مطالعه فنولوژی گونه Atriplex verrucifera M.Bieb. در سالهای مختلف در مراتع آذربایجان غربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی ارومیه

2 دانشگاه زابل

3 دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

4 اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان

28115

چکیده

شناخت فنولوژی گونه های مختلف مرتعی از مباحث مهم در ارتباط با مدیریت چرا و بهره برداری پایدار از علوفه مراتع است. بدون شناخت فنولوژی گونه های مختلف گیاهی در یک مرتع تعیین فصل چرا و مدیریت چرا و دام مقدور نمی‏باشد. به همین منظور برای تعیین زمان ورود بموقع دام به مرتع و خروج به هنگام آن از مرتع فنولوژی گونه Atriplex verrucifera به عنوان یکی از گونه های غالب مراتع نیمه استپی تزخراب ارومیه و همچنین وضعیت رطوبتی خاک از زمان شروع فصل رویش تا خشک شدن گیاه مورد بررسی قرار گرفت. از داده های اقلیمی برای تفسیر مراحل فنولوژیکی استفاده شد. نتایج نشان داد که بهترین زمان شروع چرا در گونه Atriplex verrucifera از اوایل خرداد تا نیمه دوم تیر و از اواخر شهریورماه تا آخر مهر ماه است. نتایج رطوبت خاک نیز نشان داد که ورود دام به مرتع از اواخر اردیبهشت مشکلی را ایجاد نمی کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Phenology of Atriplex verrucifera M.Bieb. species in the rangelands of West Azarbaijan in different years

نویسندگان [English]

  • mirtaher ghaemi 1
  • hossein piri sahragard 2
  • Hasan yeganeh 3
  • rooholah kazemi 4

چکیده [English]

Study of the Phenology is the most important ecological issues and it can be a foundation for Resource Management. Phenology Recognition of different rangelands species in relation of grazing management and sustainable utilization of rangelands forage is an important issues. Without knowing Phenology of different rangelands species is not possible to determine the grazing season and grazing management and livestock. Therefore in order to determine of Entering livestock time and on time exit of the rangeland, phenology of Atriplex verrucifera as dominant species In the semi-steppe rangelands of Uromieh Tzkhrab and Soil moisture condition Was studied. The interpretation of Phonological stages was done by climate data. Result showed that the beginning of July to Second half of June and the end September to late October is the best time to start grazing of the Atriplex verrucifera species. Also Soil moisture result showed livestock entrance to rangeland in the late May will not cause a problem.

کلیدواژه‌ها [English]

  • sustainable utilization
  • Grazing management
  • phenology
  • tezkhrab rangelands

مطالعه فنولوژی گونه Atriplex verrucifera M.Bieb. در سالهای مختلف در مراتع آذربایجان‌غربی

میرطاهر قائمی1، حسین پیری صحراگرد2*، حسن یگانه3 و روح الله کاظمی حسن‌آبادی4

1 ارومیه، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان‌غربی

2 زابل، دانشگاه زابل، گروه مرتع و آبخیزداری 

3 گرگان، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

4 اصفهان، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان 

تاریخ دریافت: 3/8/91                 تاریخ پذیرش: 11/6/92 

چکیده

مطالعه فنولوژی گونه‌ها از مهمترین مباحث بوم‌شناسی است و بر اساس آن می‌توان مدیریت مناسب را در ارتباط با این استفاده از این منابع اعمال کرد. شناخت فنولوژی گونه‌های مختلف مرتعی از مباحث مهم در ارتباط با مدیریت چرا و بهره‌برداری پایدار از علوفه مراتع است. بدون شناخت فنولوژی گونه‌های مختلف گیاهی در یک مرتع، تعیین فصل چرا، مدیریت چرا و دام مقدور نمی‏باشد. به همین منظور برای تعیین زمان ورود به موقع دام به مرتع و خروج به هنگام آن از مرتع فنولوژی گونه Atriplex verrucifera به‌عنوان یکی از گونه‌های غالب مراتع نیمه استپی تزخراب ارومیه و همچنین وضعیت رطوبتی خاک از زمان شروع فصل رویش تا خشک شدن گیاه مورد بررسی قرار گرفت. از داده‌های اقلیمی برای تفسیر مراحل فنولوژیکی استفاده شد. نتایج نشان داد که بهترین زمان شروع چرا در گونه Atriplex verrucifera از اوایل خرداد تا نیمه دوم تیر و از اواخر شهریورماه تا آخر مهرماه است. به‌طوری‌که نتایج رطوبت خاک نیز نشان داد که ورود دام به مرتع از اواخر اردیبهشت مشکلی را ایجاد نمی‌کند.

واژه‌های کلیدی: بهره‌برداری پایدار، مدیریت چرا، فنولوژی، مرتع تزخراب

* نویسنده مسئول، تلفن: 09155427534، پست الکترونیکی: hpirys@ut.ac.ir  

مقدمه

 

فنولوژی مطالعه زمان وقوع رخدادهای حیاتی تکرارشونده با در نظر داشتن عوامل زنده و غیرزنده مؤثر بر وقوع این وقایع است (16). مطالعه فنولوژی گونه ها از مهمترین مباحث بوم شناسی است که در آن چرخه زندگی گیاهان با توجه به زمان وقوع آنها در طول سال مورد بررسی قرار می گیرد و بر این اساس تقویم فنولوژیکی به دست می آید که این تقویم فنولوژیکی در مدیریت منابع گیاهی بسیار مهم بوده و بر اساس آن می توان مدیریت مناسب را در ارتباط با این منابع اعمال کرد. صالحی و هویزه فنولوژی گونه های مرتعی را در مناطق استپی و نیمه استپی خوزستان مورد مطالعه قرار دادند و نتیجه گرفتند که گونه های مختلف با توجه به سرشت زیستی خود دوره های فنولوژی را در مقاطع زمانی مختلف انجام می دهند و گونه هایی که از یک خانوده هستند، فنولوژی آنها با یکدیگر انطباق بیشتری دارد (17).

از مشکلات عمده مراتع ایران، عدم مدیریت چرایی بوده که در نهایت منجر به بهره برداری غیر اصولی و نابهنگام از علوفه طبیعی مراتع و همچنین چرای بیش از ظرفیت می شود. یکی از عمده عواملی که موجب تخریب پوشش گیاهی مراتع و از بین رفتن گونه های مرغوب می گردد، عدم رعایت زمان صحیح ورود و خروج دام می‌باشد. تعیین زمان دقیق چرای دام در مرتع زمانی میسر است که دوره های مهم حیاتی گیاه (فنولوژی) و تشخیص تاریخ ظهور پدیده های مختلف پوشش گیاهی با توجه به شرایط اقلیمی مورد مطالعه قرار گیرد و بهترین زمان چرای گیاهان انتخاب و معرفی گردد (10، 15). علاوه بر پوشش گیاهی، خاک مرتع نیز در زمان های معینی آمادگی ورود دام به مرتع را دارد. از این رو لازم است که اطلاعات مربوط به رطوبت خاک، مراحل فنولوژی و اندازه‏‏گیری ارتفاع کل گیاه مد نظر قرار گیرد. از آنجایی که بسیاری از عوامل محیطی مثل دما، رطوبت، بارندگی و نور به همراه سایر عوامل اکولوژیکی مثل عوامل مربوط به فیزیوگرافی و خاک ازجمله عوامل مؤثر بر تاریخچه زندگی گیاهان هستند، از این رو ارتباط دادن تاریخ بروز پدیده های فنولوژیکی گیاه با متغیرهای اکولوژیکی بخصوص اقلیمی و به ویژه دما می تواند در پیش بینی تاریخ های ظهور آنها مهم و کارساز باشد (2). نجفی در مطالعه مراحل فنولوژی گونه قیچ (Zygophyllum atriplicoides) به این نتیجه رسید که مراحل فنولوژی این گونه تابعی از شرایط آب و هوایی است، به طوری که رشد رویشی با خشک شدن هوا آغاز می شود و دوره خزان و رکود فعالیت های گیاه با اوج گرمایی منطقه همزمان است (7). پژوهش حاضر با هدف مطالعه مراحل مختلف فنولوژی در گونه Atriplex verrucifera و همچنین بررسی امکان تجدیدنظر در برنامه مدیریت چرای مراتع مناطق دارای پوشش گیاهی مشابه در استان آذربایجان‌غربی اجرا شد.

مواد و روشها

موقعیت منطقه مورد مطالعه: مرتع تزخراب ارومیه با موقعیت جغرافیایی 38 درجه، 34 دقیقه و 15 ثانیه عرض شمالی و 47 درجه، 25 دقیقه و 47  طول شرقی در روستای تزخراب در 25 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ارومیه از استان آذربایجان غربی واقع شده است. حداقل ارتفاع از سطح دریای آزاد 1115 متر و حداکثر آن 1300 متر می باشد. اراضی منطقه پست شور، بافت خاک سنگین تا نیمه سنگین و متوسط بارندگی سالیانه محل 299 میلی متر و متوسط درجه حرارت 6/12 درجه سانتیگراد می باشد که در طبقه بندی آمبرژه اقلیم منطقه، جزء اقلیم نیمه خشک محسوب می‌گردد. تیپ گیاهی منطقه Halocnumum strobilacium -  (Prennial Grasses) می باشد. مرتع مورد مطالعه از مراتع روستائی می باشد که هر سال دامهای بزرگ روستا از آن تعلیف می نماید. از طرفی این منطقه مرتع حریم روستایی می باشد. بنابراین چرای مفرط توسط دام روستاییان سالهاست که نه تنها مراتع این منطقه را تحت تأثیر قرار می­دهد بلکه بیشتر مراتع استان را متأثر می‌کند.

 

 

نمودار 1- منحنی آمبروترمیک منطقه مورد مطالعه در یک دوره آماری 30 ساله


معرفی گونه مورد مطالعه: گونه Atriplex verrucifera دارای فرم رویشی بوته‌ایست. این گونه به دلیل قدرت سازگاری بالا با شرایط خشکی و شور و درجه حرارت مختلف، در مراتع نیمه استپی شور استان آذربایجان غربی یافت می شود. دامنه پراکنش آن به سطح ایستابی و خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاکها و میزان املاح موجود در آب بستگی دارد. گیاهیست خوشخوراک که در فصل بهار و پاییز بدلیل کاهش غلظت املاح در اندامهای رویشی مورد مصرف دام قرار می‌گیرد. این گونه به ویژه در اواسط تا اواخر فصل رشد بیشتر مورد چرای بز و کمتر مورد چرای گوسفند قرار می‌گیرد.

 

 

 

 

تصویر 1- تصویری از گونه مورد مطالعه (Atriplex verrucifera)


روش تحقیق: در این پژوهش بررسی فنولوژیکی گونه Atriplex verrucifera از گونه های مهم مرتعی از ابتدای فروردین ماه سال 1386 تا سال 1389 هر هفته با اندازه گیری ارتفاع  پایه ها و ثبت چهار مرحله فنولوژی (رشد رویشی، دوره گلدهی، دوره رسیدن بذر و دوره خشک شدن گیاه) تا پایان مهر ماه انجام شد. اندازه گیریها و ثبت مراحل فنولوژیکی روی 10 پایه تقریبا یکسان برای هر گونه انجام گردید. اطلاعات مربوط به مراحل فنولوژی و ارتفاع کل گیاه برای هر پایه در مقاطع زمانی 15 روزه در مرحله رویشی و 7 روزه در مرحله زایشی اندازه‏‏گیری و در فرم ویژه‌ای ثبت گردید. برای نمایش ارتباط بین پارامترهای اقلیمی با زمان آغاز، پایان و طول مدت زمان ظهور پدیده های فنولوژیک از رسم نوارهایی روی منحنی آمبروترمیک منطقه استفاده گردید. این نوارها مدت ظهور هر پدیده زیستی را به طور نسبی مشخص و امکان تفسیر اطلاعات را با شرایط اقلیمی منطقه فراهم می نماید.

نتایج

برداشت‌های انجام شده در گونه مورد مطالعه نشان داد که میانگین ارتفاع پایه ها در سال 1386، 44 سانتی متر؛ سال 87، 8/43  سانتی متر؛ سال 88، 5/44  سانتی متر و سال 1389، 8/45 سانتیمتر بوده است.

نتایج حاصل مربوط به فنولوژی گونه مورد بررسی و زمان تقریبی وقوع پدیده‌های مختلف در جدول 1 آمده است.

بررسی منحنی آمبروترمیک سالهای مورد مطالعه نشان‌دهنده آن است که در سال 1386 وضعیت رطوبت در ماه‌های فروردین، اردیبهشت، آذر، دی، بهمن و اسفند بالا بوده، به طوری که طول فصل مرطوب 6 ماه و فصل خشک 6 ماه می باشد. با توجه به نتایج بررسی های اولیه در مورد نمودار تغییرات دما و بارندگی در این سال چنین به نظر می رسد که  منطقه مورد مطالعه در شروع فصل چرا (7/2/86)، آمادگی ورود دام را داشته و هیچ گونه مشکلی ایجاد نمی کند. منحنی آمبروترمیک سال 87 در منطقه مورد مطالعه نیز نشان دهنده آن است که وضعیت رطوبت در ماه‌های آبان، دی، بهمن بالا بوده، به طوری که طول فصل مرطوب 3 ماه و فصل خشک 9 ماه می باشد.


 

 

نمودار 2- ارتفاع و دوره رشد در گونه  Atriplex verrucifera در سال 86

 

نمودار 3- ارتفاع و دوره رشد در گونه Atriplex verrucifera در سال 87

 

نمودار 4- ارتفاع و دوره رشد در گونه  Atriplex verrucifera در سال 88

نمودار 5- ارتفاع و دوره رشد در گونه Atriplex verrucifera در سال 89

 

جدول 1- زمان تقریبی وقوع پدیده‌های مختلف حیاتی گونه مورد مطالعه در سالهای مختلف

 

پدیده های حیاتی

سال

1386

1387

1388

1389

رشد رویشی

اواخر اسفند تا هفته دوم خرداد‌ماه

اواسط اسفند تا هفته اول خرداد ماه

اواخر اسفند تا هفته دوم خرداد ماه

 اواخر اسفند تا هفته دوم خرداد ماه

مرحله گلدهی 

هفته سوم خردادماه تا 16 شهریور

هفته دوم خرداد ماه تا دهم شهریور

هفته سوم خرداد ماه تا 20 شهریور

هفته سوم خرداد ماه تا 25 شهریور

مرحله رسیدن بذر

هفته اول مهرماه 

هفته آخر شهریور ماه 

اوایل مهر ماه 

هفته اول مهر ماه 

مرحله خشک شدن

هفته اول آبان‌ماه

هفته آخر مهر ماه

اوسط آبان ماه

اواسط آبان ماه

 

جدول 2 - ثبت تاریخ مراحل مختلف فنولوژیکی در گونه مورد مطالعه در سالهای مختلف

سال

سال 1386

سال 1387

سال 1388

سال 1389

مرحله فنولوژی

تاریخ بازدید

تاریخ بازدید

تاریخ بازدید

تاریخ بازدید

 

 

 

 

 

ظهور برگها

15/1/7 8

15/1/7 8

25/1/8 8

31/1/9 8

رشد رویشی

25/2/87

25/2/87

5/3/88

9/3/89

ظهور خوشه گل

5/3/87

5/3/87

15/3/88

17/3/89

گلدهی کامل

20/3/87

20/3/87

30/3/88

1/3/89

تشکیل بذر

10/7/87

10/7/87

20/7/88

20/7/89

رسیدن بذر

30/7/87

30/7/87

10/8/88

10/8/89

ریزش بذر

10/8/87

10/8/87

20/8/88

15/9/89

خشک شدن گیاه

20/8/87

20/8/87

30/8/88

20/9/89

خواب موقت

-

-

-

-

رشد مجدد پائیزی

-

-

-

-

خواب زمستانه

20/8/87

20/8/87

30/8/88

30/9/89

 

 

با توجه به نتایج بررسی های اولیه در مورد نمودار تغییرات دما و بارندگی چنین به نظر می رسد که منطقه مورد مطالعه در شروع فصل چرا (30/1/87) آمادگی ورود دام را داشته و هیچ گونه مشکلی ایجاد نمی‌کند. در سال 88 به دلیل بارندگی مناسب در مرتع تزخراب در فروردین ماه و تا 4 اردیبهشت سطح خاک مرتع مرطوب بود، از این رو از 5 اردیبهشت رطوبت در سطح خاک کم شد. در حالی که در سال گذشته تا 5 فروردین ماه رطوبت در خاک موجود بود. از آن به بعد هیچ گونه رطوبتی در خاک مشاهد نشد. بنابراین در این سال به دلیل بارندگی مناسب گونه های مرتعی از شادابی بهتری برخوردار و مدت زمان رویش گیاهان نسبت به سال گذشته بیشتر بود. لازم به ذکر است که بارندگی و شرایط اقلیمی در سال جاری باعث شد که هم فنولوژی گیاهان به مدت یک هفته به تأخیر بیفتد و هم اینکه گیاهان شاداب شوند. با توجه به نتایج بررسی های اولیه در مورد نمودار تغییرات دما و بارندگی چنین به نظر می‌رسد که خاک منطقه مورد مطالعه در شروع فصل چرا (5/2/88) آمادگی ورود دام را داشته و هیچ گونه مشکلی ایجاد نمی‌کند. بررسی منحنی آمبروترمیک منطقه در سال 89 نشان دهنده آن است که رطوبت در ماه‌های فروردین، اردیبهشت، آذر، دی، بهمن و اسفند بالا بوده و دوره خشکی در خرداد، تیر، مرداد، شهریور، مهر و آبان می باشد. به طور کلی طول فصل مرطوب حدود 6 ماه و طول فصل خشک 6 ماه بوده است. در این سال به دلیل بارندگی مناسب در مرتع تزخراب در فروردین ماه و تا 4 خرداد سطح خاک مرتع مرطوب بود، از این رو از 7 خرداد رطوبت در سطح خاک کم شد. بنابراین در این سال به دلیل بارندگی مناسب در بهار گونه های مرتعی از شادابی بهتری برخوردار و مدت زمان رویش گیاهان نسبت به سال گذشته بیشتر بود. با توجه به نتایج بررسی های اولیه در مورد نمودار تغییرات دما و بارندگی چنین به نظر می رسد که خاک منطقه مورد مطالعه در شروع فصل چرا (7/2/89) با توجه به تاریخ ذکر شده در پروانه چرایی آمادگی ورود دام را داشته و هیچ گونه مشکلی ایجاد نمی‌کند.

با بررسی مراحل فنولوژی گونه و بازدیدهای صحرایی و نتایج بدست آمده می‌توان زمان شروع چرای دام در منطقه را بر مبنای آمادگی چرای گونه های مهم مورد تعلیف دام ازجمله گونهAtriplex verrucifera  قرار داد. ارتباط بین پارامترهای اقلیمی با زمان آغاز، پایان و طول مدت زمان ظهور پدیده های فنولوژیک در سالهای مورد بررسی در  نمودارهای 6 تا 9 نشان داده شده است.

 

 

 

خواب زمستانی 

بذردهی 

گلدهی 

رشد رویشی 

نمودار 6- تطبیق منحنی آمبروترمیک(بارش- دما) با مراحل مختلف فنولوژی در گونه Atriplex verrucifera در سال 1386

 

خواب زمستانی 

رشد رویشی 

گلدهی 

بذردهی 

نمودار 7- تطبیق منحنی آمبروترمیک(بارش- دما) با مراحل مختلف فنولوژی در گونه Atriplex verrucifera در سال 87

 

خواب زمستانی 

رشد رویشی 

ریزش بذر 

بذردهی 

گلدهی 

نمودار8- تطبیق منحنی آمبروترمیک(بارش- دما) با مراحل مختلف فنولوژی در گونه Atriplex verrucifera در سال 88

 


بحث

با آگاهی و شناخت از مراحل فنولوژی می توان ورود و خروج دام، برنامه چرایی و مدت بهره برداری از مراتع را تنظیم نمود (1). همچنین می توان احیا و تجدید حیات مراتع فقیر و تخریب شده را بهتر انجام داد. عوامل متعددی در زمان وقوع پدیده های مختلف فنولوژیکی در گیاهان دخالت دارند. مطالعات نشان داده است که زمان وقوع مراحل فنولوژیکی مختلف در گیاهان و تغییرات سالیانه آنها به وسیله عوامل آب و هوایی کنترل می شود (8، 20). بر اساس منحنی آمبروترمیک این منطقه، سال 1386 از نظر آب و هوایی سال مرطوب، سال 87  جزء سالهای خشک، سال 88 جزء سالهای نسبتا مرطوب و سال 89 جزء سال های مرطوب محسوب می شوند.

 

 

 

رشد رویشی رویشی 

خواب زمستانی 

بذردهی 

گلدهی 

 

نمودار9- تطبیق منحنی آمبروترمیک(بارش- دما) با مراحل مختلف فنولوژی در گونه Atriplex verrucifera در سال 89

 


خشکسالی در سال 87 باعث شده که حدود 3  تا 4 ماه طول فصل مرطوب نسبت به سال86 و 88 و 89 کاهش یابد. و این امر به طور طبیعی باعث کوتاه شدن دوره رویش گیاه شده و در نتیجه علوفه تولید شده توسط گیاه را تحت تأثیر قرار می دهد. تحقیقات نشان داده است که در یک منطقه مشخص با ارتفاع و طول و عرض جغرافیایی مشخص، تغییرات اقلیمی مانند درجه حررات، بارندگی، رطوبت هوا و نیز ویژگی های خاک، فتوپریودیسم و غیره روی موسم ظهور مؤثرند (11) ولی باید ذکر کرد که در سال 88 با وجود کاهش بارندگی نسبت به سال 86 و 89 از  بارندگی نسبتا خوبی در بهار برخوردار بوده، که این بارندگی توانست اثر بسیار خوبی در رشد گونه ها داشته باشد و به عنوان باران مؤثر مورد استفاده گیاهان مرتعی قرار گرفته و باعث طولانی شدن دوره رشد گیاه شده است. محققان زیادی اثر عوامل اقلیمی روی طول دوره رویش و مراحل فنولوژیکی گیاهان را مورد تأیید قرار دادند (9،14،19).

در طول چهار سال اجرای طرح، گونه های مورد بررسی در سالهای 86، 88 و 89 به علت بارندگی بیشتر و در نتیجه بالا رفتن رطوبت محیط شاداب‌تر بودند و رشد رویشی و زایشی طولانی تری داشتند ولی در سال 87 به دلیل بارندگی کمتر و خشکی محیط و بالا بودن دمای هوا، گیاه مورد نظر رشد رویشی و زایشی کوتاه‌تری داشته، به‌طوری‌که زودتر رشد زایشی خود را شروع کرده و به اتمام رساندند. مطالعات صادقیان و همکاران نشان داد که عوامل محیطی ازجمله دما، بارندگی و رطوبت محیط می توانند در تاریخ بروز این پدیده ها تأثیرگذار، و در تأخیر، تعجیل و یا توقف و حذف بروز یک پدیده زیستی مؤثر باشند (5). بنابراین نه تنها خصوصیات ذاتی گیاه، بلکه عوامل محیطی نیز در رشد و نمو و وقوع پدیده های زیستی گیاهان مختلف تأثیرگذار باشند. به طور کلی توجه به نمودارهای فعالیت فنولوژیکی گونه در سالهای مختلف مورد بررسی، این گونه استنباط می شود که به علت خشکی محیط و بالا بودن درجه حرارت در سال 87، اکثر مراحل فنولوژیکی در مدت زمان کوتاه‌تری نسبت به بقیه سالهای مورد مطالعه انجام می گیرد، به طوری در این سال که از زمان پایان ریزش بذر تا شروع خواب موقت تا رشد مجدد (و در صورت عدم بارندگی در پاییز تا خواب زمستانه) گیاه مدت زمان طولانی را در حالت رکود سپری می‌کند.

دما و تغییرات آن در فصول مختلف سال از مهمترین عومل مؤثر بر ظهور مراحل مختلف فنولوژی در گیاهان مختلف است. مطالعات نشان داده است که ارتباط دادن تاریخ بروز پدیده های فنولوژیکی گیاه با متغیرهای اکولوژیکی بخصوص اقلیمی و به ویژه دما می تواند در پیش بینی تاریخ های ظهور آنها مهم و کارساز باشد (2). مطالعه فنولوژی گونه  Atriplex verrucifera هم نشان داد که با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه  به خصوص دمای مناسب محیط (در این زمان حداقل دمای هوا 2 و حداکثر 10 درجه سانتیگراد است) گونه مذکور رشد خود را از اوایل فروردین شروع می‌کند. در این مرحله گیاه از نظر آب و رطوبت مشکلی ندارد و تنها مناسب بودن دمای هوا عاملی برای شروع رشد این گونه محسوب می‌شود. رشد رویشی این گونه به تدریج از اواسط فرورین شروع و تا نیمه دوم خرداد ادامه می یابد. طول این مدت بستگی زیادی به درجه حرارت همان سال و به خصوص بارندگی و رطوبت ماه‌های قبل و به خصوص سالهای قبل دارد. مطالعات سعیدفر، اکبرزاده و میرحاجی هم اثر درجه حرارت هوا در ظهور مراحل فنولوژی را مورد تأیید قرار داد (1،4). گلدهی از نیمه اول تیر همراه با بالا رفتن درجه حرارت هوا آغاز و تا اواخر شهریور ادامه می یابد، طول این دوره حدود سه ماه است. بذردهی در این گونه از اوایل مهر شروع و به تدریج تا  آخر آبان ماه به طول می انجامد. بذرها از اواخر آبانماه شروع به ریزش می‌کنند. این گونه در منطقه مورد بررسی همزمان با ریزش بذر خواب زمستانه گیاه شروع می شود و تا شروع فعالیت مجدد گیاه در سال آینده ادامه پیدا می‌کند، بنابراین این گونه فاقد رشد مجدد پاییزه می باشد. پس از ریزش بذر، رشد گیاه به رکود نسبی و بطئی می رسد و به تدریج اندام هوایی گیاه خشک می شود و به اصطلاح وارد دوره خواب موقت می شود و تا شروع فعالیت مجدد گیاه در سال آینده ادامه پیدا می‌کند. همان طور که در جدولها و نمودارهای قسمت نتایج آمده مراحل فنولوژی این گونه در سالهای مختلف برحسب شرایط دمایی و رطوبتی دچار نوساناتی (تأخیر و یا تعجیل) در مراحل فنولوژیکی گونه شده است. مطالعه فنولوژی این گونه نشان داد که بهترین زمان شروع چرا می تواند از اوایل خرداد تا نیمه دوم تیر و از اواخر شهریور تا آخر مهر ماه ادامه داشته باشد. بهترین زمان جمع آوری بذر در این گونه اواسط آبان است. قصریانی و حیدری در مطالعه فنولوژی گونه های مهم ارتفاعات کردستان به این نتیجه رسیدند که به منظور رسیدن به اهداف اصلاحی نباید پیش از مرحله گلدهی غالب گیاهان موجود در مرتع، چرا آغاز شود و مدت زمان چرا نیز نباید از سه ماه تجاوز کند و توصیه نمودند که در منطقه مورد مطالعه آنها چرای دام از نیمه دوم خرداد ماه شروع و حداکثر در نیمه اول شهریور ماه دام از مرتع خارج گردد (6).

مدیریت چرا و رعایت زمان ورود و خروج صحیح و اصولی دام از مرتع در مراتع شور مخصوصا در مراتع شور استان آذربایجان غربی که تراکم دام بزرگ و کوچک در آن زیاد می باشد، باید بر اساس مقدار علوفه ذخیره شده توسط دامدار و سرمای اول بهار تعیین شود؛ از این رو ضروری است ادارات اجرایی منابع طبیعی تمهیدات و تسهیلاتی را برای بهره برداران حداقل در مناطق بحرانی برای جلوگیری از چرای زودرس پیش بینی نماید. همچنین با توجه به تأثیر بسیار زیاد میزان بارندگی بهاره بر میزان رشد و تولید گونه های مرتعی به‌ویژه در مراتع شور (بارندگی بهاره باعث کاهش غلظت املاح در اندامهای رویشی مورد مصرف دام و چرای بیشتر گونه توسط دام می شود) در تعیین زمان ورود و خروج دام از مرتع در نظر گرفتن میزان بارندگی بهاره ضروری به نظر می رسد.

1- اکبرزاده، م. و میر حاجی، س .ت، 1381. بررسی فنولوژی چند گونه مهم مرتعی در منطقه پلور. موسسه تحقیقات جنگلها  و مراتع کشور، مجموعه مقالات تحقیقات مرتع و بیابان، شماره (7).
2 - بنوان، محمدتقی، منصور مصداقی و علی ملک. 1352. فنولوژی نباتات مرتعی بومی و بیگانه در منطقه نیمه استپی همندآبسرد. مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، نشریه شماره 13.
3- حسینی، م.، 1388. بررسی و مطالعه شاخص درجه روز رشد پرتقال، پنبه، گندم، برنج و تاثیر ان در زمان رسیدن این گیاهان در قراخیل. شوار نشریه اداره کل هواشناسی  استان مازندران- فصول بهار و تابستان 1378.
4- سعید فر، م.، 1379. مطالعه فنولوژی گیاهان مرتعی در منطقه سمیرم. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، نشریه شماره 123.
5- صادقیان، سارا؛ طیبی خرمی و سید حمید حمیدیان، 1383، مطالعه فنولوژی چهار گونه مرتعی در پایگاه دهبید فارس، مجله منابع طبیعی ایران، جلد 57، شماره 2:  10 -1.
6- قصریانی، فرهنگ و حسین حیدری شرف آباد، 1379، مطالعه فنولوژی چند گونه مهم مرتعی در ارتفاعات کردستان، مجله پژوهش و سازندگی، (47): 63-58.
7- نجفی تیره شبانکاره، کیان، 1378، بررسی برخی از ویژگیهای اکولوژیک گونه قیچ ZygophyllumatriplicoidesFisch. &C.A.Mey)) ، معاونت تحقیقات و آموزش جهاد کشاورزی.
 
8- Badeck FW, Bondeau A, Böttcher K, Doktor D, Lucht W, Schaber J, Sitch S (2004) Responses of spring phenology to climate change. New Phytologist 162:295–309.
9- Bertiller, M.B., Beeskow, A.M. and Coronato, F., 1991. Seasonal environmental variation and plant phenology in arid Patagonia (Argentina). Journal of Arid Environments 21: 1-11.
10- Frank, A. B. and L. Hofmann. 1989. Relationship among Grazing Management, Growing Degree-days and Morphological Development for Native Grasses on the Northern Great Plains. J. Range Manage. 42(3): 199.
11- Friedel, H.M. and J.D. Nelson and O.A. Sparrow and E.J. Kinloch and R.J. Maconochie. 1994. Flowering and fruiting of arid zone species of Acacia in central Australia. J. Arid Environ. 27(3): 221-239.
12- Harlow, W. M. et al. 1991. Text book of Dendrology. McGrowHill, USA.
13- Harrison, S., 1994. Resources and dispersal as factors limiting a population of the tussock moth (Orgyia vetusta), a flightless defoliator, Oecologia 99, 27–34.
14- Keith T. Weber, 2001. A method to incorporate phenology into land cover change analysis. J. Range Manage. 54: A1-A7.
15- Khademi, K., Sepahvand, A., Siah mansour, R., and Ansari, Naser., 2002. Phonological assessment of some important grassland species at Zaghe station of Lorestan. Grassland and desert researches. Research Institute of Forests and Rangelands publication. Pub. No. 294. (in Persian with English summary).
16- Lieth .H ,(1974). Phenology and seasonality modelling. Springer,Heidelberg.
17- Salehi, H., and Hoveizeh, H., 2001. Phonology of native forage species in warm semi-steppe and steppe regions of Khozestan. Pajouhesh Sazandegi 14, 54-64.
18- Schwart, M. D. 2003. Manual for phenological observers. Wisconsin Phenol. Soc., USA.
19- Thompson, J.N., (1990). Coevolution and the evolutionary genetics of interactions among plants and insects and pathogens. pp 249-271 in: Pests, Pathogens, and Plant Communities, J.J. Burdon and S.R. Leather, eds. Oxford, Blackwell.
20- White MA, Brunsell NA, Schwartz MD (2003) Vegetation phenology in global change studies. In: Schwartz MD (ed) Phenology: an integrative environmental science. Kluwer, Dordrecht, pp 453−466.
  • تاریخ دریافت: 03 آبان 1391
  • تاریخ بازنگری: 22 مرداد 1392
  • تاریخ پذیرش: 11 شهریور 1392