نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه ارومیه
2 هیئت علمی/ دانشگاه ارومیه
3 مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی
چکیده
جنگل کرانرودی دره خان به مساحت تقریبی 80 هکتار، در بخش جنوبی شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی قرار دارد. در این پژوهش، فلور، طیف زیستی و کوروتیپ گونههای گیاهی منطقه در 50 قطعهنمونه، به روش خطنمونه (ترانسکت)، بررسی شد. قطعات نمونه کنار (امتداد) رودخانه بافاصله 200 متر از یکدیگر و بقیه قطعات نمونه بر روی خطنمونههایی در دو طرف رودخانه و عمود بر محور اصلی آن در فواصل 20، 50، 100 و 200 متر از مرکز قطعات نمونه کنار رودخانهای پیاده شد. گیاهان چوبی (درختان، درختچهها و بالاروندهها)، در قطعات نمونه 400 مترمربعی و گیاهان علفی در قطعات نمونه 100 مترمربعی به مرکز قطعات نمونه اصلی بررسی شد. در این پژوهش، 252 گونه، متعلق به 43 تیره و 169 جنس شناسایی شد که خانوادههای کاسنی (Asteraceae)، شببو (Brassicaceae)، نعناعیان (Lamiaceae)، نیامداران (Fabaceae)، گندمیان (Poaceae) و چتریان (Apiaceae) از بیشترین فراوانی برخوردارند. بیشتر گیاهان منطقه، ازنظر طیف زیستی رانکایر، به تروفیتها (%09/38) و همیکریپتوفیتها (%92/34) و ازنظر جغرافیای گیاهی بهطور مشترک به ناحیههای رویشی ایرانی- تورانی و اروپا- سیبری (%47/40) تعلق دارند.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Floristic study of a gallery forest in northern Zagros (Khan Valley, Urmia, NW Iran)
نویسندگان [English]
1 Urmia University
2 Urmia University
3 Reasearch Centre of Agriculture and Natural Resources of west Azerbaijan province, Urmia
چکیده [English]
The Khan Valley gallery forest with an area of ca. 80 ha is situated south of Urmia in west Azerbaijan province, NW Iran. Using transect method, this study examines flora, life form, and chorotypes of the plant species growing in the area. Woody plants were studied within fifty 400 m2 (20 x 20 meter) sample plots centered at 0, 20, 50, 100, and 200 m along transects perpendicular to the river axis on both sides at 200 m intervals. Herbaceous plants were examined within 100 m2 (10 x 10 meter) sample plots inside the main plots. In this study, 252 species belonging to 43 families and 169 genera were identified, of which Asteraceae, Brassicaceae, Lamiaceae, Fabaceae (Faboidae), Poaceae, and Apiaceae are most abundant in the study area. Our floristic study reveals that the most common plant taxa in the study site are therophytes (38.09%) and hemicryptophytes (34.92%), based on Raunkiær system, and phytogeographically belong jointly to Irano-Turanian and Euro-Siberian regions.
کلیدواژهها [English]
بررسی فلوریستیک جنگل کرانرودی دره خان در زاگرس شمالی
مریم محمودی1، الیاس رمضانی1*، جواد اسحاقیراد1 و مهناز حیدری ریکان2
1 ارومیه، دانشگاه ارومیه، دانشکده منابع طبیعی، گروه جنگلداری
2 ارومیه، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی
جنگل کرانرودی دره خان به مساحت تقریبی 80 هکتار، در بخش جنوبی شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی قرار دارد. در این پژوهش، فلور، طیف زیستی و کوروتیپ گونههای گیاهی منطقه در 50 قطعهنمونه، به روش خطنمونه (ترانسکت)، بررسی شد. قطعات نمونه کنار (امتداد) رودخانه بافاصله 200 متر از یکدیگر و بقیه قطعات نمونه بر روی خطنمونههایی در دو طرف رودخانه و عمود بر محور اصلی آن در فواصل 20، 50، 100 و 200 متر از مرکز قطعات نمونه کنار رودخانهای پیاده شد. گیاهان چوبی (درختان، درختچهها و بالاروندهها)، در قطعات نمونه 400 مترمربعی و گیاهان علفی در قطعات نمونه 100 مترمربعی به مرکز قطعات نمونه اصلی بررسی شد. در این پژوهش، 252 گونه، متعلق به 43 تیره و 169 جنس شناسایی شد که خانوادههای کاسنی (Asteraceae)، شببو (Brassicaceae)، نعناعیان (Lamiaceae)، نیامداران (Fabaceae)، گندمیان (Poaceae) و چتریان (Apiaceae) از بیشترین فراوانی برخوردارند. بیشتر گیاهان منطقه، ازنظر طیف زیستی رانکایر، به تروفیتها (%49/38) و همیکریپتوفیتها (%69/37) و ازنظر جغرافیای گیاهی بطور مشترک به ناحیههای رویشی ایرانی- تورانی و اروپا- سیبری (%47/40) تعلق دارند.
واژههای کلیدی: ترانسکت، جنگل کرانرودی، شکل زیستی، فلور، کوروتیپ.
* نویسنده مسئول، تلفن: 09143884194 ، پست الکترونیکی: e.ramezani@urmia.ac.ir
مقدمه
جنگلهای کرانرودی (riparian forests)، مناطق پوشیده از درختان و دیگر گیاهان رطوبتپسند در حاشیهی رودخانهها هستند (27، 28) که ازنظر ویژگیهای هیدرولوژی، جوامع گیاهی، خاک و توپوگرافی از مناطق همجوار خود متمایزند. این اکوسیستمها، همچنین نقش مهمی در چرخهی مواد غذایی، هیدرولوژی و اکولوژی در حوزههای آبخیز ایفا میکنند و به دلیل دارا بودن ارزشهای چندگانه از اهمیت زیادی برخوردارند (19). جنگلهای کرانرودی از پیچیدهترین سامانههای اکولوژیک در بیوسفر بحساب میآیند (28). در این اکوسیستمهای بینظیر که زیستگاههای خشکی بشدت تحت تأثیر محیطهای آبی قرار میگیرند (25)، معمولاً بیشترین تنوع فلوریستیکی در بین اکوسیستمهای خشکی مشاهده میشود (22، 26، 27) و حتی بسیاری از گونههای آن هنوز ناشناخته مانده است (29).
پژوهشهای فلوریستیک، با شناسایی و معرفی گونههای گیاهی جدید، در حال انقراض و یا دارویی در یک رویشگاه و تعیین پتانسیل رویشی یک منطقه، زمینه را برای مدیریت و یا بهرهبرداری صحیح از آنها فراهم میکند (9، 15). اینگونه پژوهشها همچنین ارزیابی اکولوژیکی رویشگاهها از گذشته تا حال و پیشبینی وضعیت آینده آنها را میسر و نیز شدت دخالتهای انسان و چرای دام را در اکوسیستمهای طبیعی مشخص میکند (4).
تاکنون پژوهشهای اندکی دربارهی ویژگیهای فلوریستیک جنگلهای کرانرودی در ایران انجام شده است. Basiri و همکاران (2011) به مطالعه فلور، شکل زیستی و کورتیپ گیاهان در جنگل کرانرودی بهبهان پرداختند. در این بررسی، 82 گونه متعلق به 70 جنس و 26 خانواده شناسایی شد که خانوادههای Compositae (14 گونه)، Caryophyllaceae (6 گونه)، Gramineae (13 گونه) و Papilionanceae (18 گونه) از بیشترین فراوانی برخوردار بودند. در این بررسی، گیاهان با شکل زیستی تروفیت و منشأ ناحیه رویشی ایرانی - تورانی بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند.
در پژوهشی دیگر، ترکیب گونهای جنگل کرانرودی منطقه کاکا رضا در شهرستان خرمآباد بررسی شد (6). در این پژوهش از آماربرداری نواری با شدت 3/3 درصد استفاده شد. نتایج نشان داد که میزان تاجپوشش و ترکیب گونهای در دو طرف رودخانه اختلاف معنیداری باهم داشته و تیپهای جنگلی مختلفی در دو طرف رودخانه مستقر شدهاند. در سمت مجاور جاده، 17 تیپ شناسایی شد که بیشترین فراوانی را تیپ بلوط- سرخبید (Quercus sp. - Salix purpurea) و پسازآن تیپ سرخبید- بلوط (Salix purpurea - Quercus sp.) تشکیل داد. در سمت دیگر هم تیپ بلوط- بنه (Quercus sp. - Pistacia atlantica)، در بین 18 تیپ مشخصشده، از بیشترین فراوانی برخوردار بود.
Samber و همکاران (2011) با بررسی تنوع گونههای چوبی و پویایی جنگلهای کرانرودی در چند رودخانه در امتداد یک گرادیان فیتوژئوگرافیک (جغرافیای گیاهی) در بورکینافاسو، 196 گونه، 139 جنس و 51 خانوادهی گیاهی را ثبت کردند. در یک پژوهش دیگر، تنوع گونههای بومی و غیربومی جنگلهای کرانرودی در اروپا مطالعه شد (33). در این بررسی، 1380 گونهی گیاهی ثبت شد که 45 درصد آن را گونههای غیربومی تشکیل میداد.
جنگلهای کرانرودی در زاگرس شمالی به دلایل مختلف از اهمیت ویژهای برخوردارند. درحالیکه شرایط آب و هوایی کلی، بویژه رطوبت، برای استقرار جنگل در این مناطق مناسب نیست، تعداد اندکی از اکوسیستمهای جنگلی توانستهاند در شرایط ویژه خرد اقلیمی در حاشیه یک منبع آبی (کنار رودخانه) استقرار یابند. افزونبر رطوبت، ویژگیهای خاص فیزیوگرافی اینگونه مناطق که اغلب در داخل درههای نسبتاً عمیق واقع شدهاند، شرایط اکولوژیک مناسبی را برای تشکیل پوشش گیاهی جنگلی فراهم نموده است. باوجود ارزشهای اکولوژیک و زیستمحیطی جنگلهای کرانرودی زاگرس، تاکنون هیچ پژوهشی به بررسی دقیق ترکیب فلوریستیک این اکوسیستمها نپرداخته است. با توجه به اینکه گام نخست در مدیریت بهینه چنین رویشگاههایی، شناخت هرچه بیشتر اجزای آن است، پژوهش پیش رو باهدف پاسخگویی به چنین نیازی، به بررسی فلوریستیک جنگل کرانرودی دره خان در شهرستان ارومیه میپردازد.
دره خان (به زبان ترکی: خان دره سی؛ طول جغرافیایی: 45 درجه و2 دقیقه تا 45 درجه و7 دقیقه شرقی؛ عرض جغرافیایی: 37 درجه و17 دقیقه تا 37 درجه و 20 دقیقه شمالی) در 30 کیلومتری جنوب شهر ارومیه و در مسیر جاده ارومیه- اشنویه در استان آذربایجان غربی قرار دارد (شکل 1). در حاشیه رودی کوچک در داخل این دره، یک جنگل کرانرودی به طول تقریبی 3-4 کیلومتر و عرض متوسط 150-200 متر وجود دارد که بطور عمده از درختان گردو (Juglans regia)، بید (Salix alba)، زبانگنجشک (Fraxinus rotundifolia)، کیکم (Acer monspessulanum) و گلابی وحشی (Pyrus syriaca) تشکیلشده و بر روی دامنههای مجاور، بنه (Pistacia atlantica)، زالزالک (Crataegus aronia)، سماق (Rhus coriaria) و ارس (Juniperus excelsa) و پوشش علفی با ترکیب گونهای غنی مشاهده میشود. این منطقه، ازنظر تقسیمبندی زمینشناسی ساختاری، در بخش مرکزی زون خوی- مهاباد واقعشده که از قدیمیترین پیسنگهای پوسته ایران است. بر اساس میانگین 20 ساله (86-1366) دادههای هواشناسی در نزدیکترین ایستگاه سینوپتیک منطقه (ارومیه)، میانگین سالیانه بارندگی، 5/367 میلیمتر و دما، 8/11 درجه سانتیگراد است. طول فصل خشک در منطقه چهار تا پنج ماه (خرداد تا مهر) است و بطور میانگین در 119 روز از سال، دما به زیر صفر میرسد. اقلیم منطقه بر اساس روش دومارتن جزو اقلیم نیمهخشک سرد محسوب میشود (7).
شکل 1- موقعیت دره خان در استان آذربایجان غربی و منطقه دره شهدا.
در این پژوهش، ویژگیهای فلوریستیک دره خان به روش خطنمونه (ترانسکت) در 50 قطعهنمونه در منطقه مطالعه شد. گیاهان چوبی (درختان، درختچهها و بالاروندهها) در قطعات نمونه 400 مترمربعی (20×20 متر) و گیاهان علفی، در قطعات نمونه 100 مترمربعی (10×10 متر)، به مرکز قطعات نمونه اصلی، مورد بررسی قرار گرفت. قطعات نمونه کنار (امتداد) رودخانه با فاصله 200 متر از یکدیگر و بقیه قطعات نمونه بر روی خطنمونههایی در دو طرف رودخانه (دامنههای شمالی و جنوبی) و عمود بر محور اصلی آن در فواصل 20، 50، 100 و 200 متر از مرکز قطعات نمونه کنار رودخانهای پیاده شد (24، 32). درکل، 22 خطنمونه در دو طرف رودخانهی دره خان قرار گرفت. برای پیاده کردن قطعات نمونه در طبیعت، از شیبسنج سونتو، قطبنما و متر نواری استفاده شد. نمونهبرداری و کارهای زمینی، در ماههای اردیبهشت و خرداد سال 1391 انجام شد. در هر قطعهنمونه مربعی شکل، از همه گونههای گیاهی موجود نمونهبرداری و نمونههای هرباریومی تهیه شد. برای شناسایی گونههای گیاهی منطقه موردمطالعه، از فلور ایرانیکا (31)، مجموعه فلورهای فارسی ایران (2) و فلور رنگی ایران (12) استفاده شد. نامهای علمی گیاهان بر اساس استاندارد IPNI (The International Plant Names Index) به نشانی http://ipni.org نوشته شد. نمونههای هرباریومی تهیهشده در این پژوهش در هرباریوم نوپای گروه جنگلداری دانشگاه ارومیه نگهداری میشود؛ شمارهگذاری این نمونهها از UUF0001 آغاز شده است.
افزون بر این، حضور و درصد حضور هرگونه گیاهی در قطعات نمونه و همچنین طیف زیستی و کوروتیپ هر گیاه بررسی و تعیین گردید. شکلهای زیستی منطقه با روش رانکایر (30) طبقهبندی و طیف زیستی گیاهان منطقه تعیین شد. برای تعیین پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ) گونههای گیاهی منطقه از فلورهای ایرانیکا (1963-2012)، ایران (2) و ترکیه (20) استفاده شد. مبنای تعیین وضعیت در معرض خطر بودن گونهها، فهرست گیاهان گلدار در معرض خطر ایران (23) بوده است.
نتایج
در دره خان، 252 گونه گیاهی فهرستبرداری شد. این گونهها به 169 جنس و 43 تیره تعلق دارند (جدول 1). 88/63 درصد از گونهها مربوط به تیرههای کاسنی Asteraceae (43 گونه، 1/17 درصد)، شببو Brassicaceae (24 گونه، 5/9 درصد)، نعناعیان Lamiaceae (20 گونه، 93/7 درصد)، چتریان Apiaceae (17 گونه، 74/6 درصد)، نیامداران یا تیره نخود Fabaceae (16 گونه، 34/6 درصد)، گندمیان Poaceae (16 گونه، 34/6 درصد)، گاوزبان Boraginaceae (14 گونه، 55/5 درصد) و لاله Liliaceae (11 گونه، 36/4 درصد) بوده است (شکل 2). همچنین، جنسهای گل گندم Centaurea (6 گونه، 38/2 درصد)، علف پشمکی Bromus و فرفیون Euphorbia (هرکدام 5 گونه، 98/1 درصد)، بیشترین فراوانی را نشان دادند. دیگر جنسها کمتر از 6/1 درصد کل گونهها را شامل شدند (شکل 2). ازنظر فراوانی شکلهای زیستی در فواصل مختلف از رودخانه، شکلهای زیستی همیکریپتوفیت با 62 گونه و کامفیت و فانروفیت هرکدام با 15 گونه بیشترین فراوانی را در فاصله 100 متری از رودخانه نشان دادند. همچنین، بیشترین فراوانی ژئوفیتها (15 گونه) در فاصله 20 متری و تروفیتها (65 گونه) در فواصل 50 و 100 متری از رودخانه مشاهده شد (شکل3).
گروهبندی گونهها بر مبنای طبقهبندی زیستی رانکایر نشان داد که تروفیتها (97 گونه، 49/38 درصد)، همیکریپتوفیتها (95 گونه، 69/37 درصد)، فانروفیتها (25 گونه، 92/9)، ژئوفیتها (18 گونه، 14/7 درصد) و کامفیتها (17 گونه، 74/6 درصد) بارزترین اشکال زیستی گیاهی منطقه را تشکیل میدهند. فراوانی هریک از این شکلهای زیستی در فواصل مختلف از رودخانه دره خان در شکل 3 نشان دادهشده است.
شکل 2- خانوادههای گیاهی و تعداد افراد در هر خانواده در دره خان ارومیه.
جدول 1- تاکسون، شکلهای زیستی (Ph: فانروفیت؛ ؛ Geo: ژئوفیت ؛ He: همیکریپتوفیت؛ Th: تروفیت؛ Ch: کامفیت)، حضور (تعداد پلاتهای دامنه شمالی و جنوبی که گونه در آن مشاهده شد)، کورتیپ (IT: ایرانو تورانی؛ ES: اروپا - سیبری؛ Med: مدیترانه؛ Endm: انحصاری یا اندمیک؛ Mesopot: بینالنهرین؛ Cosm: جهانوطن؛ SS: صحرا- سندی؛Poly: چندناحیهای) و گونههای در معرض خطر انقراض (*) ، دره خان در جنوب ارومیه.
تاکسون
|
شکل زیستی |
حضور |
کورتیپ |
فاصله از رودخانه به متر |
|||||
دامنه شمالی |
دامنه جنوبی |
0 |
20 |
50 |
100 |
200 |
|||
Aceraceae Acer monspessulanum L. subsp. cinerascens (Boiss.) Yalt. |
Ph |
16 |
5 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Amaryllidaceae Ixiolirion tataricum Herb. |
Geo |
3 |
3 |
IT, ES, SS |
× |
× |
× |
× |
|
Anacardiaceae Pistacia atlantica Desf. subsp. kurdica (Zohary) Rech. f. |
Ph |
0 |
6 |
IT |
|
× |
× |
× |
× |
Rhus coriaria L. |
Ph |
0 |
4 |
IT, Med |
|
× |
|
× |
× |
Apiaceae Astrodaucus orientalis (L.) Drude. |
He |
1 |
0 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
Chaerophyllum bulbosum L. |
He |
2 |
2 |
IT, ES |
|
× |
× |
|
|
Conium maculatum L. |
He |
0 |
2 |
IT, ES, N. Africa |
|
× |
|
|
× |
Eryngium pyramidale Boiss. & Hausskn. ex Boiss. |
He |
0 |
1 |
IT |
|
|
× |
|
|
E. thyrsoideum Boiss. |
He |
13 |
16 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Glochidotheca foeniculacea Fenzl. |
Th |
5 |
11 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Malabaila secacul (Miller) Boiss. |
He |
1 |
1 |
IT |
× |
|
|
× |
|
Physocaulis nodosus (L.) W. D. J. Koch. |
Th |
1 |
0 |
IT, ES, Med |
|
|
× |
|
|
Pimpinella anthriscoides Boiss. |
He |
7 |
2 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
P. corymbosa Boiss. |
Th |
1 |
0 |
IT |
|
|
|
× |
|
Scandix aucheri Boiss. |
Th |
7 |
3 |
IT, ES, N. Africa |
× |
× |
× |
× |
× |
S. stellata Soland. |
Th |
2 |
5 |
IT, ES, N. Africa |
|
× |
× |
× |
|
Smyrniopsis aucheri Boiss. |
He |
0 |
1 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
Smyrnium cordifolium Boiss. |
He |
19 |
13 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Trigonosciadium tuberosum Boiss. |
Th |
1 |
0 |
IT, Mesopot. |
|
× |
|
|
|
Turgenia latifolia (L.) Hoffm. |
Th |
0 |
8 |
IT, ES., Med |
|
× |
× |
|
|
Zosimia absinthifolia Hoffm. |
Ch |
0 |
1 |
IT |
|
|
|
× |
|
Aristolochiaceae Aristolochia bottae Jaub. & Spach |
He |
0 |
20 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Asteraceae Achillea millefolium L. |
He |
0 |
5 |
IT, ES, Himalaya |
|
× |
× |
× |
× |
A. nobilis L.* |
He |
3 |
1 |
IT, ES |
× |
|
|
× |
× |
A. setacea Waldst. & Kit. |
He |
2 |
5 |
IT, ES |
× |
× |
|
× |
|
A. vermicularis Trin. |
He |
10 |
4 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
Anthemis haussknechtii Boiss. & Reut.* |
Th |
1 |
7 |
IT |
× |
× |
× |
× |
|
A. hyalina DC. |
Th |
6 |
12 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
A. tinctoria L.* |
He |
4 |
0 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
|
Arctium lappa L. |
He |
1 |
0 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
Artemisia vulgaris L. |
Ch |
2 |
0 |
IT, ES |
× |
|
× |
|
|
Carduus arabicus Jacq. ex Murray. |
Th |
1 |
8 |
Med, IT |
|
× |
× |
× |
|
C. onopordiodes Fisch. ex M. Bieb. |
He |
1 |
0 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
C. seminudus M. Bie. |
He |
2 |
4 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
Centaurea cyanus L. |
Th |
3 |
0 |
IT, ES |
|
× |
|
× |
|
C. iberica Trevir. ex Spreng. |
He |
3 |
0 |
IT, ES |
× |
× |
× |
|
|
C. persica Boiss. |
He |
2 |
0 |
IT |
|
|
|
× |
|
C. polypodiifolia Boiss. |
He |
4 |
0 |
IT, ES |
× |
× |
|
× |
|
C. rhizantha C. A. Mey. |
He |
3 |
0 |
IT, ES |
× |
× |
× |
|
|
C. virgata Lam. |
He |
3 |
3 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
Cephalorrhynchus brassicifolius (Boiss.) Tuisl. |
He |
2 |
0 |
Endm |
× |
|
|
|
|
Chardinia orientalis (L.) Kuntze. |
Th |
3 |
5 |
IT, ES, SS |
|
× |
× |
× |
|
Cirsium arvense (L.) Scop. |
He |
4 |
3 |
ES, IT, America |
× |
× |
|
× |
|
C. elodes M. Bieb. |
Th |
1 |
0 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
C. lappaceum Fisch. |
Th |
3 |
0 |
IT, ES |
|
× |
× |
|
× |
Codonocephalum peacockeaanum Aitch. & Hemsl. |
He |
5 |
0 |
IT |
× |
× |
× |
× |
|
Cousinia boissieri Buhse. |
Th |
1 |
0 |
IT |
× |
|
|
|
|
C. canescens DC. |
Th |
9 |
16 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Crupina crupinastrum (Moris) Vis. |
Th |
0 |
2 |
IT, ES |
|
× |
× |
|
|
Echinops bithynicus Boiss. |
He |
11 |
16 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
E. ritrodes Bunge. |
He |
1 |
0 |
IT |
|
|
× |
|
|
Garhadiolus angulosus Jaub. & Spach. |
Th |
0 |
3 |
IT, ES, SS |
|
× |
× |
× |
|
Hieracium procerum Fries. |
He |
6 |
1 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
Picris strigosa M. Bieb. |
He |
1 |
9 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Scorzonera laciniata L. |
He |
1 |
0 |
IT, ES, Med, SS |
|
|
|
|
× |
Senecio mollis Willd. |
He |
4 |
1 |
IT |
× |
|
× |
× |
× |
S. vernalis Waldst. & Kit. |
Th |
5 |
7 |
IT |
|
× |
|
× |
× |
Serratula cerinthifolia (Sm.) Boiss. |
He |
5 |
12 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
S. radiata M. Bieb. |
He |
2 |
1 |
IT, ES |
|
× |
|
× |
|
Steptorrhamphus tuberosus (Jacq.) Grossh. |
He |
0 |
2 |
IT, ES |
|
× |
× |
|
|
Tanacetum chiliophyllum Sch. Bip. |
He |
0 |
2 |
IT |
|
× |
|
× |
|
Taraxacum syriacum Boiss. |
He |
9 |
3 |
IT, ES, SS |
× |
× |
× |
× |
× |
Tragopogon coloratus C. A. Mey.* |
He |
5 |
12 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
T. rezaiyensis Rech. F.* |
Th |
0 |
1 |
Endm |
|
|
|
× |
|
Xeranthemum longepappposum Fisch. & C. A. Mey. |
Th |
0 |
4 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
Boraginaceae Anchusa arvensis M. Bieb. FI. |
He |
1 |
1 |
IT, ES, SS |
|
× |
|
|
|
Asperugo procumbens L. |
Th |
5 |
0 |
ES, IT, SWS |
× |
× |
× |
|
|
Buglossoides tenuiflora (L.f.) I.M.Johnst. |
Th |
2 |
1 |
IT, ES, SS, N. Africa |
|
× |
× |
× |
|
Cerienthe minor L. |
He |
8 |
8 |
ES, IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Lappula barbata (M. B.) Gurke. |
Th |
7 |
0 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
L. squarrosa Dumort. |
Th |
1 |
0 |
IT |
× |
|
|
|
|
Nonnea persica Boiss. |
Th |
4 |
3 |
IT |
|
× |
× |
× |
|
Onosma kotschyi Boiss. |
He |
0 |
2 |
Endm |
|
|
× |
|
|
O. sericea Willd. |
He |
1 |
13 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Rindera lanata Gurke. |
He |
2 |
0 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
|
Rochelia cardiosepala Bunge. |
Th |
3 |
3 |
IT, ES, Himalaya |
× |
× |
× |
× |
× |
R. disperma (L.) Wettst. |
Th |
2 |
3 |
IT, ES, SS |
|
× |
× |
× |
|
R. persica Bunge. ex Boiss. |
Th |
0 |
1 |
IT, ES |
|
|
|
× |
|
Solenanthus circinnatus Ledeb. |
He |
6 |
5 |
IT, ES |
× |
× |
|
× |
|
Brassicaceae Aethionema fimbriatum Boiss. |
Ph |
3 |
0 |
IT |
|
|
× |
× |
|
Fibigia suffruticosa (Vent.) Sweet. |
Ph |
1 |
0 |
IT, ES |
|
|
× |
|
|
Aethionema arabicum (L.) Andrz. ex DC. |
Th |
0 |
2 |
Med, ES, IT |
|
|
× |
× |
× |
Alliaria petiolata (M. B.) Cavara & Grande. |
Th |
4 |
1 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
Alyssum desertorum Stapf. |
Th |
11 |
6 |
IT, ES, N. Africa |
× |
× |
× |
× |
× |
A. marginatum Steud. ex Willd. |
Th |
5 |
13 |
IT, SS |
× |
× |
× |
× |
× |
Arabidopsis wallichii (Hook. F. & Thoms.) N. Busch. |
Th |
1 |
0 |
IT, ES, Himalaya |
× |
|
|
|
|
Arabis caucasica Willd. |
He |
1 |
0 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
A. ottonis-schulzii Bornm. & Gauba. |
He |
1 |
0 |
Endm |
× |
|
|
|
|
Camelina rumelica Velen. |
Th |
1 |
2 |
IT, ES |
|
× |
× |
|
|
Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. |
Th |
2 |
1 |
IT, ES, SS |
× |
|
× |
|
|
Cardaria draba (L.) Desv. |
He |
12 |
4 |
Med, ES, IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Conringia perfoliata (C. A. Mey.) N. Busch. |
Th |
0 |
1 |
IT, ES |
|
|
|
× |
|
Descurainia sophia (L.) Prantl. |
Th |
1 |
0 |
IT, ES, N. Africa |
|
|
× |
|
|
Erophila minima C. A. Mey. |
He |
4 |
1 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
Erysimum crassipes Fisch. & C.A. Mey. |
He |
1 |
4 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
Euclidium syriacum (L.) W. T. Aiton |
Th |
1 |
1 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
|
Hesperis kurdica F. Dvorák & Hadac var. |
He |
1 |
0 |
IT |
|
|
|
× |
|
Isatis raphanifolia Boiss. |
He |
2 |
3 |
Endm |
|
× |
|
× |
× |
Neslia apiculata Fisch., C. A. Mey. & Avé-Lall. |
Th |
3 |
7 |
IT, ES, Med, NW Africa |
|
× |
× |
× |
× |
Sameraria armena Desv. |
Th |
0 |
3 |
IT, ES |
|
|
|
× |
× |
Sisymbrium irio L. |
Th |
9 |
2 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
S. septulatum DC. |
Th |
2 |
0 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
Thlaspi perfoliatum L. |
Th |
4 |
1 |
IT, ES, N. Africa |
× |
|
|
|
× |
Campanulaceae Campanula glomerata L. |
He |
1 |
1 |
IT, ES |
× |
|
× |
|
|
C. stevenii M. Bieberstein. |
He |
5 |
0 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
Caprifoliaceae Lonicera iberica M. Bieb |
Ph |
1 |
2 |
IT, ES |
× |
|
× |
× |
|
L. nummulariifolia Jaub. & Spach. |
Ph |
1 |
1 |
IT |
|
|
× |
× |
|
Caryophyllaceae Arenaria gypsophiloides L. |
Th |
1 |
0 |
IT |
|
|
|
× |
|
Minuartia meyeri Bornm. |
Th |
2 |
3 |
IT,ES |
|
|
× |
× |
|
Silene marschallii C.A.Mey. |
He |
12 |
6 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
S. pungens Boiss. |
Th |
1 |
4 |
IT |
|
× |
|
× |
× |
S. spergulifolia (Willd.) M. Bieb. |
He |
5 |
2 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
S. villosa Forssk. |
He |
1 |
3 |
IT, SS |
|
× |
× |
× |
|
Stellaria holostea L. |
Th |
4 |
1 |
IT, ES |
× |
× |
|
|
× |
S. media (L.) Kleopow. |
Th |
6 |
2 |
Cosm. |
× |
|
× |
× |
|
Vaccaria pyramidata Medik. |
Th |
0 |
2 |
IT |
|
|
|
× |
× |
Cistaceae Helianthemum ledifolium (L.) Miller. |
Th |
0 |
2 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
|
Convolvulaceae Convolvulus arvensis L. |
He |
1 |
3 |
Cosm. |
|
× |
× |
|
|
Crassulaceae Rosularia sempervivum (M. Bieb.) A. Berger. |
He |
0 |
1 |
IT, ES |
|
|
|
× |
|
Cucurbitaceae Bryonia dioica Jacq. |
He |
4 |
5 |
IT |
× |
× |
× |
× |
|
Cupressaceae Juniperus excelsa M. Bieb. |
Ph |
1 |
1 |
IT, ES |
|
|
|
× |
|
Dipsacaceae Cephalaria microcephala Boiss. |
He |
1 |
0 |
IT |
|
|
× |
|
|
Pterocephalus canus Coult |
Th |
3 |
1 |
IT |
× |
× |
× |
|
|
P. plumosus (L.) Coult. ex DC. |
Th |
4 |
12 |
IT, ES, Med, SS |
× |
× |
× |
× |
× |
P. szovitsii Boiss.* |
Ch |
0 |
2 |
IT |
|
× |
|
× |
|
Scabiosa persica Boiss.* |
Th |
0 |
5 |
IT |
|
× |
× |
× |
|
Euphorbiaceae Euphorbia azerbajdzhanica Bordz. |
He |
0 |
2 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
|
E. denticulata Lam. |
He |
0 |
1 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
E. macroclada Boiss. |
He |
2 |
0 |
IT |
|
× |
|
|
|
E. seguieriana Neck. |
Ch |
6 |
12 |
IT, ES, Med |
× |
× |
× |
× |
× |
E. variegata B. Heyne. ex Roth. cultivated |
He |
0 |
1 |
IT |
|
|
|
× |
|
Fabaceae Astragalus ankylotus Fisch. & C.A.Mey. |
Th |
0 |
8 |
IT |
|
× |
× |
× |
|
A. kirrindicus Boiss. |
He |
1 |
2 |
IT |
|
× |
× |
× |
|
A. persicus (DC.)Fisch. & C.A.Mey. |
Ch |
8 |
8 |
IT |
|
× |
× |
× |
× |
A. stevenianus DC. |
Ch |
3 |
1 |
IT |
|
|
|
× |
|
Cicer anatoilcum Alef. |
He |
0 |
3 |
IT |
|
× |
|
× |
|
Lathyrus pseudo- cicera Pamp. |
Th |
0 |
2 |
IT, NE Africa |
|
|
× |
|
|
Lotus corniculatus L.* |
Th |
0 |
2 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
|
L. gebelia Vent. |
Ch |
2 |
6 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Medicago radiata L. |
Th |
0 |
3 |
IT, ES, Med |
|
× |
|
× |
|
M. sativa L. cultivated |
He |
5 |
5 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Onobrychis megataphros Boiss. |
Th |
2 |
0 |
IT |
|
|
|
× |
|
Pisum sativum L. introduced |
Th |
0 |
3 |
IT, ES |
× |
× |
|
|
|
Sophora alopecuroides L. |
He |
1 |
0 |
IT, ES, SS |
× |
|
|
|
|
Trigonella spruneriana Boiss. |
Th |
5 |
0 |
IT, ES, Med |
|
× |
× |
× |
|
Vicia anatolica Turrill. |
He |
3 |
9 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
V. variabilis Freyn & Sint. ex Freyn. |
He |
1 |
2 |
IT, ES, SS |
|
× |
|
× |
|
Fumariaceae Fumaria parviflora Lam. |
Th |
4 |
6 |
IT, ES, N. Africa |
× |
× |
× |
× |
|
Geraniaceae Biebersteinia multifida DC. |
Geo |
1 |
0 |
IT, ES |
|
|
|
× |
|
Geranium persicum Schonbeck - Temesy. |
Th |
3 |
1 |
IT |
× |
× |
× |
|
|
G. tuberosum L. |
Geo |
8 |
4 |
IT, ES, Med |
× |
× |
× |
× |
× |
Hypericaceae Hypericum hirtellum Boiss. |
He |
1 |
0 |
IT |
|
|
× |
|
|
H. perforatum L. |
He |
6 |
2 |
IT, ES, S. Africa |
|
× |
× |
× |
× |
Iridaceae Gladiolus atroviolaceus Boiss. |
Geo |
1 |
4 |
IT, Med |
|
× |
× |
|
× |
Juglandacea Juglans regia L. |
Ph |
9 |
5 |
IT, ES, Himalaya |
× |
× |
|
|
|
Lamiaceae Hymenocrater bituminosus Fisch. &. C. A. Mey. |
Ph |
3 |
6 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Eremostachys laevigata Bunge. |
He |
1 |
6 |
IT |
|
× |
× |
× |
× |
Lallemantia peltata Fisch. & C. A. Mey. |
Th |
1 |
0 |
IT, ES |
|
|
|
× |
|
Lamium garganicum L. |
He |
1 |
1 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
L. purpureum L. |
Th |
3 |
1 |
IT, ES, Med, Japan, America |
× |
|
|
× |
|
Marrubium parviflorum Fisch. & C. A. Mey. |
Ch |
7 |
6 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
Nepeta heliotropifolia Lam. |
He |
1 |
4 |
IT |
|
× |
× |
|
|
N. transcaucasica Catmint. = racemosa Lam. |
He |
4 |
1 |
IT |
× |
|
× |
× |
|
Phlomis olivieri Benth.* |
He |
2 |
5 |
IT |
|
× |
× |
× |
× |
P. tuberosa L. |
He |
3 |
0 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
× |
Salvia chloroleuca Rech. F. & Aellen |
He |
2 |
0 |
IT |
|
|
× |
× |
|
S. multicaulis Vahl. |
He |
3 |
18 |
IT, ES, SS |
× |
× |
× |
× |
× |
S. nemorosa L. |
He |
0 |
5 |
ES, IT |
|
× |
× |
× |
× |
S. syriaca L. |
He |
1 |
1 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
|
Scutellarica pinnatifida A. Hamilt. |
Ch |
4 |
6 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Stachys lavandulifolia Vahl.* |
Ch |
3 |
4 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
Teucrium polium L. |
Ch |
1 |
7 |
IT, Med, N. Africa |
|
× |
× |
× |
|
Thymus migricus Klokov& Desj. Shost.* |
Ch |
10 |
5 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Ziziphora capitata L. |
Th |
2 |
11 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Z. tenuior L.* |
Th |
2 |
11 |
IT |
× |
× |
× |
× |
× |
Liliaceae Allium eriophyllum Boiss. |
Geo |
3 |
0 |
IT |
|
× |
× |
|
× |
A. kharputense Freyn & Sint. |
Geo |
6 |
5 |
IT |
× |
× |
× |
× |
|
A. longivaginatum Wendelbo. |
Geo |
1 |
3 |
Endm |
|
× |
× |
|
|
A. rotundum L. |
Geo |
0 |
1 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
Bellevalia sarmatica Misc. |
Geo |
1 |
3 |
IT, ES |
× |
× |
|
|
|
Colchicum szovitsii Fish.&C.A.Mey |
Geo |
9 |
4 |
IT |
× |
× |
× |
|
|
Fritillaria olivieri Baker. |
Geo |
1 |
0 |
Endm |
|
× |
|
|
|
F. persica L. |
Geo |
1 |
0 |
IT |
× |
|
|
|
|
Gagea reticulata Schultes. F. |
Geo |
2 |
0 |
IT |
× |
× |
|
|
|
Muscari comosum (L.) Miller. |
Geo |
1 |
2 |
IT, ES |
|
× |
× |
|
|
Ornithogalum cuspidatum Bertol. |
Geo |
2 |
2 |
IT |
× |
× |
|
|
|
Malvaceae Alcea kurdica (Schlecht.) Alef. |
He |
0 |
1 |
IT |
|
|
|
× |
|
A. rechingreri (Zohary) I. Riedl. |
He |
0 |
1 |
IT |
|
× |
|
|
|
Malva neglecta Wallr. |
Th |
1 |
0 |
Cosm. |
× |
|
|
|
|
Moraceae Ficus rupestris (Hausskn. ex Boiss.) Azizian. |
Ph |
0 |
3 |
IT |
|
× |
|
× |
|
Oleaceae Fraxinus rotundifolia Miller. |
Ph |
3 |
1 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
Papaveraceae Papaver bracteatum Lindley.* |
He |
5 |
0 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
P. dubium L. |
Th |
1 |
0 |
ES |
× |
|
|
|
|
P. hybridum L. |
Th |
0 |
1 |
IT, ES |
|
|
× |
|
|
P. macrostomum Boiss. & Huet ex Boiss. |
Th |
6 |
10 |
IT,ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Plantaginaceae Plantago lanceolata L. |
He |
1 |
0 |
Poly |
|
|
|
× |
|
Poaceae Aegilops lorentii Hochst. |
Th |
3 |
5 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
A. tauschii Cosson. |
Th |
0 |
5 |
IT, ES, SS |
|
× |
× |
× |
× |
Agropyron trichophorum K. Richt. |
Th |
1 |
4 |
IT, ES, Med |
× |
× |
× |
× |
|
Boissiera squarrosa (Sol.) Nevski. |
Th |
0 |
1 |
IT, ES, Med |
|
|
|
× |
|
Bromus danthoniae Trin. ex C. A. Mey. |
Th |
1 |
2 |
IT, ES, Med, Himalaya |
× |
× |
× |
|
|
B. diandrus Roth. |
Th |
5 |
0 |
IT, Med |
|
|
× |
× |
× |
B. japonicus Thunb. |
Th |
0 |
3 |
Poly |
|
× |
× |
|
× |
B. sterilis L. |
Th |
3 |
6 |
Poly |
× |
× |
× |
× |
|
B. tectorum L. |
Th |
0 |
1 |
Poly |
|
|
|
|
× |
Cynodon dactylon (L.) Pers. |
Geo |
4 |
4 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
|
Dactylis glomerata L. |
He |
8 |
2 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Heteranthelium piliferum Hochst. ex Jaub. & Spach. |
Th |
0 |
2 |
IT, SS |
|
× |
× |
|
|
Melica persica Kunth. |
He |
0 |
2 |
IT, SS |
|
|
|
× |
|
Poa bulbosa L. |
Geo |
20 |
23 |
ES, IT, Med |
× |
× |
× |
× |
× |
P. trivialis L. |
Th |
0 |
2 |
IT, ES |
|
|
× |
× |
|
Sclerochloa dura P. Beauv. |
Th |
1 |
1 |
IT, Med |
× |
× |
|
|
|
Polygonaceae Atraphaxis spinosa L. |
Ph |
0 |
1 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
Polygonum aviculare L. |
Th |
3 |
1 |
Poly |
× |
× |
× |
|
|
P. hyrcanicum Rech.f. |
Th |
1 |
0 |
Endm |
× |
|
|
|
|
Rheum ribes L.* |
Ch |
1 |
0 |
IT, ES |
|
|
× |
|
|
Rumex obtusifolius L. |
He |
1 |
0 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
R. scutatus L. |
Ch |
3 |
1 |
IT, ES |
× |
|
× |
× |
|
R. tuberosus L. |
Ch |
5 |
0 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
Primulaceae Androsace maxima L. |
Th |
0 |
3 |
IT, ES, SS |
|
× |
× |
× |
|
Ranunculaceae Adonis aestivalis L. |
Th |
2 |
2 |
IT |
|
× |
× |
× |
|
Ceratocephalus falcata (L.) Pers. |
Th |
4 |
12 |
IT, ES, SS, NW. Africa |
× |
× |
× |
× |
|
Ranunculus arvensis L. |
Th |
5 |
2 |
IT, ES, SS |
× |
× |
× |
× |
|
R. cornutus DC. |
Th |
7 |
8 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Rosaceae Crataegus aronia (Willd.) Bosc. |
Ph |
6 |
8 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Pyrus syriaca Boiss. |
Ph |
5 |
6 |
IT, ES, Med |
× |
× |
× |
× |
|
Amygdalus communis L.* |
Ph |
1 |
3 |
IT, ES, SS |
|
× |
× |
× |
× |
Cerasus mahaleb (L.) Miller. |
Ph |
1 |
0 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
C. microcarpa Boiss. |
Ph |
9 |
28 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Cotoneaster nummularioides Pojark. |
Ph |
1 |
0 |
IT, ES, SS |
|
|
× |
|
|
Rosa pimpinellifolia L. |
Ph |
1 |
0 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
R. canina L.* |
Ph |
6 |
2 |
IT, ES, N. Africa |
× |
× |
|
× |
|
Rubus sanctus Schreb. |
Ph |
1 |
1 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
Rubiaceae Asperula arvensis L. |
Th |
0 |
2 |
IT, ES. Med. Himalaya |
|
|
× |
|
× |
Cruciata coronatum Sm. = C. taurica (Pallas ex Willd.) Ehrend. |
He |
1 |
0 |
IT |
|
|
|
× |
|
Galium spurium L. |
Th |
15 |
18 |
IT, ES, Med, N. and S. Africa |
× |
× |
× |
× |
× |
G. verum L. |
He |
9 |
2 |
IT, ES |
× |
× |
× |
× |
× |
Salicaceae Salix alba L. |
Ph |
1 |
2 |
ES, IT, S. Africa |
× |
|
|
|
|
Scrophulariaceae Linaria pyramidata (Lam.) Spreng. |
Ch |
1 |
1 |
IT |
× |
|
|
× |
|
Verbascum agrimoniifolium (K. Koch) Hub. Mor. |
He |
1 |
1 |
IT, ES |
× |
|
|
× |
|
V. cheiranthifolium Boiss. |
He |
2 |
0 |
IT, ES |
× |
|
|
|
|
V. orientale (L.) All. |
Th |
0 |
10 |
IT, ES |
|
× |
× |
× |
× |
Veronica biloba Schreb. |
Th |
7 |
3 |
IT, ES, SS, Himalaya |
× |
× |
|
× |
|
V. hederifolia L. |
Th |
4 |
1 |
IT, ES, N. Africa, Japan, America |
× |
× |
|
|
|
V. kurdica Benth. subsp. filicaulis |
He |
1 |
1 |
Endm |
|
× |
× |
|
|
V. orientalis Miller. |
Ch |
1 |
0 |
IT, ES |
|
|
|
× |
|
Thymelaeaceae Daphne mucronata Royle. |
Ph |
5 |
11 |
IT, ES, SS |
× |
× |
× |
× |
× |
Valerianaceae Valeriana sisymbriifolia Vahl. ch.* |
Geo |
1 |
0 |
IT |
× |
|
|
|
|
V. tuberculata Boiss. |
Th |
0 |
2 |
IT |
|
|
|
× |
× |
V. vesicaria Mill. |
Th |
4 |
19 |
IT, Med |
× |
× |
× |
× |
× |
Violaceae Viola tricolor L. |
He |
0 |
1 |
IT, ES |
|
× |
|
|
|
Vitaceae Vitis sylvestris Blume. |
Ph |
0 |
1 |
IT, ES, N. Africa |
× |
|
|
|
|
شکل 3- فراوانی شکلهای زیستی در فواصل مختلف از رودخانه در دره خان، ارومیه.
دادههای ما همچنین نشان داد که گونههای گیاهی با کوروتیپ ناحیه ایرانی- تورانی و اروپا- سیبری هر یک با 102 گونه (% 47/40) و ناحیه رویشی ایرانی- تورانی با 64 گونه (% 39/25)، بیشترین و گونههای چند ناحیهای با پنج گونه (% 98/1) و جهانوطن با سه گونه (% 19/1)، کمترین تعداد را به خود اختصاص میدهند (شکل4).
بحث
حضور 252 گونه گیاهی، متعلق به 169 جنس و 43 تیره، در مساحتی کمتر از 100 هکتار در دره خان (جدول 1)، گویای تنوع گونهای چشمگیر جنگل کرانرودی و رویشگاههای همجوار آن در زاگرس شمالی است. چنین تنوع گونهای بالا در یک اکوسیستم کرانرودی را میتوان ناشی از وجود آب کافی و خاک غنی دانست (17). حتی زمینهای بنسبت خشک حاشیه این اکوسیستمها نیز بشدت تحت تأثیر محیط آبی داخل دره قرار میگیرد (25). همچنین، شرایط فیزیوگرافی و خرد اقلیمی خاص دره خان، رویشگاههای متنوعی را ایجاد میکند که هریک از این عوامل در افزایش تنوع گونههای گیاهی سهم بسزایی دارند.
شکل 4- درصد گونههای کورتیپهای (IT: ایرانی و تورانی؛ ES: اروپا- سیبری؛ Med: مدیترانه؛ Cosm: جهانوطن؛ SS: صحرا- سندی؛ Poly: چند ناحیهای؛ Endm: بومزاد یا اندمیک) مشاهده شده در دره خان در جنوب ارومیه.
افزون بر ویژگیهای اکولوژیک و رویشگاهی و تأثیر این عوامل بر تنوع و ترکیب گونهای گیاهان، نقش انسان در تغییر پوشش گیاهی یک منطقه را نمیتوان نادیده گرفت. بیگمان، فعالیتهای درازمدت انسان در دره خان که متأسفانه تنها جنبه سودجویانه و مخرب داشته، تأثیر چشمگیری بر وضعیت کنونی پوشش گیاهی منطقه داشته است. از دلایل فراوانی گیاهان خانوادههایی مانند Asteraceae، Brassicaceae، Boraginaceae، Fabaceae و Euphorbiaceae در منطقه، تخریب پوشش گیاهی بوسیله انسان و چرای بیشازحد دام است که در پژوهشهای فلوریستیک انجامشده دیگر در مناطقی با فعالیتهای شدید انسانی هم دیده شده است (4، 8، 14 و 15). پایرنج و همکاران (1390) فراوانی گیاهان خانواده Asteraceae را در مناطقی با پیشینه چرای شدید دام، خاردار بودن (مانند جنسهای Centaurea و Cirsium) و یا وجود ترکیبات شیمیایی بازدارنده (مانند Achillea و Scorzonera) در این گیاهان میدانند.
ازنظر طیف زیستی، تروفیتها و همیکریپتوفیتها بیشترین فراوانی را در بین گیاهان دره خان به خود اختصاص دادهاند. این یافته با شرایط آب و هوایی سرد و خشک کوهستانی و نیز دخالت شدید انسان در اکوسیستم منطقه مورد بررسی همخوانی دارد (4، 8، 13 و 14). دلیل دیگر فراوانی همیکریپتوفیتها در این منطقه، سازگاری اینگونه گیاهان در برابر چرای درازمدت و شدید دام است که به قرار گرفتن جوانه انتهایی این گیاهان در سطح خاک مربوط میشود (4). به دلیل کم بودن آستانه بردباری در برابر گرمای زیاد، تروفیتها چرخه زیستی خود را بسرعت تکمیل نموده و همزمان با اوج گرما خزان میکنند (11). بصیری و همکاران (2011) نیز فراوانی بیشتر شکل زیستی تروفیت را در جنگل کرانرودی بهبهان، متأثر از زمستانهای معتدل با بارشهای فراوان و فصل خشک طولانی (اواسط بهار تا اواخر تابستان) منطقه میدانند. حیدری ریکان و ملک محمدی (1386) در بررسی گیاهان دارویی دره شهدا،180 گونه گیاهی را شناسایی کردند که تیره کاسنی با 46 گونه و شکلهای زیستی همیکریپتوفیت و تروفیت بترتیب با 2/47 و 2/23 درصد از بیشترین فراوانی برخوردار بودهاند. در بررسی فلور منطقه سارال در زاگرس شمالی (10 و 14) نیز همیکریپتوفیتها و تروفیتها بیشترین فراوانی را نشان میدهند. شکلهای زیستی کامفیتها و همیکریپتوفیتها بیشترین فراوانی را در 100 متری از رودخانه نشان دادند. این گروه از گیاهان بیشتر در محیطهای سرد و کوهستانی میرویند (1). بیشترین تعداد کریپتوفیتها نیز در فاصله 20 متری از رودخانه مشاهده شد که میتواند بدلیل سرشت نیمه رطوبت پسند و نیمه نورپسند این گیاهان باشند. تروفیتها نیز در فواصل 50 و 100 متری بیشترین فراوانی را نشان دادند. شرایط اکولوژیک دره خان با افزایش فاصله از رودخانه سختتر میشود، بعبارتدیگر هوا سردتر و خشکتر شده و بر سرعت باد افزوده میشود؛ بنابراین کم بودن حضور تروفیتها در کنار رودخانه و در زیر تاج درختان، طبیعی و قابل توجیه است (شکل 3).
برتری مطلق فراوانی گیاهان با منشأ ناحیه رویشی ایران تورانی (شکل 4) در این پژوهش، بخوبی چیرگی آبوهوای خشک و نیمهخشک را در این منطقه مینمایاند. البته، با توجه به قرار گرفتن منطقه موردمطالعه در ناحیه رویشی ایرانی-تورانی، چنین نتیجهای دور از انتظار نبوده است.
گیاهان بر اساس سرشت اکولوژیک، رقابت و ویژگیهای خاک، در رویشگاههای طبیعی انتشار مییابند. باآنکه هدف ما در این پژوهش فلوریستیک، بررسی ویژگیهای اکولوژیک گونههای گیاهی نیست، الگوی پراکنش گیاهان در دامنههای شمالی و جنوبی و نیز در درون جنگل کرانرودی دره خان، خواهناخواه اطلاعاتی را از نیازهای نوری و رطوبتی برخی از گونهها در اختیار میگذارد. بر اساس جدول 1 گونههای گیاهی در منطقه مورد مطالعه، با نسبتهای متفاوتی در دو دامنه شمالی و جنوبی انتشار یافتهاند. برخی از گونهها همانند Lappula barbata ،Asperugo procumbens ،Campanula stevenii و Rumex tuberosus، فقط در دامنه شمالی، برخی مانند Verbascum orientale،Astragalus ankylotus، Turgenia latifolia وScabiosapersica تنها در دامنه جنوبی و تعدادی از گونهها نیز همچون Cerienthe minor، Astragalus persicus، Eryngium thyrsoideum وCynodon dactylon با نسبت (تقریباً) مساوی در هر دو جهت شمالی و جنوبی مشاهده شد.
یافتههای ما با نتایجEllenberg و همکاران (1991) که اکولوژی و نیازهای زیستی گیاهان اروپای مرکزی را بدقت بررسی کردهاند، در مواردی بخوبی همخوانی دارد. این پژوهشگران، نیازهای گیاهان اروپای مرکزی را به نور، دما، بری بودن (continentality)، مواد غذایی، رطوبت خاک، pH و شوری، بررسی و میزان نیاز هر گیاه را به عوامل محیطی فوق بین کمنیاز (1) تا پرنیاز (12) دستهبندی کردهاند. بعنوان مثال، مقادیر ضریب رطوبتی و بری بودن برای گونه Bryonia dioica بترتیب 5 و 3 است. در دره خان، اینگونه بیشتر در دامنه شمالی یافت شد که نسبت به دامنه جنوبی از رطوبت بیشتر و بری بودن کمتری برخوردار است. از طرف دیگر، مقادیر یادشده برای گونه Bromus sterilis برابر با 4 بوده که در منطقه مورد بررسی ما بیشتر دامنه جنوبی (با شرایط گرم و خشکتر و پرنورتر) را برای رویش خود برگزیده است. نمونه دیگر، گونه Salvia nemorosa است که در دره خان در دامنه جنوبی قرارگرفته و در تقسیمبندی النبرگ و همکاران مقادیر نور و دما برای آن 7 (نورپسند) است. همچنین، گونه Stelleria media که در دره خان در کنار رودخانه قرار گرفت، در اروپای مرکزی ازنظر نیاز نوری در حد متوسط (6) است. همچنین ارزش رطوبتی برای گونههای گردو (Juglans regia)، بید (Salix alba) و انگور (Vitis sylvestris) بترتیب 6، 8 و 6 و برای کیکم (Acer monspessulanum)، 3 است. با توجه به حضور سه گونه اول در حاشیه رودخانه دره خان و کیکم در فاصله دور از رودخانه، نتایج این پژوهش قابل مقایسه با نتایج بررسیها در اروپای مرکزی است.
بررسی فلوریستیک دره خان، بخوبی ناکافی بودن اطلاعات موجود را در مورد تعداد گونههای گیاهی در منطقه زاگرس شمالی (و شاید در کل زاگرس) مینمایاند. جزیرهای وابراهیمی رستاقی (1382) تعداد کل گونههای گیاهی غیرچوبی را در زاگرس شمالی 182 گونه بیان میکنند؛ درحالیکه تنها در منطقه کوچک مورد بررسی در این پژوهش، 227 گیاه غیرچوبی شناسایی و ثبت شده است. همچنین، در منبع اشاره شده، تعداد گونهها در خانوادههای کاسنی، شببو، چتریان و لاله در زاگرس شمالی بترتیب 32، 9، 8 و 8 گونه گفته شده؛ درصورتیکه در دره خان، تعداد گونههای این خانوادهها بترتیب 43، 24، 17 و 11 است.
از بین گیاهان ثبت شده در دره خان، نام 17 گونه در فهرست گونههای در معرض خطر انقراض کشور (23) دیده میشود (جدول 1). با تأسف باید گفت که امروزه بطور فزایندهای شاهد تخریب وسیع پوشش گیاهی و بهرهبرداری بیرویه از منابع طبیعی کشور بوسیله انسان هستیم که از عواقب آن انقراض بسیاری از گونههای گیاهی و جانوری در سطح کشور است. در چنین شرایطی، توقف روند تأسفبرانگیز تخریب، بیگمان در اولویت نخست قرار دارد.
جنگلهای کرانرودی استان آذربایجان غربی، با تنوع گیاهی چشمگیر و ایفای نقشهای حیاتی همچون کنترل فرسایش، جلوگیری و یا کاهش طغیان رودخانهها، بهبود کیفیت آب، تغذیه سفرههای آب زیرزمینی، حفاظت و پایداری نواحی ساحلی، تفرج و اکوتوریسم، ایجاد زیستگاههای حیات وحش و تأمین علوفه، از اهمیت ویژهای برخوردارند. تداوم عملکردهای حیاتی اکوسیستمهای کرانرودی و بهرهمندی آیندهگان از این مواهب خدادادی، درگرو بهبود رویکرد مدیریتی دستگاههای اجرایی متولی حفاظت، توسعه و نگهداری منابع طبیعی کشور است.
سپاسگزاری
از همکاری ارزشمند خانم فروغ بهمنی و آقایان هادی بیگی، علیرضا محامد، پیمان اشکاوند و صابر قاسمپور برای شرکت در مراحل مختلف اجرای این پژوهش بسیار سپاسگزاریم. همچنین از دو داور ناشناس که نسخه پیشین این مقاله را خوانده و نکات اصلاحی ارزشمندی ارایه کردند تشکر میکنیم.