بررسی گونه‌های مشاهده شده جنس .Boraginaceae) Anchusa L)در محیط‌های رودرال و زگتال شهر همدان (غرب ایران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه بوعلی سینا همدان

2 کارشناسی ارشد زیست شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان

27414

چکیده

طی سال‌های 1390 - 1388 برخی از مناطق رودرال و زِگِتال درون شهر همدان و حومه آن (تا شعاع 30 کیلومتری) که شامل تعدادی از مزارع، باغات، فضاهای سبز، زمین‌های بایر و نیز حاشیه مسیرهای رفت و آمد (خیابان¬ها و اتوبان¬ها) می¬شوند، در رابطه با حضور و پراکندگی جنس Anchusa مورد مقایسه‌های فلوریستیکی-اکولوژیکی قرار گرفتند. تاکنون از این جنس دو گونه و یک زیر¬گونه از محدوده¬های تحت مطالعه مشاهده و جمع¬آوری شده¬اند، گونه¬هایAnchusa italica Retz. (به همراه دو واریته، A. italica var. italica و A. italica var. kurdica) و Anchusa strigosa Labill. و زیر¬گونه Anchusa arvensis (L.) Bieb.subsp. orientalis (L.) Nordh. . بیشترین پراکندگی را گونه A. italica، به همراه دو واریته آن در محیط¬هایی با درجه¬های همروبی H3 (β-euhemerob) و H4(α-euhemerob) نشان می¬دهد. زیرگونه A. arvensis subsp. orientalisبیشتر در محیط¬های زراعی، آن هم به میزان نسبتاً پایینی در دو رنگ آبی و سفید، مشاهده شد. گونه A. strigosa با پراکندگی بسیار محدود تنها در یک منطقه، بیرون از شهر، با درجه همروبی H3 (β-euhemerob) مشاهده گردید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The study of observed species of Anchusa L. genus (Boraginaceae) in ruderal and segetal environments of Hamedan city (west of Iran)

نویسندگان [English]

  • Abbas Shahsavari 1
  • shokufeh maaboudi 2

1 Ph.D of Bu-Ali Sina university of Hamedan

2 Msc of biology of Hamedan Bu-Ali Sina uiversity

چکیده [English]

During 2009-2011 some of the ruderal and segetal areas inside of Hamedan city and its suburb (to 30 km of Hamedan) involving some of the farms, gardens, green spaces, waste lands and also margin of terrafic regions (streets and superhighways) were compared based on ecological-floristical view in relation to presence and dispersal of Anchusa L. genus. Two species and one sub species from this genus already have been observed and collected from studied areas, Anchusa italica Retz. (with two varieties, A. italica var. italica and A. italica var. kurdica) and Anchusa strigosa Labill. species and Anchusa arvensis (L.) Bieb. subsp. orientalis (L.) Nordth.sub species. The most dispersal belongs to A. italica with its two varieties in environments with H3 (β-euhemerob) and H4 (α-euhemerobe) hemeroby degrees. A. arvensis subsp. orientalis was mostly observed in agricultural areas, with relatively a few numbers, in two blue and white colors. A. strigosa species with H3 (β-euhemerob) hemeroby degree, was observed with highly limited dispersal only in one region, outside of the city.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ruderal
  • Segetal
  • Hemeroby
  • Hamedan

بررسی گونه­های مشاهده شده جنس (Boraginaceae) Anchusa L. در محیط­های رودرال و زگتال شهر همدان (غرب ایران)

عباس شاهسواری* و شکوفه معبودی

همدان، دانشگاه بوعلی سینا، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 18/5/91               تاریخ پذیرش: 13/10/91 

چکیده

طی سال‌های 1390- 1388 برخی از مناطق رودرال و زِگِتال درون شهر همدان و حومه آن (تا شعاع 30 کیلومتری) که شامل تعدادی از مزارع، باغ‌ها، فضاهای سبز، زمین‌های بایر و نیز حاشیه مسیرهای رفت و آمد (خیابان­ها و بزرگراه‌ها) می­شوند، در رابطه با حضور و پراکندگی جنس Anchusa مورد مقایسه‌های فلوریستیکی- اکولوژیکی قرار گرفتند. تاکنون از این جنس دو گونه و یک زیر­گونه از محدوده­های مورد مطالعه مشاهده و جمع­آوری شده است؛ گونه­هایAnchusa italica Retz.  (به همراه دو واریته A. italica var. italica و A. italica var. kurdica) و Anchusa strigosa Labill. و  زیر­گونه Anchusa arvensis (L.) Bieb.subsp. orientalis (L.) Nordh.. بیشترین پراکندگی را گونه A. italica، به همراه دو واریته آن در محیط­هایی با درجه­های همروبی H3 (β-euhemerob) و  H4(α-euhemerob) نشان می­دهد. زیرگونه  A. arvensis subsp. orientalisبیشتر در محیط­های زراعی، آن هم به میزان نسبتاً پایینی در دو رنگ آبی و سفید مشاهده شد. گونه A. strigosa با پراکندگی بسیار محدود تنها در یک منطقه، بیرون از شهر، با درجه همروبی H3 (β-euhemerob) مشاهده گردید. 

واژه­های کلیدی: رودرال، زگتال، همروبی، همدان 

* نویسنده مسئول، تلفن: 8271075-0811، پست الکترونیکی:  shab_hend@yahoo.com 

مقدمه

 

تیره گاوزبان با گونه­های یکساله علفی تا چند ساله درختی و درختچه­ای، و برگ­های متناوب و گاهی نیم متقابل و گل­هایی بر روی گل­آذینی ساده که بعدها بسیار طویل می شود، از 4 زیر­تیره Cordioideae، Ehretioideae، Boraginoideae و  Heliotropioideae با 41 جنس و 218 گونه تشکیل شده که دارای پراکندگی وسیعی در بسیاری از بیوتوپ­های مختلف درون و برون شهرهای ایران می­باشد (3). حضور و تنوع فراوان بسیاری از گونه‌های این تیره را می­توان در آمریکای مرکزی و جنوب آمریکای شمالی، مناطق معتدله شمالی و نیز در نواحی مدیترانه مشاهده کرد (6 و 7). یکی از جنس­های این تیره که دارای پراکندگی وسیعی در نواحی مدیترانه­ای، اروپا، غرب آسیا و مناطق حاره‌ای آفریقا می­باشد، جنس Anchusa L. است (15). حضور عناصر این جنس بیشتر وابسته به محیط­های پرنور، گرم، خشک و اغلب کم قلیایی، به‌ویژه در زمین­های نفوذ­پذیر و شنی است (13). گرده‌افشانی این گروه از گیاهان یا توسط حشرات صورت می­گیرد و یا خود گرده‌افشان هستند و بذرهای آنها اکثراً توسط مورچه‌ها پراکنده می گردند (12).

گونه­های مشاهده شده از جنس Anchusa که شامل عناصر یکساله، دو ساله و چند ساله می‌باشند، بیشتر در حاشیه مزارع و یا حاشیه راه­ها، بر روی نخاله‌ها و زباله­ها و نیز در زمین‌های زراعی رهاشده رشد می­کنند. از این جنس و طی مطالعاتی که برای اولین بار در محیط‌های رودرال و زگتال درون و حومه شهر همدان صورت گرفتند، تاکنون جمعاً دو گونه، یک زیرگونه و دو واریته جمع‌آوری و شناسایی گردیدند (.Anchusa italica Retz، به همراه دو واریته
 A. italica var. italicaوA. italica var. kurdica، و نیز گونه Anchusa strigosa Labill. و زیرگونهAnchusa arvensis (L.) Bieb. subsp. orientalis (L.) Nordh.). دوره گلدهی آنها بین اواخر بهار تا اواخر تابستان می­باشد که مناطق زراعی و زراعی رهاشده را به‌عنوان آشیانه­های اکولوژیکی انتخاب کرده‌ و ترجیحاً باعث افزایش تنوع گونه­ای در محیط­های شهری شده­اند.

با ارائه این مقاله سعی شد موقعیت حضور و گسترش گونه­های مشاهده شده از جنس Anchusa در بیوتوپ­های مختلف درون و برون شهر همدان در حد ممکن نشان داده شود تا از تخریب و انقراض محیط­های زراعی و حتی مناطق زراعی رها شده درون شهر همدان، به‌عنوان آشیانه­های اکولوژیکی مناسبی برای گونه­های این جنس، جلوگیری گردد. مکان­هایی که نیاز به مطالعات فلوریستیکی و حراست فراوانی دارند.   

مواد و روشها

طی جمع­آوری­های انجام شده از 385 زیستگاه رویشی، شهر همدان و حومه آن که شامل مناطقی مانند درون کرت­های زمین­های زراعی و یا حاشیه مزارع، باغ‌ها، زمین­های بایر، حاشیه خیابان­ها، پاگرد درختان و غیره می‌شوند، نمونه­هایی از جنس Anchusa L. جمع­آوری و شناسایی شدند. برای شناسایی از ریدل (1967)، سری کتب فلورا- ایرانیکا، شماره 48 و نیز خاتمساز (1381)، و برای ارزیابی کمی و کیفی میزان تأثیر و دخالت­های انسانی بر زیستگاه­های بررسی شده و از شاخص‌­های همروبی ارائه شده توسط  Blume & Sukopp(1976) استفاده گردید (3، 8 و 14). درجات همروبی محیط­های مورد مطالعه بین H3 (β-euhemerob ، محیط­های متأثر از دخالت­های انسانی)،  H4(α-euhemerob ، محیط‌های بشدت تخریب شده آنتروپوژنی) تا H5 (Polyhemerob، محیط‌های رودرال شکاف سنگ فرش­ها و آسفالت­ها و غیره) متغیر بود. در نهایت برای هر یک از نمونه‌های مشاهده شده نقشه پراکندگی تهیه گردید. نمونه‌های جمع‌آوری شده در دانشکدۀ علوم دانشگاه بوعلی­سینای همدان نگهداری می‌شوند.

جغرافیای منطقه مورد مطالعه: شهرستان همدان با وسعتی معادل 4084 کیلومتر مربع، و جمعیتی در حدود 637304 نفر، در دامنه­های جنوب شرق رشته‌کوه الوند (۳۵۸۴ متر ارتفاع) در غرب ایران واقع شده است. شرقی‌ترین نقطه این شهرستان 49 درجه و 27 دقیقه و غربی­ترین آن 48 درجه و 20 دقیقه از نصف‌النهار گرینویچ فاصله دارد و در حد فاصل 34 درجه و 35 دقیقه، تا 35 درجه عرض شمالی واقع شده است. این شهر دارای زمستان‌هایی طولانی و سرد، با متوسط 20- درجه سانتی­گراد، در ماه‌های دی و بهمن، و تابستان‌‌های نسبتاً ملایمی، با متوسط 38 درجه سانتی­گراد، در ماه مرداد می­باشد. متوسط بارندگی سالانه آن 316 میلی­متر و رطوبت نسبی آن حدود 52 است (5).

نتایج

بررسی­های انجام شده در مناطق مورد مطالعه نشان می دهند که بیشتر یافتگاه­های تاکسون­های مشاهده شده شامل بیوتوپ­هایی با دخالت‌ها و تخریب­های شدید انسانی می­باشند. این امر به دلیل تخریب زمین­های نزدیک به طبیعی درون شهری، برای اهداف ساختمان­سازی، جاده­سازی، ایجاد مناطق تجاری و غیره می­باشد که در نهایت باعث کاهش شدید و قابل توجهی از مناطق سبز و طبیعت شهری شده است، به طوری که محیط­هایی با درجات همروبی: آهمروب (محیط‌های کاملاً بکر طبیعی)، H1 (اولیگوهمروب، محیط­هایی با تخریب ناچیز) و H2 (مزوهمروب، محیط­هایی که در آنها حدوداًَ 50% عناصر بومی مشاهده می­شوند) به دلیل فعالیت‌های آنتروپوژنی، در هیچ‌یک از محدوده­های مورد بررسی مشخص نشد. از مجموع 385 زیستگاه بررسی شده، 60% آن متعلق به مکان­هایی با تخریب محیطی زیاد (با همروبی H3، شامل زمین­های بایر، خرابه­های میان مناطق مسکونی، زمین­های زراعی رها شده و غیره)، 30% آن با دخالت­های انسانی بسیار زیاد (همروبی H4، زمین‌های زگتال) و 10% آن با تخریب شدید انسانی (همروبی H5، مانند شکاف آسفالت­ها و سنگ فرش­ها) می­باشند (نمودارهای 1 و 2).

 

نمودار 1- درصد تعداد قطعات نمونه بررسی شده  (n = 385)بر اساس شاخص همروبی در درجات H3 (β-euhemerob  H4 (α-euhemerob)و  H5 (Polyhemerob)در بیوتوپ­های مورد مطالعه درون و برون شهر همدان

گونه Anchusa italica Retz. که بنام A. azurea Mill. نیز معرفی می­شود (12 و 13) به‌عنوان یک عنصر دو ساله تا پایای مناطق رودرال (11) در محیط‌های بشدت آنتروپوژنی، مثل: میان شکاف سنگ­فرش‌ها و خرابه‌های میان مناطق مسکونی (شکل 1) و یا زمین‌های رها شدۀ زراعی و یا محدوده‌های کشاورزی مشاهده می‌شود (شکل 2). این گونه در 73 قطعه از 385 قطعه نمونه انتخاب شده، در سه درجه همروبی (H3, 4, 5) مشاهده گردید.

حضور این گونه علاوه بر محیط­‌های درون شهری، از برخی بیوتوپ‌های حومه شهر نیز گزارش گردید، اما تماماً فقط در محیط­هایی که حضور و دخالت­های انسانی در آنها دیده می­شود، گزارش شد (شکل 3).

 

شکل 1 - گونه Anchusa italica Retz.

حضور این گونه در تعدادی از بیوتوپ­های مورد مطالعه درون و حومه شهر همدان معرف تطابق خوب آن با بسیاری از اکوسیستم‌های درون شهری است. این عکس معرف گونه فوق در یک محیط سنگ­فرشی و سیمان­کاری شده، واقع در ضلع شمالی دانشگاه بوعلی سینای همدان می‌باشد (شاهسواری، تیرماه 1389).

 

 

شکل 2- حاشیه مزارع کشاورزی و محیط­های زراعی

شکل 2- حاشیه مزارع کشاورزی و محیط­های زراعی رها شده نیز به‌عنوان یکی از مهمترین و شاید تنها آشیانه اکولوژیکی برای گونه A. italica Retz. و واریته­های آن معرفی می­شوند. حفظ هر یک از این بیوتوپ­ها به معنای حفظ گونه و تنوع گونه­ای در محیط­های شهری و محیط­های زراعی واقع در آنهاست (معبودی، تیرماه 1390).

 

شکل3- پراکندگی گونه ­Anchusa italica Retz.، به همراه واریته‌هایitalica  و  kurdicaدر بیوتوپ‌های مطالعه شده شهر همدان و حومه آن

گونه Anchusa strigosa Labill. در هیچ یک از مناطق مورد بررسی درون شهری مشاهده نگردید. پراکندگی احتمالی آن، به‌عنوان یک عنصر شهرگریز (Urbanophob)، تنها محدود به مناطق برون شهری می‌گردد. بررسی‌های انجام شده نیز معرف حضور بسیار پایین این گونه در محیط­های برون شهری می­باشد. از مجموع 385 قطعه نمونه بررسی شده، تنها در 1 قطعه نمونه حضور این گونه مشخص گردید (در 25 کیلومتری جاده همدان- ملایر). همچنین مطالعات انجام شده نشان دادند که زیستگاه­های این گونه اکثراً مناطقی با میزان تخریب کمتر و درجه همروبی  H3می­باشد (محیط­هایی مانند زمین­های بایر و زراعی رهاشده)، (نمودار 2).

زیر­گونه Anchusa arvensis subsp. orientalis، با درجات همروبی بین  H3تا H5، کلاً در حاشیه کرت‌های محیط­های زراعی درون و برون شهری و نیز برخی از فضاهای سبز مشاهده ­گردید و خارج از این مناطق تاکنون مشاهده نشده، اما میزان حضور آن در مقایسه با گونه italica بمراتب کمتر است (شکل های 4 و 5).

نمودار 2- چگونگی حضور و پراکندگی گونه­های Anchusa italica Retz.، Anchusa strigosa Labill. و زیرگونه  Anchusa arvensis (L.) Bib. subsp. orientalis (L.) Nordh. بر اساس شاخص­های همروبی در محیط­های مورد مطالعه درون و برون شهر همدان

 

 

شکل 4- پراکندگی زیر­گونه Anchusa arvensis (L.) Bieb. subsp. orientalis (L.) Nordh. در بیوتوپ‌های مورد مطالعه شهر همدان

شکل 5- زیرگونه Anchusa arvensis subsp. orientalis: حضور این زیر­گونه در بسیاری از مزارع بررسی شده در محدوده درون شهر همدان معرف تطابق آن با محیط‌های زگتال می‌باشد. بنابراین، حفظ تنوع گونه‌ای در محیط­های کشاورزی می‌تواند برای بقای این تاکسون در مزارع درون و برون شهری بسیار مؤثر باشد (شاهسواری، خردادماه 1389).

 

 

شکل 5. زیرگونه Anchusa arvensis subsp. orientalis: حضور این زیر­گونه در بسیاری از مزارع بررسی شده در محدوده درون شهر همدان معرف تطابق آن با محیط‌های زگتال می‌باشد. بنابراین، حفظ تنوع گونه‌ای در محیط­های کشاورزی می‌تواند برای بقای این تاکسون در مزارع درون و برون شهری بسیار مؤثر باشد. شاهسواری (خرداد 1389).


بحث

بررسی‌های انجام شده، طی سال‌های 1388 تا 1390، در رابطه با چگونگی حضور و پراکندگی سه گونه مشاهده شده از جنس Anchusa، در بیوتوپ‌های مختلف شهر همدان، نشان دادند که ادامه بقای این عناصر (A. italica, A. arvensis, A. strigosa) بیش از همه وابسته به محیط‌های زراعی و یا زراعی رهاشده درون و برون شهری می‌باشد. به طوری که عناصر این جنس خارج از چنین محدوده‌هایی یا اصولاً مشاهده نمی‌شوند و یا حضور آنها بیشتر محدود به مناطقی می‌گردد که دخالت­های آنتروپوژنی در آنها بسیار محسوس است. در مورد تاریخچه Anchusa در ایران نیز اطلاعات موثقی در دست نیست، تا بتوان به گذشته و موقعیت طبیعی و یا همروکری بودن گونه‌های این جنس پی برد. با مراجعه به کتبی مانند فلور مشرق زمین(Boissier, 1879) ، قانون در طب بوعلی سینا (شرفکندی، 1368)، تحفه حکیم مؤمن (حسینی طبیب، 1338)، گیاهان دارویی علی زرگری (1361) و غیره، مطلب قابل توجهی در خصوص شناخت دقیق این جنس نیر به‌دست نیامد. یافتگاه‌هایی که توسط ریدل (1967) در فلورا- ایرانیکا به آنها اشاره شده‌ نیز معرف نوع بیوتوپ‌هایی که گونه‌های ذکر شده در آنها رشد می‌کنند، نمی‌باشد. در این صورت، نمی‌توان جایگاه دقیق و اکولوژیکی گونه‌های این جنس را، به‌عنوان یک عنصر بومی و یا هِمِروکر (آرکئوفیت و یا نئوفیت) در بیوتوپ‌های طبیعی و یا آنتروپوژنی به درستی مشخص نمود. بنابراین پیشنهاد می‌گردد تا کسب اطلاعات جامع‌تر، به طور موقت، از واژه "کهن/ جدید (آرکئوفیت/ نئوفیت)" برای گونه‌های این جنس در محیط‌های زگتال و رودرال شهر همدان استفاده گردد.

گونه A. italica که بیشتر در حاشیه کرت‌های زمین‌های زراعی و نیز زراعی رها شده مشاهده می‌گردد، خود را به خوبی با چنین مناطقی تطابق داده (نقشه پراکندگی شماره 3) و در بسیاری از محیط‌های زراعی درون و برون شهر همدان یافت می‌شود. هر نوع دگرگونی و تخریب در این مناطق، به معنای حذف زیستگاه­ها، تحلیل و در نهایت انقراض این گونه در بیوتوپ‌های شهری می‌باشد. همین حالت شامل زیرگونه A. arvensis subsp. orientalis نیز می‌گردد که تاکنون بیشتر در حاشیه کرت­های زمین‌های زراعی و زراعی رها شده در حومه شهر همدان مشاهده شده است. همان گونه که نقشه پراکندگی شماره 4 نیز نشان می‌دهد، حضور این تاکسون بیشتر به محدوده حاشیه شهر کشیده شده و در هیچ یک از محدوده‌های مرکزی، و یا در پارک­ها و حاشیه آنها مشاهده نگردید. از مکان‌‌هایی که حضور این گونه در آنها تا حدودی قابل ذکر است، می‌توان به مزارع واقع در جنوب شهر همدان و در یک منطقه زراعی نیمه رها شده در ضلع غربی محوطه درون دانشگاه بوعلی سینای همدان اشاره کرد. در این صورت، این تاکسون، با گل­های آبی مایل به قرمز و یا کاملاَ سفید، به‌عنوان یک گونه نسبتاً شهرگریز (urbanophob) و تا حدودی نادر معرفی می‌گردد که در صورت عدم توجه به بیوتوپ‌های آن، و حذف زمین‌های زراعی درون شهری، بدون تردید در آینده‌ای نزدیک با کاهش و یا انقراض نهایی آن مواجه خواهیم شد. گونه مشاهده شده و بسیار نادر Anchusa strigosa نیز تنها در یک منطقه، خارج محدوده شهر همدان و در محیطی کاملاً آنتروپوژن جمع‌آوری گردید که شامل زمین‌های زراعی رها شده و بشدت تخریب شده می‌گردد. از آنجایی که حضور گونه‌های جنس Anchusa، در محیط‌های مورد مطالعه درون و حومه شهر همدان، بیشتر شامل مناطق رودرال می‌گردند و عموماً محیط­های زراعی و تخریب شده و نیز حاشیه برخی از رودخانه‌ها آشیانه اکولوژیکی آنها به‌شمار می‌آیند، حفظ چنین مناطقی می‌تواند مانع از کاهش و در نهایت انقراض احتمالی گونه‌های این جنس در محیط‌های شهری شود.

شناخت و حفظ بیوتوپ­های شهری امروزه به همان اندازه مهم گردیده که محیط­های برون شهری دارای ارزش تحقیقاتی می­باشند. همان­گونه که William Shaw (2005) از دانشگاه آریزونا نیز می­گوید: دیگر زمان آن فرارسیده که پژوهش‌های منابع طبیعی از درون بوته‌زارها و مراتع، به محیط‌های زیست شهری انتقال داده شود. ایجاد یک شهر اکولوژیکی (Ecocity)، یعنی یک شهر سالم و بدون آلودگی­های شدید زیست محیطی (Downton, 2006) و نیز حفظ زمین‌های زراعی، به‌عنوان یکی از مهمترین آشیانه­های اکولوژیکی محیط‌های درون شهری، می‌توانند کمک­های ارزنده­ای به حفظ و بقای بسیاری از گونه­های گیاهی و جانوری در یک شهر کنند. شهرها بدون مناطق زراعی ارزش واقعی خود را به تدریج از دست می­دهند. همان گونه که Downton (2006) نیز به این مطلب اشاره می‌کند، یک شهر نمی­تواند بدون زمین‌های کشاورزی به حیات سالم خود ادامه دهد و مناطق کشاورزی نیز بدون شهرها دیگر مفهومی ندارند. گونه‌های جنس Anchusa نیز همانند دیگر گونه‌های مناطق رودرال شهری، از اهمیت زیست محیطی فراوانی برخوردار می‌باشند، زیرا اگر این جنس از نظر زینتی و یا دامی فاقد ارزش اقتصادی چندانی باشد، اما دارای ارزش حفاظتی فراوانی در اکوسیستم‌‌های شهری می­باشد. حفظ بیوتوپ‌های­ شهری برای گونه‌های این جنس، به‌عنوان آشیانه­های اکولوژیکی، معرف بخشی از حفاظت تنوع گونه­ای در محیط‌های شهری به‌شمار می­آید. در غیر این صورت، واژه­هایی مانند تنوع زیستی و یا تنوع گونه­ای و موارد دیگری مانند حفظ بانک گونه و یا بانک ژن در محیط­های درون و برون شهری، ارزش و مفهوم علمی و حقیقی خود را از دست خواهند داد.    

1. ابن سینا، بوعلی (1368): قانون در طب کتاب دوم. چاپ چهارم. ترجمه عبدالرحمن شرفکندی (هه‌ژار) انتشارات سروش، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
2. حسینی طبیب، م. م. (1338): تحفه حکیم مؤمن. چاپ اول.
3. خاتمساز، محبوبه (1381): تیره گاوزبان. فلور ایران. جلد 39. مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع
4. زرگری، علی (1361): گیاهان دارویی. جلد دوم، چاپ سوم. انتشارات دانشگاه تهران.
5. سعیدیان، عبدالحسین (1369): سرزمین و مردم ایران. مردم­شناسی و آداب و رسوم اقوام ایرانی. انتشارات علم و زندگی. چاپ چهارم.
 
6. Al-Shehbaz, I. A. 1991. The Genera of Boraginaceae in The Southern United States, Journal of The Arnold Arboretum, 1: 1-169.
7. Binzet, R. and Orcan, N. 2009. Anatomical and palynological investigations on endemic Onosma mersinana Riedl, pak. J. Bot. 41(2) 503-510.
8. Blume H. P., and Sukopp, H. 1976. Oekologische Bedeutung anthropogener Bodenveraenderungen. Schr. Reihe Vegtationsknd. 10: 75-91.
9. Boissier, E., 1879. Flora Orientalis. Vo l. IV.
10. Downton, P. F. 2006. Cities for a Greenhouse World. Urban Ecology Australia-Cities for a Greenhouse World.
11. Ellenberg, H. 1982. Vegetation Mitteleuropoasmit den Alpen. Ulmer GmbH & Co. Stuttgart.
12. Hanf, M. 1984. Ackerunkraeuter Europas, mit ihren Keimlingen und Samen. BLV Verlagsgesellschaft Muenchen.
13. Oberdorfer, E. 1983. Pflanzensoziologische Excursion Flora. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart.
14- Riedl, H. 1967. In Rechinger, Flora- Iranica. No. 48.
15. Selvi, F., and Bigazzi, M., 1998. Anchusa L. and allied genera (Boraginaceae) in Italy. Plant Biosystem 132: 113-142.
16. Shaw, W. 2005. Urban Ecology. Nature in an Urban Setting.internet.
  • تاریخ دریافت: 18 مرداد 1391
  • تاریخ بازنگری: 10 دی 1391
  • تاریخ پذیرش: 13 دی 1391