مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

بررسی فنولوژی و تعیین GDD درختچه پیر (Salvadora oleoides Decne. )در بلوچستان ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار/موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع

2 کارشناس تحقیقات مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی ایرانشهر

چکیده

پیر یا توج به‌صورت درختچه تا درخت، همیشه سبز تا نیمه خزان‌کننده، از عناصر گیاهی اقلیم گرم و خشک بوده که دامنه پراکنش آن تا جنوب‌شرق ایران کشیده شده است. به‌منظور بررسی فنولوژی و نقش عوامل تاثیرگذار، تحقیقات وسیعی طی سال های 1387-1391 در رویشگاه‌های پیر در جنوب‌شرق ایران صورت گرفت. پس از تهیه نقشه گسترش، 6 رویشگاه شاخص انتخاب و در هر رویشگاه، سه پایه میانسال علامت گذاری شدند. مراحل فنولوژی در دوره‌های 15 روزه اندازه‌گیری شد. تجزیه و تحلیل آمار هواشناسی و تقویم زمانی فنولوژی نشان دادند که دما، بارندگی و ارتفاع از سطح دریا در رفتارهای اکولوژیکی پیر تاثیرگذار است. فنولوژی درختچه پیر نسبتا" طولانی بوده و بین138-148 روز در مناطق مختلف متغیر می باشد. گلها از اواخر اسفند لغایت فروردین ظاهر شده، از اوایل اردیبهشت میوه‌ها روی شاخه‌ها جوان تشکیل شده و بعد از مدت 45-50 روز در اواسط خرداد شروع به رسیدن می‌کنند. در رویشگاه‌های مرتفع، مراحل فنولوژی با 1-2 هفته تاخیر در اوایل فروردین آغاز شده و میوه‌ها در اواخر خرداد شروع به رسیدن می‌نمایند در رویشگاه‌های همجوار پاکستان، فنولوژی در دو مرحله بهاره و پاییزه اتفاق می‌افتد که مرحله پاییزه در مرحله ظهور گلها و نهایتا" ظهور میوه ‌نارس پایان یافته و با کاهش دما، شروع به ریزش می‌کنند. علی‌رغم متفاوت بودن زمان فنولوژی در رویشگاه‌های مختلف، مقدار انرژی گرمای مورد نیاز (G.D.D.) درختچه پیر نسبتا" یکسان و یک میانگین 1500 درجه روز رشد، برای انجام مراحل فنولوژی پیر، الزامی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Determination of GDD for different phonological stages of Salvadora oleoides Decne. In Balochestan of Iran

نویسندگان [English]

  • hashem Keneshloo 1
  • Mohammad yousof Achak 2

1 Assistant professor/ Research Institute of Forests and Rangelands

2 B. S., Research Centur for Agriculture and Natural Resources, Iranshahr, Iran

چکیده [English]

Salvadora oleoides is a shrub or small tree, ever green or semi deciduous is extended in arid and warm regions of India, Pakistan and south east of Iran. In order to survey some phenological Phenomens with climate and physiographic properties, this study was carried out in the south-east of Iran from 2008 to 2011. In first step, distribution of species was recognized in Baluchestan province, and then 6 habitats were chosen. These habitats were visited in 2-3 week intervals annually. Three trees were marked in each site and were monitored during four seasons and its phenological stages were recorded. Climatic data were gathered and phenological stages were analyzed. The results of phenological and Meteorological data indicated that the growth patterns of Salvadora oleoides may alter with annual temperature and precipitation, distribution of rain and height of sea levels. Salvadora phonological stages are long term and vary 138-148 days in different regions. Buds begin to sprout in February to March and flowers appear in March. Round and green fruits appear on young branches in April. Fruit ripening start in June and fruits are starting to drop in July. In mountain regions, beginning of phenology is done 1 to 2 weeks after another sites. In eastern habitats (near to Pakistan) phonological stages occur in spring and fall. But raw fruits and flowers starting to drop when temperature decreases in autumn. In all conditions, amount of Growth Degree Days (G.D.D) required for ripening fruit is the same and equal to 1500ْ C.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Salvadora oleoides"
  • "phenology"
  • "Sahara-Sindian"
  • "G.D.D"
  • "Baluchestan"

بررسی فنولوژی و تعیین GDD درختچه پیر (Salvadora oleoides Decne.) در بلوچستان ایران

هاشم کنشلو1* و محمدیوسف آچاک2

1 تهران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات جنگل

2 ایرانشهر، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی ایرانشهر

تاریخ دریافت: 19/1/92                تاریخ پذیرش: 17/8/93

چکیده

پیر یا توج به‌صورت درختچه تا درخت، همیشه سبز تا نیمه خزان‌کننده، از عناصر گیاهی اقلیم گرم و خشک بوده که دامنه پراکنش آن تا جنوب‌شرق ایران کشیده شده است. به‌منظور بررسی فنولوژی و نقش عوامل تأثیرگذار، تحقیقات وسیعی طی سالهای 1387-1391 در رویشگاه‌های پیر در جنوب‌شرق ایران انجام شد. پس از تهیه نقشه گسترش، 6 رویشگاه شاخص انتخاب و در هر رویشگاه، سه پایه میانسال علامت‌گذاری گردید. مراحل فنولوژی در دوره‌های 15 روزه اندازه‌گیری شد. تجزیه و تحلیل آمار هواشناسی و تقویم زمانی فنولوژی نشان دادند که دما، بارندگی و ارتفاع از سطح دریا در رفتارهای اکولوژیکی پیر تأثیرگذار است. فنولوژی درختچه پیر نسبتا" طولانی بوده و بین 138-148 روز در مناطق مختلف متغیر می‌باشد. گلها از اواخر اسفند لغایت فروردین ظاهر شده، از اوایل اردیبهشت میوه‌ها روی شاخه‌های جوان تشکیل شده و بعد از مدت 45-50 روز در اواسط خرداد شروع به رسیدن می‌کنند. در رویشگاه‌های مرتفع، مراحل فنولوژی با 1-2 هفته تأخیر در اوایل فروردین آغاز شده و میوه‌ها در اواخر خرداد شروع به رسیدن می‌نمایند. در رویشگاه‌های همجوار پاکستان، فنولوژی در دو مرحله بهاره و پاییزه اتفاق می‌افتد که مرحله پاییزه در مرحله ظهور گلها و در نهایت ظهور میوه ‌نارس پایان یافته و با کاهش دما شروع به ریزش می‌کنند. با وجود متفاوت بودن زمان فنولوژی در رویشگاه‌های مختلف، مقدار انرژی گرمایی مورد نیاز (GDD) درختچه پیر  به نسبت یکسان و یک میانگین 1500 درجه روز رشد،  برای انجام مراحل فنولوژی پیر الزامیست.

واژه های کلیدی: فنولوژی، توج، پیر، صحاری-سندی، درجه روز رشد، بلوچستان

* نویسنده مسئول، تلفن: 09124547716 ، پست الکترونیکی: Hkeneshlo@yahoo.com

مقدمه

 

پیر یا توج درختچه‌ایست همیشه سبز با نام علمی Salvadora Oleoides Decne. متعلق به خانواده Salvadoraceae که در نواحی خشک هند، پاکستان، نواحی خشک آسیای غربی، مصر و ایران می‌روید. پیر در استان‌های هرمزگان و بلوچستان ایران و کشورهای پاکستان، هندوستان و بخش‌های گرم و مرطوب عربستان انتشار دارد (6(. پیر در ایران در محدوده عرض‌های جغرافیایی َ28 25ْ و َ04 ْ27 شمالی از نزدیک سواحل دریای عمان تا جنوب ایرانشهر در مناطق اسپکه، مسکوتان، ملوران، برمک، بنت، چاه علی، چاهان، چتکول، حیط، درگی، چانف، دوراهی دن‌کلمان، دوراهی گوردک، دهان، راسک، رودخانه سرباز، پیپ، ورکات، کشیک، جکیگور، جنوب بافتان، ساربوک، سولدان، سیف آباد، شکرجنگل، فنوج، حوالی تونل تنگ سرحه، بین مسکوتان و فنوج، قصرقند، کنشکی، کچو چابهار، زراباد، کروج، کس مزور، کورزیارت، کوراندپ، له ْآباد، مچ کور، مدوحی، نصیرآباد و ورکات گسترش دارد. این گونه از ارتفاع نزدیک به سطح دریا (10-20 متر) در زرآباد و شمال چابهار تا ارتفاع 1360 متر در بلوچستان حضور دارد. بلندترین نقطه حضور پیر در منطقه کوهستانی حدفاصل ایرانشهر- پل سرباز (نرسیده به دوراهی گورناک) بوده که در این منطقه پیر با بنه، پیچک خاردار، گیشدر و گون خاردار همراه می‌باشد. این گونه با وجود همیشه سبز بودن، در عرض‌های بالاتر و مناطق مرتفع دچار خزان زمستانه شده و برگهای خود را از می‌دهد (4). درخت پیر بومی کشورهای پاکستان و هند بوده و در ردیف گونه‌های مقاوم به شوری زیاد است که در نوار ساحلی و همچنین روی خاکهای شور جزایر رویش دارد. از محدودیت‌های رشد پیر، ارتفاع بالای 1000 متر و همچنین یخبندان می‌باشد )12(. وی یادآور می‌شود که درخت پیر در مارچ – آوریل شروع به برگ دهی و گلدهی نموده و میوه‌های آن در ژوئن می‌رسند. ریزش برگها هر چند ناچیز، اما در مواقع محدودی از سال اتفاق افتاده و در اکثر رویشگاه‌ها، همزمان با تشکیل میوه‌ها، تعدادی از برگها شروع به ریزش می‌کنند. شدت ریزش تابع تراکم میوه‌ها بوده و هر چقدر تعداد میوه‌ها بیشتر باشد، شدت برگریزی بیشتر می‌باشد. بعد مسافت و محدودیت گسترش این درختچه در ایران باعث شده تا متخصصان منابع طبیعی شناخت کامل و جامعی از آن نداشته باشند و پتانسیل‌ها و توانمندی‌های آن ناشناخته مانده، در صورتی‌که ویژگی‌ها و سرشت آن دقیقا" مورد بررسی قرار گیرد می‌توان به‌عنوان یک عنصر بیولوژیک چند منظوره با ارزش، نقش مهمی در توسعه جنگلکاری‌ها و احیاء اکوسیستم‌های جنگلی تخریب یافته مناطق خشک و فوق االعاده خشک کشور ایفا نماید.

  در بررسی جنگل‌های خزان‌کننده نواحی گرم و خشک هند، زمان گلدهی درختچه پیر را ماه‌های مارچ- آوریل و رسیدن میوه را ماه ژوئن ذکر نموده‌اند (13). دمای محیط (خاک و هوا) اولین نقش را در رشد گیاه داشته و حرارت باعث تغییرات فیزیولوژیکی و شیمیایی در گیاه شده که عکس‌العمل بیولوژیکی را از طریق حلالیت مواد غذایی و پخش گازها و مایعات سبب می‌گردد (9). عوامل مختلف رویشگاهی در بروز مراحل مختلف فنولوژی تأثیرگذار بوده و تاریخ پدید آمدن هر یک از مراحل تغییر زندگی گیاه و تنظیم و ترتیب این مراحل بطور مستقیم وابسته به درجه حرارت، رطوبت و دوره نوری می باشد و چنانچه شناختی از سه عامل یاد شده داشته باشیم، می‌توانیم هر یک از مراحل فنولوژی را پیش‌بینی نمائیم (8). در بین عوامل اقلیمی، رژیم حرارتی بیشترین تأثیر را بر روی نمو گیاه و مراحل مختلف آن دارد و طبق اصل ثبات حرارتی، هر گیاه زمانی به مرحله خاصی از نمو خود می‏رسد که مقدار مشخصی حرارت از محیط گرفته باشد (5). شروع رویش و وقوع مراحل زایشی در گیاه ارتباط منطقی با درجه حرارت محیط دارد. درجه حرارت در سال‌های مختلف متفاوت می‌باشد و این تفاوت موجب تغییر در تاریخ وقوع پدیده‌های فنولوژیکی می‌گردد (2). تحقیقات نشان داده که زمان شروع و خاتمه رویش در سال‌های مختلف متفاوت بوده و این تغییرات تابع شرایط اقلیمی به‌ویژه درجه حرارت هوا و رطوبت خاک می باشد (7). با افزایش ارتفاع از سطح دریا، مراحل فنولوژی با تأخیر مواجه می‌شود، این امر شاید به دلیل کاهش رطوبت و حرارت قابل دسترس در ارتفاعات باشد. تصور بر آن است که رطوبت و حرارت قابل دسترس، عامل کنترل کننده رفتار فنولوژیکی در نواحی خشک باشد (11). درخت پیر از گونه‌های بومی و چندمنظوره با ارزش در بلوچستان بوده که در حفاظت خاک، تأمین علوفه، ارزش دارویی و حیات وحش این ناحیه اکولوژیک نقش مهمی ایفا می‌کند. شناخت سرشت و اطلاع از نیازهای اکولوژیکی آن، راهنمایی برای توسعه و گسترش این درخت بومی در مناطق جنوب‌شرق ایران می‌باشد.

مواد و روشها

این تحقیق در حوزه نوبوسندین  (Nubo-Sindien)ناحیه اقلیمی صحارا- سندی در محدوده استان‌ سیستان و بلوچستان بین عرض‌های جغرافیایی َ28  ْ25  تا 4َ0  ْ27 شمالی و بین دو حد ارتفاعی 10 تا 1350 متر از سطح دریا در محدوده رویشگاهی گونه پیر انجام شد. بیشتر رویشگاه‌های این درخت در حوالی اسپکه، حاشیه رودخانه سرباز، منطقه پیشین، تنگ‌سرحه، اطراف شهرستان‌های بنت و فنوج، حدفاصل جکیگور تا بنت در حوالی قصرقند و نیکشهر، دشت‌های باهوکلات و دشتیاری گسترش دارند. بیش از 52% از رویشگاه‌های پیر بر روی رسوبات دوران چهارم (کواترنری) و بقیه بر روی سازندهای گوردک، رکشا، نهنگ، دربان، مختارآباد، درپهن، جاروت و آنگهران قرار دارند. خاک رویشگاه‌های پیر به نسبت عمیق و دارای بافت متوسط و سبک و بیشتر سنگریزه‌دار می‌باشد. اسیدیته خاک قلیایی و بین 6/7-3/8 متغیر می‌باشد (1). از نظر ژئومورفولوژی، گونه پیر در واحدهای دشت دامنه‌ای، دشت‌های رسوبی، کوهستان و تپه‌ماهور گسترش دارد. خاک در رویشگاه‌های پیر، کم‌عمق تا عمیق بوده و از نظر طبقه­بندی (US (2010 خاک­های موجود در رده‌های انتی سول (Entisols) و انسپتی سول Inceptisols)) و در گروه های بزرگ Lithic Torriortents، Typic Torrifluvents،  Typic Ustic Torrifluvents و Typic Ustifluvents قرار می‌گیرند (3).

به‌منظور بررسی خصوصیات اقلیمی و تعیین مقدار انرژی گرمای مورد نیاز، از آمار ایستگاه‌های مناطق سرباز، قصرقند، نیکشهر و باهوکلات در محدوده رویشگاه‌های درخت پیر استفاده شد. برای تعیین خصوصیات اقلیمی رویشگاه‌ گورناک که در ارتفاعات شمال سرباز واقع شده از روش رگرسیونی استفاده شد. طبق محاسبات انجام شده به ازای هر 100 متر افزایش ارتفاع، 11 میلیمتر افزایش بارندگی و 6/0 درجه سانتیگراد، کاهش حرارت بوجود می‌آید. میانگین بارندگی‌ سالیانه محدوده رویشی پیر بین 4/92 تا 215 میلیمتر، میانگین حرارت سالیانه بین 7/22 تا 3/28 درجه سانتیگراد متغیر بوده و در ردیف اقلیم‌های گرم و خشک به‌شمار می‌آید (جدول 1).

 حداکثر مطلق دما تا 51 درجه سانتیگراد در دشت باهوکلات در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد افزایش یافته و حداقل مطلق نیز در این دشت به صفر درجه سانتیگراد در دی‌ماه می‌رسد (4).

به‌منظور بررسی فنولوژی پیر و عوامل تأثیرگذار بر آن، ضمن شناسایی محدوده پراکنش و تهیه نقشه گسترش، 6 رویشگاه گورناک، چاه‌علی، سولدان، کنشکی، ورکات و سیف‌آباد به‌عنوان رویشگاه های شاخص انتخاب شد. در هر سایت 3 پایه میانسال سالم علامت‌گذاری و به فاصله زمانی حداقل 15 روز، مراحل فنولوژی (شروع رشد رویشی، شروع گلدهی، مدت گلدهی، زمان ظهور میوه‌ها، رسیدن میوه، ریزش بذر، رکود رشد و ریزش برگها) طی سه سال 1388-1390 اندازه‌گیری و ثبت شدند.

در این بررسی از شاخصی به نام مجموع درجه حرارت یا میزان انرژی گرمایی مورد نیاز برای مراحل مختلف فنولوژی استفاده شده که از فرمول GDD= Σ [(Tmax + Tmin)/2 - Tb] محاسبه شده است. که در آن:= (Growth Degree Days) GDD  درجه روزهای رشد، T max = درجه حرارت حداکثر، Tmin = درجه حرارت حداقل و T b = دمای پایه می‌باشد. دمای پایه، دمایی است که در آن درجه، رشد و نمو گیاه متوقف می‌شود و بطور تجربی محاسبه می‌شود و برای هر گیاه متفاوت است (4).  با توجه به آمار هواشناسی و تاریخ شروع رشد، دمای پایه 16 درجه سانتیگراد تعیین و با استفاده از فرمول فوق، مجموع درجه حرارت یا میزان انرژی گرمایی مورد نیاز برای مراحل مختلف فنولوژی محاسبه گردید.

نتایج

آمار اقلیمی ایستگاه‌های هواشناسی در محدوده گسترش درختچه پیر جمع‌آوری شد که در قالب منحنی آمبروترمیک در شکل 2 نشان داده‌شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در تمامی رویشگاه‌ها، فصل خشک طولانی بوده و فقط در عرض‌های پایین‌تر شدت خشکی کمتر می‌باشد. در بخش‌های شرقی (سرباز و باهوکلات) میزان بارش‌های تابستانه نسبت به غرب (نیکشهر و قصرقند) افزایش می‌یابد و با افزایش ارتفاع و عرض جغرافیایی، میزان بارندگی افزایش می‌یابد.

طی سه سال متوالی، مراحل فنولوژیکی در 6 ایستگاه و برای درختچه‌های منتخب ثبت گردید (جدول 2). در جدول تقویم زمانی اعداد سمت راست ممیز معرف روز و اعداد سمت چپ ممیز، نشان ‌دهنده ماه‌های شمسی می‌باشند.

نظر به تشابه رویشگاه چاه‌علی با شهرستان نیکشهر از نظر ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی، مراحل فنولوژی پیر در رویشگاه چاه‌علی، با منحنی آمبروترمیک نیکشهر‌ ادغام شد تا ارتباط بین عوامل اقلیمی با پدیده‌های فنولوژیکی گویاتر شود (شکل 3). تقویم زمانی فنولوژی پیر (جدول 2) نشان می‌دهد در رویشگاه‌هایی که در بخش میانی بلوچستان قرار دارند (رویشگاه چاه‌علی) بعد از سپری شدن سرمای ماه‌های آذر و دی، از اوایل بهمن رشد بهاره آغاز شده و غنچه‌ها بتدریج نمایان می‌شوند. از هفته دوم فروردین، گلها شروع به ظهور نموده که تا اول اردیبهشت ادامه می یابد. در دهه سوم فروردین میوه‌های کروی ریز بتدریج روی شاخه‌ها ظاهر شده  که تا اواخر اردیبهشت که آخرین گلها بارور می‌شوند، ادامه می‌یابد. رسیدن میوه‌ها از اواسط خرداد با تغییر رنگ به نارنجی آغاز و تا اواخر خرداد ادامه می‌یابد. میوه‌های رسیده با توجه به گرمای شدید اواخر خرداد آب خود را از دست داده و از اوایل تیر شروع به ریزش کرده که تا دهه سوم تیر، میوه‌ها به‌طور کامل ریزش می‌کنند.

همزمان با گرم شدن دما و ظهور میو‌ه‌ها، گیاه در اثر تنش، تعدادی از برگهای خود را از دست می‌دهد، به‌طوری‌که در میان میوه‌های نارس و رسیده می‌توان تعدادی از برگهای زرد و خشک شده را مشاهده نمود. در تیر بعد از ریزش میوه‌ها و کم شدن تنش، گیاه یک رشد رویشی کوتاه داشته و از اوایل مرداد تا اوایل مهر، با وجود سبز بودن در حالت رکود بسر می‌برد. با آغاز فصل پاییز و افت گرما و شروع بارندگی، گیاه وارد مرحله رویشی شده که تا پایان آبان این روند ادامه داشته و درختچه‌های پیر، سیمای شادابی را با ظهور برگهای جدید می‌گیرند. افت دما در اواخر پاییز باعث رکود رشد رویشی شده و گیاه وارد رکود زمستانه شده که تا اوایل بهمن که رشد بهاره آغاز می‌گردد، ادامه می‌یابد.

در رویشگاه های مناطق شرقی‌تر در جوار مرز پاکستان (رویشگاه سولدان) و همچنین رویشگاه هایی که در مناطق مرتفع قرار دارند مراحل فنولوژی کمی متفاوت بوده، به‌طوری‌که در منطقه سولدان علاوه‌بر مرحله فنولوژی بهاره، یک مرحله فنولوژی پاییزه نیز در پیر اتفاق می‌افتد، در این منطقه بعد از رکود تابستانه، پیر وارد مرحله رویشی شده و در آبان گلهای جدید ظاهر می‌گردند. کاهش دما مانع تلقیح گلها شده و در آذر گلها شروع به ریزش نموده و گیاه وارد مراحل تشکیل و رسیدن میوه نمی‌شود. در رویشگاه‌های مرتفع (گورناک) مراحل فنولوژیکی متفاوت بوده و خزان زمستانه در درختچه‌های پیر مشاهده می‌شود و از اواخر دسامبر (اوایل دی) که میانگین دما به کمتر از 16 درجه سانتیگراد و حداقل مطلق دما به پایین تر از صفر درجه (6-) کاهش می‌یابد خزان برگها شروع شده و در دی و بهمن، درخت بطور نسبی خزان نموده و شاخه‌های سفید متمایل به زرد رختچه پیر که حالت کج و معوج دارند نمایان می‌شوند. از اواسط اسفندماه (مارس) با افزایش حرارت، فنولوژی بهاره آغاز می‌گردد.

انرژی گرمایی مورد نیاز: بررسی آمار هواشناسی رویشگاه‌های سرباز و گورناک نشان می‌دهد که با کاهش دما به 16 درجه سانتیگراد، رشد گیاه پیر متوقف شده و گیاه وارد رکود می‌شود، از این رو دمای 16 درجه سانتیگراد، به‌عنوان دمای پایه در نظر گرفته شد و میزان انرژی گرمایی مورد نیاز هر یک از مراحل فنولوژی در رویشگاه‌های طبیعی چاه‌علی، کنشکی و گورناک محاسبه گردید (جدول 3). مدت زمان مورد نیاز مراحل فنولوژی پیر در رویشگاه‌های چاه‌علی، کنشکی و گورناک به ترتیب 138، 142 و 148 روز است. در رویشگاه‌هایی که در بخش میانی قرار دارند متوسط زمان مورد نیاز، 140 روز بوده و اولین مرحله فنولوژی (ظهور گلها‌) دو ماه، دومین مرحله (تشکیل میوه) یک‌ماه و سومین مرحله (رسیدن میوه) دو ماه طول می‌کشد. با افزایش ارتفاع و کاهش دما، مدت مراحل فنولوژی طولانی‌تر می‌گردد.

در مجموع صرف‌نظر از موقعیت مکانی و اقلیمی رویشگاه، میزان انرژی گرمایی مورد نیاز برای سپری نمودن از ظهورغنچه‌ها تا رسیدن کامل میوه یکسان بوده و یک میانگین 1500 درجه سانتیگراد نیاز بوده تا درختچه پیر مراحل فنولوژی خود را کامل نماید (شکل 4). در ارتفاعات که دما نسبت به اراضی پست و دشتها کمتر می باشد و درجه حرارت تا پایین‌تر از گرمای پایه افت می‌نماید درختچه پیر فعالیت حیاتی خود را با تأخیر شروع نموده و نسبت به دیگر مناطق دیرتر نیز به پایان می‌رساند و مدت لازم برای تکمیل مراحل فنولوژی یک تا دو هفته بیشتر بوده و به 150 روز افزایش می‌یابد.

 

 

جدول 1- مشخصات اقلیمی ایستگاه‌های هواشناسی در محدوده پراکنش درخت پیر در ایران

 

نیکشهر

 

 

باهوکلات

 

 

قصرقند

 

 

سرباز

 

ایستگاه

عرض جغرافیایی

طول جغرافیایی

ارتفاع

m

عرض جغرافیایی

طول جغرافیایی

ارتفاع

m

عرض جغرافیایی

طول جغرافیایی

ارتفاع

m

عرض جغرافیایی

طول جغرافیایی

ارتفاع

m

مشخصات

14َ  º26

´13  º61

510

43َ   º25

25َ  61ْ

20

´13  º26

´44 º60

500

´36  º26

َ16  º61

880

بارندگی

mm

حرارت

 Cْ

رطوبت نسبی%

بارندگی

mm

حرارت

 Cْ

رطوبت نسبی%

بارندگی

mm

حرارت

Cْ

رطوبت نسبی%

بارندگی

Mm

حرارت

Cْ

رطوبت نسبی%

ماه

9/41

3/16

26

4/15

5/18

0/52

4/23

9/17

48

1/25

5/14

51

ژانویه

7/23

3/18

19

9/16

2/21

9/48

8/10

6/20

44

9/19

4/17

48

فوریه

8/25

9/22

30

7/10

6/25

2/52

4/34

3/24

41

4/24

3/21

44

مارس

5/15

4/27

42

3/0

7/30

8/51

1/4

30

36

9/4

3/26

39

آوریل

9/1

5/32

48

5/0

0/34

8/54

2

35

37

6/3

8/31

32

می

2/31

8/34

45

9/16

9/34

8/49

2/4

6/36

42

4/9

3/34

35

ژوئن

5/8

8/34

29

7/4

6/33

3/50

4/18

8/34

53

9/21

6/33

46

جولای

8/7

1/33

33

9/1

2/32

6/52

8/4

5/33

55

8/9

4/32

48

آگوست

3

7/31

40

0

4/31

8/50

2/1

3/32

51

8/4

2/30

46

سپتامبر

8/0

1/30

44

0

7/29

8/51

1/13

9/29

39

2/2

6/26

38

اکتبر

1/7

2/25

45

8/1

1/25

2/54

2/3

5/24

38

2/1

8/20

41

نوامبر

1/17

9/19

37

3/23

9/19

0/52

2/21

20

46

1/11

7/16

48

دسامبر

1/183

3/27

36

4/92

1/28

8/51

8/140

3/28

44

3/138

6/24

43

سالیانه

جدول 2- تقویم زمانی مراحل فنولوژی در پیر

فنولوژی

گورناک

(سرباز)

چاه‌علی

(نیکشهر)

سولدان

(باهوکلات)

کنشکی

(نیکشهر)

ورکات

(اسپکه)

سیف‌آباد

(اسپکه)

ارتفاع از سطح دریا (متر)

1350

384

248

594

1069

743

عرض جغرافیایی

طول‌ جغرافیایی

״13 َ52 ْ26

״13 َ01 61ْ

״20 15َ ْ26

״58 45َ 59ْ

״24 09َ ْ26

״58 47َ 61ْ

״7 َ19 ْ26

״45 َ09 60ْ

״38 َ38 26ْ

״24 08َ 60ْ

״18 51َ 26ْ

״02 َ13 60ْ

ظهور غنچه

1/11-06/1

1/11-29/12

16/7-15/8

23/12-15/1

04/11-07/1

8/8-7/12

1/12-22/1

ظهور گل

01/1-14/2

22/12-31/1

8/8-30/8

07/1-31/1

 

01/1-15/2

8/12-15/2

23/1-22/2

تشکیل میوه

16/2-23/2

23/1-15/2

08/9-30/9

01/2-15/2

01/2-7/3

23/2-15/4

16/2-15/3

رسیدن میوه

7/4-15/4

16/3-31/3

5/3-31/3

23/3-07/4

16/4-15/5

16/3-15/4

ریزش میوه

16/4-31/4

01/4-22/4

15/3-7/4

01/4-15/4

8/5-31/5

16/4-7/5

ریزش برگ

8/11-22/2

1/9-30/9

1/2-15/3

08/3-15/4

01/2-1/3

16/2-7/3

16/2-7/3

ریزش گلها

 

 

23/8-7/9

 

 

 

 رکود

1/10-30/12

1/5-31/6

01/9-30/10

01/5-31/6

1/10-30/11

 

 

 











 

 

جدول 3- مجموع انرژی گرمایی مورد نیاز (GDD) گونه پیر در رویشگاه‌های چاه علی، کنشکی و گورناک

گورناک (سرباز)

چاه علی (نیکشهر)

کنشکی (نیکشهر)

رویشگاه

تعداد روز

انرژی گرمایی

(سانتیگراد)

تعداد روز

انرژی گرمایی (سانتیگراد)

تعداد روز

انرژی گرمایی (سانتیگراد)

فنولوژی

48

145

52

219

57

269

گلدهی کامل

46

435

31

466

31

354

تشکیل میوه

54

920

55

896

54

943

رسیدن میوه

148

1500

138

1581

142

1566

جمع

 

شکل 1- درختچه پیر همراه با شاخه میوه دهنده در خردادماه در مسکوتان بلوچستان

 

 

 

 

 

شکل 2- منحنی آمبروترمیک ایستگاه‌های سرباز،  قصرقند، نیکشهر و باهوکلات

 

شکل 3- مراحل مختلف فنولوژی پیر در رویشگاه طبیعی چاه علی (حوالی نیکشهر)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 4 – منحنی مراحل فنولوژی پیر در رویشگاه‌های چاه علی، کنشکی و گورناک


بحث

نتایج نشان داد که عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، شدت خشکی و فاصله از رویشگاه‌های اصلی در پاکستان از عوامل عمده‌ای هستند که فنولوژی را در درختچه پیر تحت تأثیر قرار می‌دهند. ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی بیشتر در تاریخ شروع و پایان مراحل فنولوژی و خزان برگها تأثیرگذار بوده، به‌طوری‌که در عرض‌های بالاتر در رویشگاه‌های گورناک (با ارتفاع 1350 متر)، رویش بهاره با 15 تأخیر نسبت به رویشگاه‌های پست‌تر و عرض‌های پایین‌تر آغاز شده و زمان رسیدن میوه‌ها نیز 1-2 هفته با تأخیر به اتمام می‌رسد. در ارتفاعات به‌دلیل کاهش دمای حداقل در اواخر پاییز و اوایل زمستان به پایین‌تر از صفر درجه سانتیگراد، بیشتر برگها دچار چایمان و یخ‌زدگی شده و دچار ریزش شده و رفتار گیاه مشابه درختان نیمه خزان‌کننده می‌شود، این نتیجه درختچه پیر را از ردیف گیاهان همیشه سبز خارج نموده و آنرا یک گونه همیشه سبز تا نیمه خزان کننده معرفی می‌نماید که با گفته‌هایی (11) که پیر را در ردیف عناصر گیاهی جنگل‌های خزان‌کننده نواحی گرم و خشک هند قرار داده‌اند، مطابقت دارد. فاصله از رویشگاه‌های اصلی در پاکستان از عواملی می‌باشد که بعلت تأثیرگذاری بر میزان بارش‌های تابستانه و نزدیکی به مرکز ایجاد باران‌های مونسون تابستانه، فنولوژی را تحت تأثیر قرار داده، به‌‌طوری‌که در رویشگاه‌های سولدان، به‌علت بارش تابستانه و تعدیل شدت خشکی، علاوه بر فنولوژی بهاره، یک فنولوژی پاییزه ناقص نیز رخ می‌دهد. به‌عبارتی با نزدیک شدن به مرز پاکستان، شرایط اکولوژیکی رویشی پیر مناسبتر شده و گیاه رفتار‌های فنولوژی خود را با تحمل تنش کمتری بروز می‌دهد.

نتایج نشان داد که عوامل فیزیوگرافی بطور غیرمستقیم بر دو فاکتور اقلیمی دما و رطوبت و در نهایت فنولوژی پیر تأثیرگذار می‌باشند که این نتایج مؤید اظهارات (8) بوده که حرارت را به‌عنوان اصلی‌ترین عامل بروز مراحل فنولوژی عنوان نموده‌اند. کاهش میانگین دمای روزانه در مناطق کوهستانی و پایین بودن میانگین دما در ماه‌های اسفند و فروردین، باعث طولانی شدن فنولوژی در رویشگاه‌های مرتفع نسبت به مناطق پست می‌شود که با نتایج تحقیقات (2) و (7) که یک ارتباط تنگاتنگ را بین مراحل فنولوژی و حرارت محیط عنوان نموده‌اند و همچنین (11) که رطوبت و حرارت قابل دسترس را عامل کنترل‌کننده رفتار فنولوژیکی دانسته‌اند، همسو می‌باشد.

نتایج نشان داد که در غالب رویشگاه‌ها، صرف نظر از اختلاف ارتفاعی و دیگر خصوصیات اکولوژیکی، مقدار انرژی گرمایی مورد نیاز برای تکمیل مراحل فنولوژی یکسان و حدود 1500 درجه سانتیگراد می‌باشد که با اظهارات (5) که اصل ثبات حرارتی را عنوان نموده و طی شدن هر مرحله فنولوژی را مستلزم دریافت انرژی معینی دانسته‌اند، همسو می‌باشد. در رویشگاه‌های بخش مرکزی، درختچه پیر گلدهی را در اواخر اسفند و اوایل فروردین (فوریه – مارچ) آغاز نموده و در ماه‌های فروردین و اردیبهشت (مارچ- آوریل ) میوه‌ها شکل گرفته و در اواخر اردیبهشت و خرداد (می- ژوئن) شروع به رسیدن می نمایند که با نتایج ارائه شده توسط ) 12و 13( به نسبت تطابق دارد.

نتایج تحقیق نشان داد که زمان رسیدن و چیدن بذرها در غالب رویشگاه‌های پیر در بلوچستان، تیرماه می‌باشد. و برنامه‌های تولید نهال لازم است بر این اساس طرح‌ریزی گردد. از طرفی این گونه نسبت به سرما و یخبندان حساس بوده و امکان کاشت و توسعه در مناطق مرتفع و سرد را ندارد. درختچه پیر هرچند یک گونه مقاوم به خشکی است اما در نونهالی و سنین پایین نسبت به تنش خشکی چندان بردبار نبوده که ضرورت دارد در خصوص زمان انتقال نهالها به عرصه و همچنین شیوه‌های ذخیره رطوبت و مقاوم سازی نهالها به خشکی تحقیقات لازم صورت گیرد.

1- آچاک، م.ی. و کنشلو، ه.، 1391. آت اکولوژی گونه پیر. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی بلوچستان، گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، 71 صفحه.
2- اکبرزاده، م. و میرحاجی، ت.، 1381. بررسی فنولوژیکی چند گونه مهم مرتعی درمنطقه پلور. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور،   فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران.  سال هفتم، شماره(7): 121-140.
3- عباسی، ح.ر. و خاکساریان، ف.، 1391. بررسی اثر شوری و خصوصیات رویشگاه در استقرار گونه کلیر، گازرخ و پیر. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع ، 106 صفحه
4- کنشلو، ه.، دمی زاده، غ. ر.، آچاک، م.ی.،  منیری، و.ر.، جایمند، ک. و حاجبی، ع. ح.، 1391. آت اکولوژی گونه‌های گازرخ، پیر و کلیر و بررسی شیوه‌های احیاء رویشگاه و جنگلکاری گازرخ. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی. مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، 372 صفحه.
5- کوچکی، ع. و نصیری محلاتی، م. 1375. اکولوژی گیاهان زراعی (جلد اول). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 291 صفحه.
6- مظفریان، و.، 1375. فرهنگ نامهای گیاهان ایران، انتشارات فرهنگ معاصر، 671 صفحه.
7- میرحاجی، ت. و سندگل، ع.، 1389. مجموع دمای مورد نیاز مراحل فنولوژیکی تعدادی از گونه‌های مهم مرتعی در ایستگاه تحقیقات مراتع همند آبسرد،  فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، سال هفدهم، شماره (2): 362-376 .
8- میمندی نژاد،م .ج .، 1345. اکولوژی گیاهان زارعی, دانشگاه تهران, شماره 1067.  317 صفحه
 
9- Mavi, H.S. and Tupper, G.J., 2004. Agrometeorology: principle and applications of climate studies in agriculture, food product press. Haworth press Inc., New York, 364 pp.
10- Miller, P., Lanier, W. and Brandt, S., 2001. Using growing degree days to predict plant stages. Montana State University. 8 pages
11- Nilsen, E.T., 1981. Productivity and nutrient cycling in the early post burn chaparral species Lotus scoparius In: Proceedings of the symposium on dynamics and management of mediterranean type ecosystems. United States department of agriculture, San Diego, CA.
12- Orwa, C., Mutua, A., Kindt, R., Jamnadass, R. and Anthony, S., 2009. Agroforestree database: a tree reference and selection guide version 4.0. world agroforestry centre.
13- Singh, K.P. and Kushwaha, C.P., 2006. Diversity of Flowering and Fruiting Phenology of trees in a tropical deciduous forest in India. Annals of botany 97: 265–276.
مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 28، شماره 3 - شماره پیاپی 3
آذر 1394
صفحه 607-616
  • تاریخ دریافت: 19 اسفند 1391
  • تاریخ بازنگری: 19 آبان 1393
  • تاریخ پذیرش: 17 آبان 1393