که در پژوهش­های فلوریستیک انجام‌شده دیگر در مناطقی با فعالیت­های شدید انسانی هم دیده‌ شده است (4، 8، 14 و 15). پای­رنج و همکاران (1390) فراوانی گیاهان خانواده Asteraceae را در مناطقی با پیشینه چرای شدید دام، خاردار بودن (مانند جنس­های Centaurea و Cirsium) و یا وجود ترکیبات شیمیایی بازدارنده (مانند Achillea و Scorzonera) در این گیاهان می­دانند.

ازنظر طیف زیستی، تروفیت­ها و همی­کریپتوفیت­ها بیشترین فراوانی را در بین گیاهان دره خان به خود اختصاص داده­اند. این یافته با شرایط آب­­ و هوایی سرد و خشک کوهستانی و نیز دخالت شدید انسان در اکوسیستم منطقه مورد بررسی همخوانی دارد (4، 8، 13 و 14). دلیل دیگر فراوانی همی­کریپتوفیت­ها در این منطقه، سازگاری این‌گونه گیاهان در برابر چرای درازمدت و شدید دام است که به ‌قرار گرفتن جوانه انتهایی این گیاهان در سطح خاک مربوط می­شود (4). به دلیل کم بودن آستانه بردباری در برابر گرمای زیاد، تروفیت­ها چرخه زیستی خود را بسرعت تکمیل نموده و همزمان با اوج گرما خزان می­کنند (11). بصیری و همکاران (2011) نیز فراوانی بیش­تر شکل زیستی تروفیت را در جنگل کران­رودی بهبهان، متأثر از زمستان­های معتدل با بارش­های فراوان و فصل خشک طولانی (اواسط بهار تا اواخر تابستان) منطقه می­دانند. حیدری ریکان  و ملک محمدی (1386) در بررسی گیاهان دارویی دره­ شهدا،180 گونه گیاهی را شناسایی کردند که تیره کاسنی با 46 گونه و شکل­های زیستی همی­کریپتوفیت­ و تروفیت بترتیب با 2/47 و 2/23 درصد از بیشترین فراوانی برخوردار بوده­اند. در بررسی فلور منطقه سارال در زاگرس شمالی (10 و 14) نیز همی­کریپتوفیت­ها و تروفیت­ها بیشترین فراوانی را نشان می­دهند. شکل­های زیستی کامفیت­ها و همی­کریپتوفیت­ها بیش­ترین فراوانی را در 100 متری از رودخانه نشان دادند. این گروه از گیاهان بیش­تر در محیط­های سرد و کوهستانی می­رویند (1). بیشترین تعداد کریپتوفیت­ها نیز در فاصله 20 متری از رودخانه مشاهده شد که می­تواند بدلیل سرشت نیمه­ رطوبت پسند و نیمه نورپسند این گیاهان باشند. تروفیت­ها نیز در فواصل 50 و 100 متری بیش­ترین فراوانی را نشان دادند. شرایط اکولوژیک دره خان با افزایش فاصله از رودخانه سخت­تر می­شود، بعبارت‌دیگر هوا سردتر و خشک­تر شده و بر سرعت باد افزوده می­شود؛ بنابراین کم بودن حضور تروفیت­ها در کنار رودخانه و در زیر تاج درختان، طبیعی و قابل توجیه است (شکل 3).

برتری مطلق فراوانی گیاهان با منشأ ناحیه رویشی ایران تورانی (شکل 4) در این پژوهش، بخوبی چیرگی آب‌وهوای خشک و نیمه­خشک را در این منطقه می­نمایاند. البته، با توجه به ‌قرار گرفتن منطقه موردمطالعه در ناحیه رویشی ایرانی-تورانی، چنین نتیجه­ای دور از انتظار نبوده است.

گیاهان بر اساس سرشت اکولوژیک، رقابت و ویژگی­های خاک، در رویشگاه­های طبیعی انتشار می­یابند. باآنکه هدف ما در این پژوهش فلوریستیک، بررسی ویژگی­های اکولوژیک گونه­های گیاهی نیست، الگوی پراکنش گیاهان در دامنه­های شمالی و جنوبی و نیز در درون جنگل کران­رودی دره خان، خواه­ناخواه اطلاعاتی را از نیازهای نوری و رطوبتی برخی از گونه­ها در اختیار می­گذارد. بر اساس جدول 1 گونه­های گیاهی در منطقه مورد مطالعه، با نسبت­های متفاوتی در دو دامنه شمالی و جنوبی انتشار یافته‌اند. برخی از گونه‌ها همانند Lappula barbata ،Asperugo procumbens ،Campanula stevenii و Rumex tuberosus، فقط در دامنه شمالی، برخی مانند Verbascum orientale،Astragalus ankylotus، Turgenia latifolia وScabiosapersica تنها در دامنه جنوبی و تعدادی از گونه­ها نیز همچون Cerienthe minor، Astragalus persicus، Eryngium thyrsoideum وCynodon dactylon  با نسبت (تقریباً) مساوی در هر دو جهت شمالی و جنوبی مشاهده شد.

یافته­های ما با نتایجEllenberg  و همکاران (1991) که اکولوژی و نیازهای زیستی گیاهان اروپای مرکزی را بدقت بررسی کرده­اند، در مواردی بخوبی همخوانی دارد. این پژوهشگران، نیازهای گیاهان اروپای مرکزی را به نور، دما، بری بودن (continentality)، مواد غذایی، رطوبت خاک، pH و شوری، بررسی و میزان نیاز هر گیاه را به عوامل محیطی فوق بین کم‌نیاز (1) تا پرنیاز (12) دسته­بندی کرده­اند. بعنوان ‌مثال، مقادیر ضریب رطوبتی و بری بودن برای گونه Bryonia dioica بترتیب 5 و 3 است. در دره خان، این‌گونه بیشتر در دامنه شمالی یافت ­شد که نسبت به دامنه جنوبی از رطوبت بیشتر و بری بودن کمتری برخوردار است. از طرف دیگر، مقادیر یادشده برای گونه Bromus sterilis برابر با 4 بوده که در منطقه مورد بررسی ما بیشتر دامنه جنوبی (با شرایط گرم و خشک‌تر و پرنورتر) را برای رویش خود برگزیده است. نمونه دیگر، گونه Salvia nemorosa است که در دره خان در دامنه جنوبی قرارگرفته و در تقسیم­بندی النبرگ و همکاران مقادیر نور و دما برای آن 7 (نورپسند) است. همچنین، گونه Stelleria media که در دره خان در کنار رودخانه قرار گرفت، در اروپای مرکزی ازنظر نیاز نوری در حد متوسط (6) است. همچنین ارزش رطوبتی برای گونه­های گردو (Juglans regia)، بید (Salix alba) و انگور (Vitis sylvestris) بترتیب 6، 8 و 6 و برای کیکم (Acer monspessulanum)، 3 است. با توجه به حضور سه گونه اول در حاشیه رودخانه­ دره خان و کیکم در فاصله دور از رودخانه، نتایج این پژوهش قابل ‌مقایسه با نتایج بررسی­ها در اروپای مرکزی است.

بررسی فلوریستیک دره خان، بخوبی ناکافی بودن اطلاعات موجود را در مورد تعداد گونه­های گیاهی در منطقه زاگرس شمالی (و شاید در کل زاگرس) می­نمایاند. جزیره­ای وابراهیمی رستاقی (1382) تعداد کل گونه­های گیاهی غیرچوبی را در زاگرس شمالی 182 گونه بیان می­کنند؛ درحالی­که تنها در منطقه کوچک مورد بررسی در این پژوهش، 227 گیاه غیرچوبی شناسایی و ثبت ‌شده است. همچنین، در منبع اشاره ‌شده، تعداد گونه­ها در خانواده­های کاسنی، شب­بو، چتریان و لاله در زاگرس شمالی بترتیب 32، 9، 8 و 8 گونه گفته ‌شده؛ درصورتی­که در دره خان، تعداد گونه­های این خانواده­ها بترتیب 43، 24، 17 و 11 است.

از بین گیاهان ثبت ‌شده در دره خان، نام 17 گونه در فهرست گونه­های در معرض خطر انقراض کشور (23) دیده می­شود (جدول 1). با تأسف باید گفت که امروزه بطور فزاینده­ای شاهد تخریب وسیع پوشش گیاهی و بهره­برداری بی­رویه از منابع طبیعی کشور بوسیله انسان هستیم که از عواقب آن انقراض بسیاری از گونه­های گیاهی و جانوری در سطح کشور است. در چنین شرایطی، توقف روند تأسف‌برانگیز تخریب، بی­گمان در اولویت نخست قرار دارد.

جنگل­های کران­رودی استان آذربایجان غربی، با تنوع گیاهی چشمگیر و ایفای نقش­های حیاتی همچون کنترل فرسایش، جلوگیری و یا کاهش طغیان رودخانه­ها­، بهبود کیفیت آب، تغذیه سفره­های آب زیرزمینی، حفاظت و پایداری نواحی ساحلی، تفرج و اکوتوریسم، ایجاد زیستگاه­های حیات‌ وحش و تأمین علوفه، از اهمیت ویژه­ای برخوردارند. تداوم عملکردهای حیاتی اکوسیستم­های کران­رودی و بهره­مندی آینده­گان از این مواهب خدادادی، درگرو بهبود رویکرد مدیریتی دستگاه­های اجرایی متولی حفاظت، توسعه و نگهداری منابع طبیعی کشور است.

سپاسگزاری

از همکاری ارزشمند خانم فروغ بهمنی و آقایان هادی بیگی، علیرضا محامد، پیمان اشکاوند و صابر قاسمپور برای شرکت در مراحل مختلف اجرای این پژوهش بسیار سپاسگزاریم. همچنین از دو داور ناشناس که نسخه پیشین این مقاله را خوانده و نکات اصلاحی ارزشمندی ارایه کردند تشکر می­کنیم.

1- اردکانی، م.ر.، 1386، اکولوژی عمومی، انتشارات دانشگاه تهران.
2- اسدی، م،. معصومی، ع. ا،. خاتم‌ساز، م. و مظفریان، و. (ویراستاران)، 1384-1376، فلور ایران شماره‌های 5، 6، 8، 10، 13، 33 و 43، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع.
3- بنائی، م.ح.، 1377، نقشه رژیم رطوبتی و حرارتی خاکهای ایران، مقیاس 1:250000 . انتشارات مؤسسه تحقیقات خاک و آب، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
4- پای­رنج، ج.، ابراهیمی، ع،ا.، ترنیان، ف.ا. وحسن زاده، م.،1390، مطالعه فلوریستیک و جغرافیای گیاهی منطقه نیمه­آلپی کرسنک شهرکرد، مجله تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 7: 1-10.
5- جزیره­ای، م.ح.، و ابراهیمی رستاقی، م.، 1382، جنگل­شناسی زاگرس، انتشارات دانشگاه تهران.
6- حاتمیه، ف.، مروی مهاجر، م.ر.، اعتماد، و.، سوسنی، ج. وبخشنده سواد ­رودباری، م.، 1390، بررسی ترکیب گونه­ای (تیپ) جنگل کران­رودی، مطالعه موردی کاکارضا، همایش ملی جنگل­های زاگرس مرکزی؛ قابلیت­ها و تنگناها، جهاد دانشگاهی لرستان، ایران.
7- حیدری ریکان، م. و ملک محمدی، ل.، 1386، گیاهان دارویی دره قاسملوی ارومیه، فصلنامه­ی علمی- پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 23 (2): 234-250.
8- خواجه الدین ، ج. و یگانه، ح.، 1391، معرفی فهرست، شکل زیستی و گونه­های در معرض خطر منطقه شکار ممنوع کرکس، مجله زیست شناسی ایران، 25: 7- 20.
9- درویش­نیا، ح.، دهقانی کاظم، م.، فرقانی، ا.ح. و کاویانی­فرد، ا.ا.، 1391، مطالعه و فلور منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ استان ایلام، مجله تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 11، 47-60.
10- سنندجی، س. و مظفریان، و.، 1389، بررسی فلور منطقه سارال استان کردستان، مجله تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 3: 59- 84.
11- قلاسی‌مود، ش.، جلیلی، ب. و بخشی‌خانیکی، غ.، 1385، معرفی فلور و شکل زیستی گیاهان ناحیه غرب، مجله پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، 73: 65-73.
12- قهرمان، 1.، 1379-1354، فلور رنگی ایران. جلد 20-1، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع تهران.
13- قهرمان­نژاد، ف. و عاقلی، س.، 1388، بررسی فلورستیک پارک ملی کیاسر، مجله تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 1: 47-62.
14- گرگین کرجی، م.، کرمی، پ. و معروفی، ح.، 1392، معرفی فلور، شکل زیستی و کورولوژی گیاهان منطقه سارال کردستان (زیر حوزه فرهادآباد)، مجله پژوهش­های گیاهی، 4: 510- 525.
 15- مرادی، ا.، عصری، ی. و صبح زاهدی، ش.، 1392، معرفی فلور، شکل زیستی، عناصر رویشی و زیستگاه گیاهان اطراف سد سپیدرود، مجله تاکسنومی و بیوسیستماتیک، 15: 95-112.
16- معصومی، ع . (1374) گون­های ایران. جلدهای اول تا چهارم،  انتشارات سازمان جنگل­ها و مراتع کشور.
 
17- Austin, S.H., 1997, Riparian Forest Handbook 1, Appreciating and Evaluating Stream Side Forests. Virginia Department of Forestry. Charlottesville, Virginia.
18- Basiri, R., Taleshi, H. and Gharehghani, R., 2011, Flora, Life Form and Chorotypes of Plants in River Forest Behbahan, Iran. Middle-East Journal of Scientific Research, 9 (2): 246-252.
19- Clary, W.P. and Booth, G.D., 1993, Early season utilization of mountain meadow pastures. Journal of Range Management, 46: 493-497.
20- Davis, P.H., 1965-1988, Flora of Turkey. University of Edinburgh, Vols. 1-10, Edinburgh.
21- Ellenberg, H., Weber, H.E., Dull, R., Wirth, V., Werner, W. and Paulissen, D., 1991. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica, 18: 1-248.
22- Gregory, S.V., Swanson, F.J., McKee, W.A. and Cummins, K.W., 1991, An ecosystem perspective of riparian zones. BioScience, 41: 540-551.
23- Jalili, A. and Jamzad, Z., 1999. Red Data Book of Iran: A Preliminary Survey of Endemic, Rare and Endangered Plant Species in Iran. Research Institute of Forests and Rangelands. Tehran.
24- Maingi, J.K. and Marsh, S.E., 2006, Composition, structure, and regeneration pattern in a galleryan forest along the Tana River near Bura, Kenya. Forest Ecology and Management, 236: 211- 228.
25- Malanson, G.P., 1993, Riparian Landscapes (translation). Cambridge University Press, Cambridge.
26- Mouw, J. E. B. and Alaback, P. A., 2003, Putting floodplain hyperdiversity in a regional context: an assessment of terrestrial-floodplain connectivity in a montane environment. Journal of Biogeography, 30: 87–103.
27- Naiman, R.J., Decamps, H. and Pollock, M., 1993, The role of riparian corridors in maintaining regional -biodiversity. Ecological Applications, 3: 209–212.
28- Naiman, R.J. and Decamps, H., 1997, The ecology of interfaces: riparian zones. Annual review of Ecology and Systematics, 28: 621–658.
29- Nilsson, C., Grelsson, G., Johansson, M. and Sperens, U., 1989, Patterns of plant species richness along river banks. Journal of Ecology, 70(1): 77-8.
30- Raunkiaer, C., 1934, Life forms of plants (translation). Oxford University Press, Oxford.
31-Rechinger, K. H., (ed.) 1963-2012, Flora Iranica. Vols 1-173. Akademische Druck-u Verlagsanstalt, Graz.
32-Samber, O., Bongnounou, F., Wittig, R. and Thiombiano, A., 2011. Wood species composition, diversity and structure of riparian forests of four watercourses types in Burkina Faso. Journal of Forestry, 22: 145-158.
33- Schnitzer, A., Hale, B. and Alsum, E., 2007, Examining native and exotic species diversity in European riparian forests. Biological Conservation, 138: 146- 156.
  • تاریخ دریافت: 30 شهریور 1393
  • تاریخ بازنگری: 05 دی 1393
  • تاریخ پذیرش: 23 آذر 1393