بررسی تنوع گونه های گیاهی تالاب بین المللی فریدونکنار مازندران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زیست شناسی دانشگاه مازندران

2 دانشگاه مازندران

چکیده

مجموعه تالاب بین‌المللی فریدونکنار مازندران یکی از 22 تالاب ثبت شده در کنوانسیون رامسر در ایران است که زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر کمیاب به‌ویژه گونه در معرض خطر درنای سیبری می‌باشد. این منطقه با وسعتی معادل 5427 هکتار و در فاصله‌ای نزدیک به دریای خزر، برخوردار از دامنه‌ وسیعی از رویشگاه‌های طبیعی و مصنوعی شامل انواع آببندان‌ها، استخرها، پناهگاه حیات وحش، مزارع برنج و لکه‌های جنگلی پست خزری است. باتوجه به اینکه شناخت فلور و فون هر منطقه اساس مطالعات بعدی در زمینه ارزیابی زیست محیطی و توان اکولوژیک آن منطقه است، تعداد 248 گونه گیاه آوندی در 176 جنس و 73 خانواده گیاهی از منطقه تالابی فریدونکنار شناسایی شده است. خانواده‌های گندمیان (Poaceae)، کاسنی (Asteraceae)، حبوبات (Papilionaceae)، علف هفت بند (Polygonaceae) و گل سرخ (Rosaceae) به‌ترتیب غنی‌ترین خانواده‌های گیاهی منطقه از نظر تعداد گونه می‌باشند. بیشترین اشکال زیستی گونه‌ها در منطقه مورد مطالعه مربوط به تروفیت‌ها یا یکساله‌ها و بیشترین تنوع گونه‌ها مربوط به عناصر چند ناحیه‌ای می‌باشد. گیاهان منطقه در سه رویشگاه مختلف حاشیه‌ای و خرابه روی، آبزی و جنگلی تقسیم شدند که به‌ترتیب 56، 24 و 20 درصد از کل گیاهان را دربردارند. وجود گونه‌های ترموفیل و انحصاری جنگلهای پست خزری در لکه‌های جنگلی این محدوده تالابی، از ویژگی‌های بارز آن محسوب می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Plant diversity of Fereydoonkenar international wetland, Mazandaran

نویسندگان [English]

  • Alireza Naqinezhad 1
  • farzaneh Hoseinzadeh 2

1 University of Mazandaran

2 University of Mazandaran

چکیده [English]

Freydoonkenar international complex wetland is one of 22 Iranian wetlands registered in Ramsar convention. It is a habitat for large varieties of rare immigrant birds particularly the critically endangered species, Siberian Crane. The surface of the area is 5427 ha and is located near to Caspian Sea. It comprises different types of natural and artificial habitats including wildlife refuge, pools, rice fields and lowland forest patches. Due to the fact that the knowledge of flora and fauna of any area is essential for further evaluation of environment and ecological potential of that area, a total of 248 vascular plant species belonging to 176 genera and 73 families were examined in the area. Poaceaea, Asteraceae, Papilionaceae, Polygonaceae and Rosaceae are the richeset plant families, respectively. Therophytes are the most abundant life forms and pluriregional plants possess the highest proportion among all plants studied in the area. All plants in the area belong to three distinct habitats, marginal or ruderal, aquatic and forest, which contain 56, 24, 20 percent of all plants. One of the most prominent features of the wetland is the occurrence of thermophil and endemic lowland Caspian forest in the area.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Flora
  • international wetland
  • lowland forest
  • Siberian crane

بررسی تنوع گونه‌های گیاهی تالاب بین‌المللی فریدونکنار مازندران

علیرضا نقی نژاد و فرزانه حسین زاده

بابلسر، دانشگاه مازندران، دانشکده علوم پایه، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 17/8/90               تاریخ پذیرش: 25/7/91

چکیده

مجموعه تالاب بین‌المللی فریدونکنار مازندران یکی از 22 تالاب ثبت شده در کنوانسیون رامسر در ایران است که زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر کمیاب به‌ویژه گونه در معرض خطر درنای سیبری می‌باشد. این منطقه با وسعتی معادل 5427 هکتار و در فاصله‌ای نزدیک به دریای خزر، برخوردار از دامنه‌ وسیعی از رویشگاه‌های طبیعی و مصنوعی شامل انواع آببندان‌ها، استخرها، پناهگاه حیات وحش، مزارع برنج و لکه‌های جنگلی پست خزری است. باتوجه به اینکه شناخت فلور و فون هر منطقه اساس مطالعات بعدی در زمینه ارزیابی زیست محیطی و توان اکولوژیک آن منطقه است، تعداد 248 گونه گیاه آوندی در 176 جنس و 73 خانواده گیاهی از منطقه تالابی فریدونکنار شناسایی شده است. خانواده‌های گندمیان (Poaceae)، کاسنی (Asteraceae)، حبوبات (Papilionaceae)، علف هفت بند (Polygonaceae) و گل سرخ (Rosaceae) به‌ترتیب غنی‌ترین خانواده‌های گیاهی منطقه از نظر تعداد گونه می‌باشند. بیشترین اشکال زیستی گونه‌ها در منطقه مورد مطالعه مربوط به تروفیت‌ها یا یکساله‌ها و بیشترین تنوع گونه‌ها مربوط به عناصر چند ناحیه‌ای می‌باشد. گیاهان منطقه در سه رویشگاه مختلف حاشیه‌ای و خرابه روی، آبزی و جنگلی تقسیم شدند که به‌ترتیب 56، 24 و 20 درصد از کل گیاهان را دربردارند. وجود گونه‌های ترموفیل و انحصاری جنگلهای پست خزری در لکه‌های جنگلی این محدوده تالابی، از ویژگی‌های بارز آن محسوب می‌شود.

واژه‌های کلیدی: فلور، تالاب بین‌المللی، جنگل‌های پست، درنای سیبری

* نویسنده مسئول: تلفن: 09124359485 ، پست‌الکترونیکی: anaqinezhad@gmail.com

مقدمه


تالاب‌ها (wetlands) از مهمترین و حساسترین اکوسیستم‌های کره خاکی بوده و مأوای بخشی از غنی‌ترین تنوع زیستی روی زمین می‌باشند (26). این اکوسیستم‌ها در نقش‌های مختلفی همانند زیستگاهی برای حیات وحش و گیاهان آبزی، منبع مهمی برای تأمین آب و مواد غذایی، کنترل کننده سیلاب، سدی در برابر فرسایش سواحل، مکانی برای رسوب­گیری و تولید زیتوده و همچنین محلی برای اکوتوریسم عمل می‌کنند (2، 3، 18، 19، 24، 31، 43). تالاب‌ها با حضور در موقعیت‌های مختلف جغرافیایی جهان، نزدیک به شش درصد از سطح کره زمین را می‌پوشانند (30). به‌رغم قرارگیری قسمت اعظم کشور در محدوده مناطق خشک و نیمه‌خشک کره زمین، تنوع شرایط اقلیمی سبب شکل‌گیری تالابهای بسیار وسیع، کم نظیر و با ویژگی‌های منحصر به فرد می گردد ((http://www.ramsar.org  (33). تالابهای این سرزمین زیستگاه مناسبی برای پرندگان مهاجرآبزی و کنارآبزی می‌باشند که در فصل زمستان از سرزمین‌های شمال برای زمستان‌گذارانی در مناطق جنوبی به این نواحی مهاجرت می‌کنند (3) و این خود یکی از منابع مهم معاش زندگی اهالی اطراف این تالابها می‌باشد (4 و 12).

تاکنون مطالعات زیادی از نظر اکولوژیک، تنوع زیستی و پوشش گیاهی در تالابهای ایران به‌ویژه تالابهای بین‌المللی به انجام رسیده است. به‌عنوان نمونه مطالعات زیر را در زمینه تالاب‌های شمال و غرب مانند تالاب انزلی و زمین‌های مرطوب پیرامون آن (6، 7، 8، 10، 12)، تالاب امیر کلایه (11 و 13)، تالاب بوجاق کیاشهر (34)، تالاب استیل آستارا (28)، تالاب میانکاله (22، 38، 39)، تالاب گمیشان (14)، تالاب سولوکلی در پارک ملی گلستان (15) و تالاب هشیلان در استان کرمانشاه (27) می‌توان نام برد.

از بین تالابهای بین‌المللی شمال ایران که تاکنون در پیمان‌نامه کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده http://www.ramsar.org)).، کمپلکس تالابی فریدونکنار با برخورداری از تنوع زیستگاهی قابل توجه، نزدیکی به دریای خزر و محل زمستان‌گذرانی گونه‌های مختلف پرنده به‌ویژه گونه بشدت در معرض خطر درنای سیبری (Grus leucogeranus Pall.) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هدف اصلی این تحقیق، شناسایی گونه‌های گیاهی و پوشش گیاهی رویشگاه‌های مختلف این تالاب ارزشمند می‌باشد. ارائه اطلاعات پراکنش‌های جغرافیایی و اشکال زیستی گیاهان و مقایسه آنها با سایر مطالعات صورت گرفته، از اهداف دیگر این مطالعه است.   

منطقه مورد مطالعه: مجموعه تالاب فریدونکنار با نام کامل "آب‌بندان‌های فریدونکنار، ازباران و سرخرود" با وسعتی معادل 5427 هکتار و با ارتفاع متوسط 23- متر زیر سطح دریاهای آزاد در محدوده جغرافیایی"26 و '52 تا "36 و'52 طول شرقی و "38 و'36 تا "39 و'36 عرض شمالی واقع شده است. منطقه مزبور از سمت شرق به جاده اجاکسر، از غرب به جاده سرخرود - آمل، از شمال به جاده اصلی محمودآباد- فریدونکنار و از جنوب به جاده گاز محدود می‌گردد. این منطقه یکی از 22 سایت ثبت شده در پیمان‌نامه بین‌المللی رامسر در ایران می‌باشد (16) (شکل 1 و 2). علاوه بر ثبت بین‌المللی، این تالاب همچنین توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست تحت عناوینی مانند منطقه شکار ممنوع (کل منطقه) و پناهگاه حیات وحش (48 هکتار از منطقه) حفاظت می‌شود (http://doe.ir).


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


شکل 1- موقعیت تالاب فریدونکنار (شماره 7) در بین 22 تالاب ثبت شده در پیمان‌نامه بین‌المللی تالابها (رامسر). برگرفته از نقشه سازمان حفاظت محیط زیست.


ساختارهای اصلی تشکیل‌دهنده این کمپلکس تالابی شامل چهار دامگاه (فریدونکنار، از باران، سرخرود غربی و سرخرود شرقی)، آبندانهای طبیعی (پناهگاه حیات وحش) و مصنوعی، لکه‌های جنگلی طبیعی و مزارع برنج می‌باشد. صید سنتی پرندگان از گذشته در این منطقه رونق داشته و در باتلاق‌های احاطه شده توسط جنگل انجام می‌شده است (4).

منطقه فریدونکنار از نظر اقلیمی، دارای آب و هوای جلگه‌ایست. مناطق جلگه‌ای، واجد آب و هوای مدیترانه‌ای معتدل با تابستان‌های گرم و مرطوب و بارندگی کم و زمستان‌های معتدل بهمراه نزولات آسمانی است (5). اطلاعات اقلیم‌شناسی ایستگاه هواشناسی بابلسر (دوره 54 ساله) بیانگر حاکمیت یک دوره خشک از اردیبهشت ماه تا مرداد ماه و وجود یک دوره مرطوب از اوایل شهریور تا اوایل فروردین ماه در منطقه است. متوسط بارندگی سالانه 4/894 میلی‌متر و متوسط دمای سالانه، متوسط حداکثر دما در گرم‌ترین ماه و متوسط حداقل دما در سردترین ماه و همچنین کمترین و بیشترین دماهای گزارش شده به‌ترتیب 17، 8/20، 1/13، 7- و 42 درجه سانتی‌گراد است.


 

 

شکل 2. نقشه کلی کمپلکس تالابی فریدونکنار (برگرفته از نقشه GIS اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران).

 


مواد و روشها

برای انجام این پژوهش، ابتدا نقشه‌های توپوگرافی و عکس‌های هوایی منطقه مورد مطالعه تهیه و با مشخص کردن محدوده‌های آن و شناسایی دقیق وضعیت منطقه، جمع‌آوری گیاهان در تمامی رویشگاه‌های موجود در دوره زمانی مرداد 1387 تا مهر 1388 انجام شد. در طول کار صحرایی، مکان‌های دقیق جمع‌آوری هر گیاه توسط GPS، ویژگی‌های رویشی، شکل زیستی و رویشگاه‌های آن یادداشت شد. برای شناسایی نمونه‌های گیاهی از فلور ایرانیکا (36)، فلور روسیه (29)، فلور ترکیه (20)، فلور اروپا (42) و فلور ایران (1) استفاده شده است. انتشار جهانی هر گونه با توجه به منطقه انتشار آن، با استفاده از منابع مزبور و تقسیم‌بندی جغرافیایی رویش‌های ایران توسط زوهری (44) و تاختاجان (40) و نیز شکل زیستی گیاهان براساس سیستم رانکایر (35) تعیین گردید. تقسیم‌بندی رویشگاه‌ها و غالب بودن برخی از گونه‌ها براساس روش فیزیونومی و مشاهدات صحرایی در منطقه مورد مطالعه انجام شده است. برای طبقه‌بندی خرد زیستگاه‌های گونه‌های آبزی، از روش کووک (17) استفاده گردید.


جدول 1. لیست گونه‌های گیاهی منطقه مورد مطالعه

اشکال زیستی: Thr= تروفیت، Hem= همی‌کریپتوفیت، Pha= فانروفیت، Geo= ژئوفیت،  Hel= هلوفیت، Hyd= هیدروفیت، Cha= کامفیت. ضمنا گونه‌های نم‌پسند (Hygrophyte) به صورت (Hyg) نشان داده شده است.

کوروتیپ‌ها: PL = چندناحیه‌ای، ES= اروپا- سیبریایی، IT= ایرانی- تورانی، M= مدیترانه‌ای

رویشگاه: Aq= آبزی شامل آبزی حاشیه‌ای (Em)، آبزی شناور (fl) و آبزی غوطه‌ور (su)، Ma= گیاهان حاشیه‌ای یا خرابه‌روی، Fo= گیاهان جنگلی.        شماره هرباریومی: تمام گونه‌های گیاهی در هرباریوم گروه زیست‌شناسی دانشگاه مازندران با شماره هرباریومی 1600 تا  1848 نگهداری می‌شوند (بدلیل کمبود فضا شماره‌های هرباریومی هر گونه در داخل جدول آورده نشده است).

نام گونه و تیره گیاهی                                                                 رویشگاه       شکل زیستی         کوروتیپ 

Adiantaceae                                                                                                                                              

Adianthum capillus-veneris L.                                                           Fo                Geo                      PL

Alismataceae                                                                                                                                            

Alisma plantago-aquatica L.                                                              Aq                Hel                       PL

Alisma lanceolatum With.                                                                   Aq                Hel                       ES, IT, M

Sagittaria sagittifolia L.                                                                      Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Amaranthaceae                                                                                                                                       

Amaranthus  spinosus L.                                                                     Ma               Thr                       PL

Amaranthus blitoides S. Watson var. blitoides                                Ma               Thr                       ES, M

Amaranthus viridis L.                                                                          Ma               Thr                       PL

Amaranthus chlorostachys Willd. var. chlorostachys                   Ma               Thr                       PL

Amaranthus lividus L. var ascendens (Loisel.) Thell.                    Ma               Thr                       PL

Apiaceae                                                                                                                                                    

Berula angustifolia (L.) Mertens & W. D. Kock                             Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Bupleurum marschallianum C. A. Mey.                                            Ma               Thr                       ES, IT

Daucus carota L.                                                                                  Ma               Hem                     IT, M

Eryngium caucasicum Trautv.                                                            Ma                Hem                    IT

Oenanthe aquatica (L.) Poir.                                                              Aq (Em)      Hel (Hyg)            ES, IT

Pimpinella affinis Ledeb.                                                                    Ma               Hem                     ES, IT

Sium sisaroideum DC.                                                                         Aq (Em)      Hel                       ES, IT

Turgenia latifolia (L.) Hoffm.                                                            Fo                Hem                     ES, IT, M

Araliaceae                                                                                                                                                

Hedera pastuchovii Woron. ex Grossh.                                            Fo                Pha                       ES

Asclepiadaceae                                                                                                                                        

Periploca graeca L.                                                                             Fo                Pha                       ES, M

Asparaginaceae                                                                                                                                       

Danae racemosa (L.) Moench.                                                           Fo                Pha                       ES, IT

Asteraceae                                                                                                                                                

Anthemis altissima L. var altissima                                                   Ma               Thr                       ES, IT, M

Arctium lappa L.                                                                                   Ma               Hem                     PL

Artemisia annua L.                                                                               Ma               Thr                       ES, IT, M

Bidens tripartita L.                                                                               Ma               Thr                       PL

Carduus arabicus Jacq. ex Murray                                                   Ma               Thr                       ES, IT, M

Carthamus sp.                                                                                       Ma               Thr                        

Centaurea iberica Trev. ex Spreng.                                                  Ma               Thr                       PL

Cichorium intybus L.                                                                           Ma               Hem                     PL

Cirsium vulgare (Savi) Ten.                                                               Ma               Hem                     PL

Conyza bonariensis (L.) Cronq.                                                         Ma               Thr                       PL

Conyzanthus squamatus (Spreng.) Tamamsch                                Aq (Em)      Hem                     PL

Eclipta prostrata (L.) L.                                                                      Aq (Em)      Thr                       PL

Helianthus annus L.                                                                             Ma               Thr                       PL

Inula britannica L.                                                                               Ma               Geo (Hyg)           PL

Senecio glaucus L.                                                                               Ma               Thr                       PL

Senecio vernalis Waldst. & Kit.                                                         Ma               Thr                       ES, IT

Silybum  marianum (L.) Gaertn                                                          Ma               Hem                     PL

Sonchus asper (L.) Hill.                                                                      Ma               Hem                     PL

Willemetia tuberosa Neck                                                                   Fo                Hem                     ES

Xanthium strumarium L.                                                                      Fo                Thr                       PL

Azollaceae                                                                                                                                                

Azolla  filiculoides Lam.                                                                      Aq (Fl)        Hyd                      PL

Betulaceae                                                                                                                                                

Alnus glutinosa (L.) Gaertn. subsp. barbata (C. A. Mey.) Yaltirik                   Fo                         Pha                    ES(Euxino-                                                                                                                   Hyrcanian)

Alnus subcordata C. A. Mey.                                                              Fo                Pha                       ES                                                                                                                                            (Hyrcanian)

Boraginaceae                                                                                                                                           

Lappula microcarpa (Ledeb.) Gurke                                                Ma               Thr                       IT

Myosotis  pseudopropinqua M. Pop.                                                 Ma               Thr                       ES, IT

Nonnea flavescens (C. A. Mey.) Fisch. & C. A. Mey.                     Ma               Thr                       ES, IT

Nonnea lutea (Desr.) Reichenb.                                                         Ma               Thr                       ES

Brassicaceae                                                                                                                                            

Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus                                              Ma               Hem                     PL

Cardamine hirsuta L.                                                                           Aq (Em)      Thr                       PL

Eruca sativa Miller                                                                              Ma               Thr                       ES, IT, M

Nasturtium officinale R. Br.                                                                Aq (Em)      Hel                       PL

Raphanus raphanistrum L.                                                                 Ma               Thr                       IT, M

Rapistrum rugosum (L.) All.                                                               Ma               Thr                       PL

Rorippa islandica (Oeder) Borbas                                                    Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Sinapis arvensis L.                                                                               Ma               Thr                       ES, IT, M

Sisymbrium loeselii L.                                                                         Ma               Hem                     ES, IT, M

Butomaceae                                                                                                                                              

Butomus umbellatus L.                                                                        Aq (Em)      Hel                       ES

Campanulaceae                                                                                                                                       

Campanula  rapunculoides L.                                                            Fo                Hem                     ES

Caprifoliaceae                                                                                                                                         

Sambucus ebulus L.                                                                             Ma               Geo                      PL

Caryophyllaceae                                                                                                                                     

Lepyrodiclis holosteoides (C. A. Mey.)  F. Fisch. & C. A. Mey.   Ma               Thr                       PL

Mysoton aquaticum (L.) Moench                                                       Aq                Hem                     PL

Stellaria media (L.) Cyr.                                                                     Ma               Thr                       PL

Polycarpon tetraphyllum (L.) L.                                                        Ma               Thr                       PL

Ceratophyllaceae                                                                                                                                    

Ceratophyllum demersum L.                                                               Aq (Su)       Hyd                      PL

Chenopodiaceae                                                                                                                                      

Chenopodium album L.                                                                       Ma               Thr                       PL

Chenopodium botrys L.                                                                       Ma               Thr                       PL

Convolvulaceae                                                                                                                                       

Calystegia sepium (L.) R.Br.                                                               Fo, Ma         Geo                      PL

Convolvulus arvensis L.                                                                      Ma               Hem                     PL

Convolvulus persicus L.                                                                      Ma               Cha                       ES

Cornaceae                                                                                                                                                 

Cornus australis C.A. Mey.                                                                Fo                Pha                       ES, IT

Cyperaceae                                                                                                                                               

Bolboschoenus affinis (Roth.) Drob.                                                 Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Carex divulsa L.                                                                                   Fo                Geo                      PL

Carex remota L.                                                                                    Fo                Geo                      ES, M

Carex riparia L.                                                                                    Aq (Em)      Hel                       PL

Carex strigosa Huds.                                                                           Fo                Geo                      ES

Cyperus cf. glomeratus L.                                                                   Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Cyperus difformis L.                                                                            Ma               Thr                       PL

Cyperus odoratus L. subsp. transcaucasicus (Kuk.) Kukkonen  Ma               Hel (Hyg)            ES, IT

Cyperus pygmaeus Rottb.                                                                   Ma               Thr                       PL

Cyperus rotundus L.                                                                            Ma               Geo                      PL

Cyperus serotinus Rottb.                                                                     Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Fimbristylis  bisumbellata (Forssk.) Bubani                                    Ma               Thr (Hyg)            PL

Schoenoplectus lacustris (L.) Palla.

subsp. tabernaemontani (C. C. Gmelin.) A. & D. Love.                 Aq (Em)      Hel                       PL

Ebenaceae                                                                                                                                                 

Diospyrus lotus L.                                                                                Fo                Pha                       ES

Equisetaceae                                                                                                                                            

Equisetum ramosissimum Desf.                                                          Ma               Geo (Hyg)           PL

Equisetum telmateia Ehrh.                                                                  Ma               Geo                      PL

Euphorbiaceae                                                                                                                                         

Chrozophora obliqua (Vahl.) Juss. ex Spreng                                 Ma               Thr                       IT

Euphorbia  helioscopia L.                                                                  Ma               Thr                       ES, IT, M

Euphorbia boissieriana (Woron.) Prokh                                          Ma               Hem                     ES, IT

Euphorbia indica Lam.                                                                        Ma               Thr                       PL

Euphorbia peplus L.                                                                            Ma               Thr                       ES, IT, M

Euphorbia turcomanica Boiss.                                                          Ma               Thr                       IT

Euphorbia virgata Waldst. & Kit.                                                     Ma               Thr                       ES, IT

Papilionaceae                                                                                                                                           

Alhagi persarum Boiss. & Buhse                                                       Ma               Cha                       IT

Coronilla varia L.                                                                                Ma               Hem                     IT

Glycyrrhiza echinata L.                                                                      Ma               Hem                     ES, M

Lathyrus aphaca L.                                                                              Ma               Thr                       ES, IT, M

Lathyrus cassius L.                                                                              Ma               Thr                       IT, M

Lathyrus cicera L.                                                                                Ma               Thr                       ES, IT, M

Lathyrus hirsutus L.                                                                             Ma               Hem                     ES, IT, M

Lotus corniculatus L.                                                                           Ma               Hem                     PL

Medicago lupulina L.                                                                          Ma               Hem                     PL

Medicago polymorpha L.                                                                    Ma               Thr                       IT, M

Melilotus albus Medicus                                                                     Ma               Hem                     PL

Melilotus indicus (L.) All.                                                                   Ma               Thr                       PL

Trifolium campestre Schreb.                                                               Ma               Thr                       ES, IT, M

Trifolium fragiferum L. var. pulchellum Lange.                              Ma               Geo                      ES, IT, M

Trifolium repens L.                                                                               Ma               Geo                      ES, IT, M

Trifolium resupinatum L. var. microcephalum Zoh.                       Ma               Thr                       ES, IT, M

Trifolium scarbrum L.                                                                          Ma               Thr                       ES, M

Vicia sativa L.                                                                                       Ma               Thr                       ES, IT, M

Vicia tetrasperma (L.) Schreb.                                                           Ma               Thr                       ES, IT, M

Fagaceae                                                                                                                                                   

Quercus castaneifolia C. A. Mey                                                       Fo                Pha                       ES                                                                                                                                            (Hyrcanian)

Gentianaceae                                                                                                                                           

Centaurium pulchellum (Seartz) Druce                                            Ma               Thr                       PL

Geraniaceae                                                                                                                                             

Geranium robertianum L.                                                                   Fo                Hem                     PL

Haloragaceae                                                                                                                                           

Myriophyllum spicatum L.                                                                  Aq (su)        Hyd                      PL

Hypericaceae                                                                                                                                           

Hypericum perforatum L.                                                                    Ma               Hem                     PL

Hypolepidaceae                                                                                                                                       

Pteridium aquilinum (L.) Kuhn                                                          Fo                Geo                      PL

Iridaceae                                                                                                                                                   

Iris pseudacorus L.                                                                              Aq (Em)      Hel                       ES

Juglandaceae                                                                                                                                           

Pterocarya fraxinifolia (Poir.) Spach                                               Fo                Pha               ES (Euxino-                                                                                                                                                                      Hyrcanian)

Juncaceae                                                                                                                                                 

Juncus acutus L.                                                                                   Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Juncus articulatus L.                                                                           Ma               Geo (Hyg)           PL

Juncus maritimus Lam.                                                                        Aq (Em)      Hel                       ES, M

Lamiaceae                                                                                                                                                

Marrubium vulgare L.                                                                         Ma               Geo                      PL

Prunella vulgaris L.                                                                             Fo                Geo                      PL

Lamium album L.                                                                                  Fo                Geo                      ES, IT, M

Lycopus europaeus L.                                                                          Aq (Em)      Hel (Hyg)            PL

Mentha aquatica L.                                                                              Aq (Em)      Hel (Hyg)            ES

Lemnaceae                                                                                                                                                

Lemna minor L.                                                                                     Aq (fl)         Hyd                      PL

Spirodela polyrrhiza (L.) Schleiden                                                 Aq (fl)         Hyd                      PL

Liliaceae (sensu lato)                                                                                                                              

Ornithogalum umbellatum L.                                                             Fo                Geo                      ES, M

Ruscus hyrcanus Woron.                                                                    Fo                Pha                       ES                                                                                                                                                                               (Hyrcanian)

Lythraceae                                                                                                                                               

Ammannia baccifera L.                                                                       Aq (Em)      Thr (Hyg)            PL

Lythrum salicaria L.                                                                            Aq (Em)      Hel                       PL

Malvaceae                                                                                                                                                

Abutilon theophrasti Medicus.                                                           Aq (Em)      Thr                       PL

Alcea popovii Iljin                                                                                Ma               Hem                     ES, IT

Malva parviflora L.                                                                              Ma               Thr                       PL

Malva sylvestris L.                                                                               Ma               Hem                     ES, IT, M

Kosteletzkia pentacarpa (L.) Ledeb.                                                 Aq (Em)      Hel                       ES

Meliaceae                                                                                                                                                  

Melia azadrachta L.                                                                             Fo                Pha                       ES, IT

Moraceae                                                                                                                                                  

Ficus carica L.                                                                                      Fo                Pha                       IT, M

Morus alba L.                                                                                        Fo                Pha                       IT

Najadaceae                                                                                                                                               

Najas minor All.                                                                                   Aq (su)        Thr                       PL

Nelumbaceae                                                                                                                                            

Nelumbium caspicum Eichw.                                                              Aq (Em)      Hel                       PL

Nymphaceae                                                                                                                                             

Nymphaea alba L.                                                                                Aq (fl)         Hyd                      ES, M

Onagraceae                                                                                                                                              

Circaea lutetiana L. subsp. lutetiana                                                Fo                Geo                      ES, IT, M

Epilobium hirsutum L.                                                                         Ma               Geo                      PL

Oxalidaceae                                                                                                                                              

Oxalis corniculata L.                                                                           Ma               Thr                       PL

Papaveraceae                                                                                                                                           

Chelidonium majus  L.                                                                         Ma               Hem                     PL

Papaver chelidoniifolium Boiss. & Buhse                                       Ma               Thr                       ES                                                                                                                                                                               (Hyrcanian)

Papaver commutatum Fish. & C.A. Mey.                                          Ma               Thr                       ES, IT

Papaver sp.                                                                                            Ma               Thr                        

Phytolaccaceae                                                                                                                                        

Phytolacca americana L.                                                                    Fo                Hem                     PL

Plantaginaceae                                                                                                                                        

Plantago lanceolata L.                                                                        Ma               Hem                     ES, IT, M

Plantago major L.                                                                                Ma               Hem                     PL

Poaceae                                                                                                                                                     

Aegilops tauschii Cosson                                                                    Ma               Thr                       IT

Alopecurus myosuroides Hudson var. myosuroides                       Ma               Thr                       ES, IT, M

Avena sativa L.                                                                                     Ma               Thr                       PL

Briza minor L.                                                                                       Ma, Fo         Thr                       ES, M

Bromus japonicus Thunb. var.  japonicus                                        Ma               Thr                       IT

Bromus madritensis L.                                                                         Ma               Thr                       ES, IT, M

Catabrosa aquatica (L.) Beauv.                                                        Aq (Em)      Hyd                      PL

Coix lacryma-jobi L.                                                                            Aq (Em)      Thr                       PL

Cynodon dactylon (L.) Pers.                                                               Ma               Hem                     PL

Dichantium annulatum (Forssk.) Stapf                                             Ma               Thr                       PL

Digitaria sanguinalis (L.) Scop.                                                        Ma               Thr                       PL

Echinochloa crus-galli L.                                                                   Ma               Thr                       PL

Eleusine indica (L.) Gaerth .                                                               Ma               Thr                       PL

Hordeum spontaneum C. Koch.                                                         Ma               Thr                       ES, IT, M

Lolium perenne L.                                                                                Ma               Hem                     PL

Lolium rigidum Gaudin                                                                       Ma               Thr                       ES, IT, M

Microstegium vimineum (Trin.) A. Camus                                        Fo                Thr                       PL

Oryza sativa L.                                                                                      Aq (Em)      Thr                       PL

Paspalum distichum L.                                                                        Ma               Geo                      PL

Phalaris minor Retz                                                                             Ma               Thr                       PL

Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud                                      Aq (Em)      Hel                       PL

Poa annua L.                                                                                         Ma               Thr                       PL

Polypogon monspeliensis (L.) Desf                                                   Ma               Thr                       PL

Saccharum ravennae  (L.) Murray                                                    Ma               Cha                       PL

Setaria glauca (L.) P.Beauv                                                               Ma               Thr                       PL

Sorghum halepense (L.) Pers.                                                             Ma               Thr                       PL

Triticum aestivum L.                                                                            Ma               Thr                       PL

Polygonaceae                                                                                                                                           

Polygonum aviculare L.                                                                      Ma               Thr                       PL

Polygonum hydropiper L.                                                                   Aq (Em)      Thr                       ES, IT

Polygonum hyrcanicum Rech.f.                                                         Ma               Hem                     ES

Polygonum lapathifolium L.                                                               Ma               Thr                       ES, IT

Polygonum patulum M.B                                                                     Ma               Thr                       ES, IT

Polygonum persicaria L.                                                                     Aq (Em)      Thr (Hyg)            PL

Rumex conglomeratus Murr.                                                              Ma               Hem                     ES, IT, M

Rumex dentatus L. subsp. halacsyi (Rech.) Rech.f.                        Ma               Thr                       ES, IT, M

Rumex pulcher L.                                                                                  Ma               Hem                     ES, IT, M

Rumex sanguineus L.                                                                           Aq (Em)      Hem                     ES

Polypodiaceae                                                                                                                                          

Polypodium vulgare L.                                                                        Fo                Geo                      PL

Potamogetonaceae                                                                                                                                  

Potamogeton crispus L.                                                                       Aq (su)        Hyd                      PL

Potamogeton lucence L.                                                                      Aq (su)        Hyd                      PL

Potamogeton nodosus Poir                                                                 Aq (su)        Hyd                      PL

Potamogeton pectinatus L.                                                                 Aq (su)        Hyd                      PL

Primulaceae                                                                                                                                             

Anagallis arvensis L.                                                                           Ma               Thr                       PL

Punicaceae                                                                                                                                                

Punica granatum L.                                                                             Ma               Pha                       ES, IT

Ranuculaceae                                                                                                                                           

Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch.                                      Aq (su)        Hyd                      PL

Ranunculus dolosus Fish. & C. A. Mey.                                           Aq (Em)      Hel (Hyg)            ES                                                                                                                                                                               (Hyrcanian)

Ranunculus marginatus d' Urv                                                           Aq (Em)      Thr                       PL

Ranunculus muricatus L.                                                                    Aq (Em)      Thr (Hyg)            IT, M

Ranunculus ophioglossifolius Vill.                                                   Aq (Em)      Thr                       ES, IT, M

Ranunculus repens L.                                                                          Fo                Geo                      ES, IT, M

Ranunculus sceleratus L.                                                                    Aq (Em)      Thr                       PL

Ranunculus sp.                                                                                      Aq (Em)      Thr (Hyg)             

Rhamnaceae                                                                                                                                             

Paliurus spina-christi Miller                                                              Ma               Pha                       ES, IT, M

Rosaceae                                                                                                                                                   

Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Wild.                                Fo                Pha                       ES

Crataegus microphylla C. Koch.                                                       Fo                Pha            ES (Euxino-                                                                                                                                                                         Hyrcanian)

Geum urbanum L.                                                                                 Fo                Hem                     ES

Malus orientalis Ugl.                                                                           Fo                Pha                       ES, IT

Potentilla reptans L.                                                                            Fo                Hem                     ES, IT

Prunus divaricata Ledeb.                                                                   Fo                Pha                       ES, IT

Pyrus boissieriana Buhse                                                                   Fo                Pha                       ES, IT

Rubus caesius L.                                                                                   Fo                Pha                       ES, IT

Rubus sanctus Willd                                                                            Ma               Pha                       ES, IT

Rubiaceae                                                                                                                                                 

Galium  elongatum C.Presl.                                                                Aq (Em)      Hel (Hyg)            ES

Salicaceae                                                                                                                                                 

Salix aegyptiaca L.                                                                              Ma               Pha (Hyg)            ES                                                                                                                                                                             (Caucasus), IT

Salix babylonica L.                                                                              Ma               Pha                       PL

Salix excelsa S. G. Gmelin.                                                                 Ma               Pha (Hyg)            ES                                                                                                                                                                             (Caucasus), IT

Populus alba L.                                                                                     Ma               Pha                       ES, IT, M

Populus nigra L.                                                                                   Fo                Pha                       IT, M

Salviniaceae                                                                                                                                             

Salvinia natans (L.) All.                                                                      Aq (fl)         Hyd                      PL

Scrophulariaceae                                                                                                                                    

Kickxia elatine (L.) Ledeb.                                                                 Ma               Thr                       M

Parietaria officinalis L.                                                                       Fo                Hem                     ES

Veronica anagallis-aquatica L.                                                         Aq (Em)      Hel                       PL

Veronica persica Poir.                                                                         Ma               Thr                       PL

Simaroubaceae                                                                                                                                        

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle                                                   Ma               Pha                       PL

Smilacaceae                                                                                                                                              

Smilax excelsa L.                                                                                  Fo                Pha                       ES, M

Solanaceae                                                                                                                                                

Datura stramonium L.                                                                         Ma               Thr                       PL

Physalis alkekengi L.                                                                           Fo                Geo                      ES, IT

Solanum nigrum L.                                                                               Fo                Thr                       PL

Solanum dulcamara L.                                                                        Aq (Em)      Pha (Hyg)            ES, IT

Sparganiaceae                                                                                                                                         

Sparganium neglectum Beeby.                                                          Aq (Em)      Hel                       ES, M

Tamaricaceae                                                                                                                                          

Roemeria refracta DC.                                                                        Ma               Thr                       ES, IT

Tamarix ramosissima Ledeb.                                                              Ma               Pha                       PL

Typhaceae                                                                                                                                                 

Typha domingensis Pers.                                                                     Aq (Em)      Hel                       PL

Typha latifolia L.                                                                                  Aq (Em)      Hyd                      PL

Ulmaceae                                                                                                                                                  

Ulmus glabra Hudson.                                                                         Fo                Pha                       ES

Ulmus minor Miller.                                                                             Fo                Pha                       ES, IT, M

Urticaceae                                                                                                                                                

Urtica dioica L.                                                                                    Ma               Hem                     PL

Varbenaceae                                                                                                                                            

Verbena officinalis L.                                                                          Ma               Hem                     PL

Lippia nodiflora (L.) Rich.                                                                  Ma               Hel                       PL

Violaceaee                                                                                                                                                

Viola odorata L.                                                                                   Fo                Geo                      ES, IT, M

Zygophylaceae                                                                                                                                         

Tribulus terrestris L.                                                                            Ma               Thr                       PL

 

 


نتایج

نتایج فلوریستیک و غنای گونه‌ای: در تالاب فریدونکنار تعداد تقریبی 500 نمونه گیاهی متعلق به 248 گونه در 176 جنس و 73 تیره گیاهی جمع‌آوری و شناسایی شده است (جدول 1). از 73 تیره گیاهی، تیره‌های گندمیان (Poaceae) با 27 گونه (9/10 درصد)، کاسنی (Asteraceae) با 20 گونه (1/8 درصد)، حبوبات (Papilionaceae) با 19 گونه (6/7 درصد) و علف هفت‌بند (Polygonaceae) و گل‌سرخ (Rosaceae) هر کدام با 10 گونه (4 درصد) به‌ترتیب غنی‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه مورد مطالعه می‌باشند. در منطقه مورد مطالعه فراوانی تیره‌ها بر حسب تعداد جنس عبارتند از:  Poaceae (25 جنس)، Asteraceae (18 جنس)، Papilionaceae (9 جنس)، Brassicaceae (9 جنس)، Rosaceae (7 جنس)، Apiaceae (7 جنس)، Cyperaceae (5 جنس)، Lamiaceae (5 جنس)، Malvaceae (4 جنس)،  Caryophyllaceae (4 جنس)؛ 3 تا از تیره‌ها با 3 جنس، 14 تا از تیره‌ها با 2 جنس و 46 تیره تک جنس هستند. در بین جنس‌های منطقه مورد مطالعه، Ranunculus با 7 گونه، Cyperus و Euphorbia و Polygonum هر کدام با 6 گونه، Trifolium با 5 گونه، Rumex و  Potamogeton هر کدام با 4 گونه نسبت به جنس‌های دیگر منطقه از بالاترین نسبت گونه‌ای برخوردارند.

طیف زیستی و کورولوژی گیاهان منطقه: بررسی اشکال زیستی گونه‌ها در منطقه مورد مطالعه نشان می‌دهد که بیشترین تعداد مربوط به تروفیت‌ها (2/40 درصد) و همی‌کریپتوفیت‌ها (1/17 درصد) می‌باشد و سایر گونه‌ها به‌ترتیب با اشکال زیستی فانروفیت (4/13 درصد)، هلوفیت (2/12 درصد)، ژئوفیت (2/10 درصد)، هیدروفیت (7/5 درصد) و کامفیت (2/1 درصد) می‌باشند (نمودار 1). همچنین لازم به ذکر است که مجموع سه شکل زیستی هلوفیت، ژئوفیت و هیدروفیت تحت عنوان کریپتوفیت نیز بکار می‌رود (1/28 درصد).

 

 

 

نمودار 1- درصد فراوانی شکل‌های زیستی گیاهان منطقه مورد مطالعه (Thr= تروفیت، Hem= همی‌کریپتوفیت، Pha= فانروفیت، Geo= ژئوفیت،  Hel= هلوفیت، Hyd= هیدروفیت، Cha= کامفیت).

نمودار 2- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه مورد مطالعه (PL=چندناحیه‌ای، ES= اروپا- سیبریایی، IT= ایرانی- تورانی، M= مدیترانه ای)

از نظر کورولوژیکی 8/50 درصد گیاهان رویشگاه‌های تالاب فریدونکنار چند ناحیه‌ای (PL) هستند (نمودار 2). سایر عناصر فیتوجغرافیایی به‌ترتیب شامل ES-IT-M (9/14 درصد)،  ES-IT (4/12 درصد)، ES (3/10 درصد)، ES-M  (5/4 درصد)، IT (7/3 درصد)، IT-M (9/2 درصد) و M (4/0 درصد) می‌باشد.

تنوع رویشگاهی در منطقه مطالعه شده: گیاهان موجود در ناحیه مورد مطالعه را می‌توان براساس ریختاری و یا فیزیونومی در سه رویشگاه اصلی مورد مطالعه قرار داد:

1-رویشگاه آبی: این رویشگاه متشکل از تمامی مناطق دارای آب سطحی شامل آبندان‌های طبیعی و مصنوعی و همچنین کف مزارع برنج موجود در منطقه می‌باشد و به طور کلی به دو دسته بزرگ حاشیه‌ای و مرکزی قابل تقسیم می‌باشد.

الف- گیاهان حاشیه‌ای نیز براساس نیاز خود به میزان آب دریافتی، می‌توانند به دو گروه گیاهان هیگروفیت یا نم‌پسند و گیاهان هلوفیت یا پای در آب تقسیم شوند. گیاهان نم‌پسند حاشیه‌ای نیاز آبی کمتری دارند که معمولا در روی گل ولای و یا بسترهای کمی آبدار اطراف مزارع برنج و همچنین آب‌بندان‌های منطقه می‌رویند. برخی از مهمترین این گیاهان می‌توان Echinochloa crus-galli، Cyperus serotinus، Ranunculus ophioglossifolius، R. marginatus، Eclipta prostrata و Nasturtium officinale را نام برد. دسته دیگر از گیاهان حاشیه‌ای (گیاهان بن در آب) نیاز آبی بیشتری دارند و سطح وسیعی از تالاب به‌ویژه اطراف آن را بطور یکنواخت می‌پوشانند. ریشه و بخشهای تحتانی این گیاهان در آب، گل ولای و بستر بوده و شاخ و برگ و اندامهای زایشی آنها همواره خارج از آب قرار دارد. این گیاهان در کناره‌های باتلاقی ماندابها و ورودی رودخانه‌ها به دریا تا عمق خاصی قدرت رویش دارند. برخی از مهمترین گونه‌های این زیستگاه Veronica anagalis-aquatica، Phragmites australis، Typha domingensis و Typha latifolia می‌باشند.

ب- بخش‌های آبی باز که معمولا در قسمت مرکزی با عمق آبی مشخص‌تر قرار دارند، متشکل از دو نوع مختلف گیاهان شناور و غوطه‌ور می‌باشند. از مهمترین گیاهان شناور در سطح آبهای آزاد منطقه می‌توان Azolla filiculoides، Lemna minor، Salvinia natans و Spirodela polyrrhiza و از مهمترین گیاهان غوطه‌ور می‌توان Ceratophyllum demersum، Myriophyllum spicatum، Potamogeton crispus،  P. nodosusو P. pectinatus  را نام برد.

2- رویشگاه جنگلی: این رویشگاه که به صورت لکه‌های کوچک به‌ویژه در محدوده اجاکله دیده می‌شود تشکیل شده از دو گونه غالب بلندمازو یا بلوط خزری
(Quercus castaneifolia) و ملج (Ulmus glabra) می‌باشد. از سایر گونه‌های درختی و درختچه‌ای دیگر که به فراوانی در این رویشگاه می‌رویند عبارتنداز: Crataegus microphylla، Prunus divaricata، Malus orientalis، Ficus carica،  Diospyros lotus. که همگی از عناصر مناطق ترموفیل پست خزری می‌باشند. از گونه‌های علفی غالب می‌توان Carex strigosa,  Carex remota را نام برد. یکی از ویژگی‌های جنگلهای پست خزری حضور انواع مختلف پیچنده‌هاست که در جنگل اجاکله وجود Periploca graeca، Danae racemosa و Smilax excelsa نشان‌دهنده این موضوع است. همچنین علاوه بر توده‌های مزبور، در برخی از بخشهای جنگلی، درخت غالب توسکای قشلاقی
(Alnus glutinosa subsp. barbata) تشکیل توده‌های جنگلی مشخصی را می‌دهد. وجود درخت توسکا در مناطق جنگلی، دلیل بر تخریب پوشش جنگلی گذشته می‌باشد. درخت توسکا معمولا یک گونه پیشگام بوده که در هنگام دست‌خوردگی و تخریب این مناطق ظاهر می‌شود. درختچه‌های گز (Tamarix) بصورت پراکنده در اطراف آبندان‌‌ها مشاهده می‌شود، همچنین درختان صنوبر (Populus) نیز به فراوانی در منطقه، بخصوص در اطراف آبندان و دامگاه‌ها مشاهده می‌شوند که اغلب آنها بصورت دست کاشت توسط اهالی منطقه کاشته شده، زیرا تنه صاف و بلند آنها برای ساختن دام هوایی برای پرندگان بسیار مناسب می‌باشد.

3- رویشگاه‌های حاشیه‌ای و خرابه‌روی: غیر از بخشهای آبی و جنگلی موجود در منطقه، مناطق دیگری در حواشی جاده‌های خاکی و آسفالته موجود در محدوده مطالعه شده و همچنین اطراف خانه‌های مسکونی وجود دارد که تحت تأثیر شدیدتر فعالیت‌های انسانی بوده است. خاک این مناطق یا با لگدکوبی محکم و یا با برهم خوردگی افقهای خاکی متفاوت از خاکهای بخش‌های دیگر می‌باشد. برخی از مهمترین گیاهان این زیستگاه شامل Anagallis arvensis، Chenopodium album، Euphorbia helioscopia، Medicago spp.، Lotus corniculatus، Trifolium spp. و Verbena officinalis می‌باشند. 

از کل گونه‌های گیاهی مطالعه شده در منطقه، 56 درصد در رویشگاه حاشیه‌ای و خرابه‌روی، 2/24 درصد در رویشگاه آبی و 8/19 درصد در رویشگاه جنگلی مشاهده شده است.

بحث

کشور ایران به‌رغم موقعیت خود در کمربند خشک و نیمه­خشک جهان، دارای میکرواقلیم‌های متنوعی می‌باشد. تنوع اقلیم، پستی و بلندیهای فراوان، وجود دو دریای وسیع در شمال و جنوب کشور و گسترش وسیع تشکیلات زمین­شناسی متنوع، باعث شده که انواع مختلفی از تالابها از جنگلهای مانگرو و صخره­های مرجانی گرفته تا دریاچه­های کوهستانی و تالابهای کویری در آن شکل بگیرند. پرواضح است که حفظ، نگهداری و حمایت از این اکوسیستم‌ها با مطالعه و شناخت عناصر زیستی تشکیل‌دهنده آنها میسر می‌باشد. در این میان کمپلکس تالابی فریدونکنار با برخورداری از دامنه وسیعی از زیستگاه‌های طبیعی (پناهگاه‌های حیات وحش) و انسان‌ساز (مزارع برنج و آب‌بندانهای مصنوعی) و ارتباط عمیق انسان و محیط زیست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وجود 248 گونه گیاهی موجود در تمامی زیستگاه‌های منطقه، نشان‌دهنده تنوع گیاهی بالا در تالاب مورد مطالعه است. این میزان تقریبا دو برابر میزان گونه‌هایی است که قبلا از این منطقه تخمین زده می‌شد. تعداد گونه‌های گیاهی تقریبا برابر با تعداد تنوع گونه‌ای در تالابهای استیل آستارا (28)، بوجاق کیاشهر (34)، تالاب انزلی (13) و میانکاله (22) می‌باشد. البته نسبت تعداد گونه به جنس و یا جنس به خانواده در بین تالابهای مزبور تفاوت چشمگیری ندارد.

شکل زیستی هر گونه ویژگی تقریباً ثابتی است که در ارتباط با عوامل مهم محیطی قرار دارد، اما همین گونه‌ها در شرایط محیطی متفاوت ممکن است شکل زیستی دیگری را ظاهر کنند (9). بررسی طیف شکل زیستی منطقه نشان‌دهنده غالب بودن فرم زیستی تروفیت‌ها می‌باشد. فعالیت‌های انسانی و دست‌خوردگی‌های خاک منطقه مورد مطالعه ازجمله عواملی هستند که بر میزان فراوانی تروفیت‌ها در رویشگاه‌های مورد مطالعه مؤثرند (25، 28). میزان تروفیتها یا یکساله‌ها اغلب در تمامی مناطق تالابی شمال ایران بالاترین درصد را به خود اختصاص داده‌اند. نسبت این نوع شکل زیستی در مطالعه تالاب انزلی 54 درصد (12)، در تالاب امیرکلایه 40 درصد (13)، در تالاب بوجاق و دهنه سر سفیدرود 44 درصد (34)، و تالاب استیل آستارا 53 درصد (28) می‌باشد. شکل زیستی هیدروفیت که در رویشگاه‌ها و خرد زیستگاه‌های آبی تالاب مشاهده می‌شود درصد کمی را نسبت به شکلهای زیستی دیگر به خود اختصاص می‌دهد. محدود شدن آبندان‌ها توسط زمین‌های کشاورزی و کاهش سطح آب آنها موجب تبدیل شدن حاشیه آبندان‌ها به رویشگاه خشکی شده است و بسیاری از پوشش‌های گیاهی غلبه یافته توسط گونه‌های Typha، Nymphaea، Phragmites از بین رفته‌اند. همچنین در برخی از بخشهای آبی باز، شاهد افزایش دائمی رسوبات آلی و خشک شدن تدریجی محیط‌های رشد هیدروفیت‌ها هستیم.

حدود نیمی از گونه‌های گیاهی تالاب متعلق به چندین ناحیه فیتوجغرافیایی می‌باشند. عناصر چند ناحیه‌ای (pluriregional) بزرگترین گروه تشکیل‌دهنده سایر تالابهای شمال نیز می‌باشد. وجود زیستگاه‌های آبی فراوان و همچنین مناطق انسان‌ساز یا مصنوعی در منطقه، دلیلی بر تعداد بالای گونه‌های چند ناحیه‌ای می‌باشد (23). محیط‌های آبی و تخریبی معمولا محیط‌های یکنواخت‌تر بوده و گیاهان موجود در آنها دارای پراکنش‌های گسترده‌تر در سطح دنیا می‌باشند. علاوه بر این، گونه‌های با پراکنش‌های دو یا سه ناحیه‌ای نیز درصد قابل توجهی از فلور منطقه را به خود اختصاص می‌دهند. درصد فراوانی نسبتا بالای عناصر اروپا-سیبریایی این تالاب نسبت به سایر مناطق تالابی در شمال ایران، نشان‌دهنده وجود بخشهای جنگلی نسبتا طبیعی در منطقه می‌باشد.

یکی از راه‌های مطالعه و ارزیابی پوشش گیاهی هر منطقه، تقسیم‌بندی رویشگاهی و ساختاری آن می‌باشد (32) ولی همیشه جدا کردن رویشگاه‌های آبی و غیر آبی آسان نیست، زیرا تعریف گیاه آبزی و زیستگاه واقعی آن در بین گیاه‌شناسان بحث برانگیز بوده است (رجوع کنید به 10، 17 و 21). برخی گیاه غوطه‌ور و شناور حقیقی را گیاه آبزی واقعی می‌نامند و برخی دیگر تعریف گیاه آبزی را به دلیل وجود و عدم وجود وابستگی گیاه به آب در بخشی یا تمام طول دوره رویشی و زایشی محدود می‌کنند.

رویشگاه‌های پراکنده و کوچک جنگلی در محدوده تالاب فریدونکنار، تداعی کننده تخریب‌های گسترده گذشته در مناطق پست خزری است، به‌طوری‌که اکنون از جوامع شمشاد-بلوط خزری (41) تنها بخش‌های محدودی را می‌توان به صورت لکه‌ای و پراکنده در شمال ایران یافت (23). این جنگلها در واقع جزء جنگلهای به جا مانده خزری است که روزی در سراسر شمال ایران و در مناطق پست گسترش داشته است (44). این لکه‌ها در منطقه مورد مطالعه تشکیل شده از دو گونه غالب مازو
(Quercus castaneifolia) و ملج (Ulmus glabra) می‌باشد که هر دو از گونه‌های کمیاب در مناطق پست خزری می‌باشند.  

به طور کلی باید اشاره کرد که تنوع زیستگاهی در منطقه و وجود لکه‌های جنگلی هیرکانی، تالاب‌های متنوع و زمین‌های کشاورزی، باعث شکل‌گیری تنوع زیستی قابل ملاحظه‌ای در منطقه شده است. یکی از یافته‌های اصلی در این تحقیق، جمع‌آوری مجدد برخی از گونه‌های گیاهیست که از فراوانی کمتری در سایر مناطق تالابی برخوردار می‌باشند. این گونه‌ها شامل  Nelumbium caspicum، Coix lacryma-jobi و Oenanthe aquatica می‌باشند. 

اهمیت و نقش حفاظت در منطقه: تالاب فریدونکنار یک اکوسیستم بسیار فعال در تمام طول سال می‌باشد. منطقه مورد مطالعه محل زمستان‌گذرانی و زیستگاه دائمی بیش از 10000 پرنده می‌باشد که هرساله در این منطقه دیده می‌شوند (http://www.ramsar.org). در سال 1978 و بعد از حدود 60 سال، جمعیت کوچکی از درنای سیبری که در لیست ارائه شده IUCN تحت عنوان "به شدت در معرض خطر" ("critically endangered") طبقه‌بندی شده است، در تنها زیستگاه آن در ایران یعنی تالاب فریدونکنار مشاهده شد و هرساله تعداد این پرنده مهاجر رو به کاهش می‌باشد. یکی دیگر از زیستگاه‌های درنای سیبری در ایران منطقه بوجاق گیلان است که متأسفانه در چند سال اخیر تحت آسیبهای زیست محیطی بوده است (34) و عملا یافتن این گونه در این تالاب غیرممکن شده است. علاوه بر این پرنده، برخی از گونه‌های دیگر جانوری در منطقه نیز در لیست IUCN قرار دارد و پروژه‌های داخلی و بین‌المللی زیادی برای حمایت از آنها برنامه‌ریزی شده است (37). علاوه بر حیات جانوری، گونه‌های گیاهی منطقه نیز تحت آسیب شدید انسانی و تخریب قرار دارند. هرساله برداشت بی‌رویه از گیاه لاله مردابی یا سله باقلا (Nelumbium caspicum) و فروش میوه‌های رسیده آن در سطح شهر، آسیب جبران‌ناپذیری بر این گیاه کمیاب در منطقه وارد می‌کند. علاوه بر این، وجود چند لکه جنگلی پست خزری بجا مانده در منطقه، ارزش زیست محیطی آن را چندین برابر می‌سازد.

سپاسگزاری

در اینجا لازم است که از مسئولان محترم اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان مازندران (ساری) به‌ویژه جناب آقای مهندس ربیعی به دلیل برخی از همکاریها و در اختیار گذاشتن منابع و نقشه‌ها کمال تشکر و قدردانی بعمل آید. این طرح با استفاده از اعتبار ویژه پژوهشی دانشگاه مازندران به انجام رسیده است که بدنوسیله از معاونت محترم پژوهشی تشکر و سپاسگزاری می گردد.


 

1- اسدی و همکاران. 1363-1390. فلور فارسی ایران. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
2-بهروزی راد، ب. 1377. ارزش تالاب‌ها و نقش کنوانسیون رامسر در حفاظت از آنها، فصلنامه علمی محیط زیست، جلد 10: 2-24.
3- بهروزی راد، ب. 1388. تالاب های ایران. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران.
4- پورلک، ل. 1379. تجزیه و تحلیل سود و هزینه اکوتوریسم زیستگاه زمستان گذرانی درنای سیبری (فریدونکنار- مازندران)، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت و برنامه‌ریزی، دانشگاه تهران.
5-ثابتی، ح. 1348. بررسی اقالیم حیاتی ایران، انتشارات دانشگاه تهران، شماره 1231، 253 صفحه.
6-جلیلی، ع. و همکاران. 1388. شناسایی الگوهای اکولوژیکی حاکم بر پوشش گیاهی تالاب انزلی و نقش آنها در مدیریت اکوسیستم. مجله علوم دانشگاه تهران: 35: 51-57.
7-ریاضی، ب. 1375. منطقه حفاظت شده سیاه کشیم اکوسیستمی ویژه از تالاب انزلی. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
8-سعید آبادی، ح. 1352. شناسایی نوار های رویشی کناره مرداب انزلی. نشریه دانشکده علوم دانشگاه تهران. شماره 7. 57-65
9- عصری، یونس، 1384، اکولوژی پوشش گیاهی، دانشگاه پیام نور تهران.
10-عصری، ی. و افتخاری، ط. 1381. معرفی فلور و پوشش گیاهی تالاب سیاه کشیم. مجله محیط شناسی. 28 : 1-15.
11-عصری، ی. و مرادی، ا. 1384. مطالعات فلوریستیک و جامعه شناسی تالاب امیر کلایه. مجله منابع طبیعی دانشگاه گرگان 11: 171-179.
12- قهرمان، ا.، و عطار، ف. 1383. تالاب انزلی در اغمای مرگ ( بررسی اکولوژیک- فلورستیک). مجله محیط شناسی، 38:28-1 .13- قهرمان، ا. ، نقی نژاد، ع. و عطار، ف. 1384. رویشگاهها و فلور منطقه ساحلی چمخاله جیرباغ و تالاب ساحلی امیرکلایه. مجله محیط شناسی، 33: 46-67.
14-کریمی، ز. 1389. بررسی فلور و پوشش گیاهی تالاب بین المللی گمیشان. مجله زیست شناسی ایران. جلد 23: 436-447.
15-Akhani, H. 2005. The Illustrated Flora of Golestan National Park, Iran. Tehran University Publication. 
16-Anonymous. 2002. The Ramsar convention manual, a guide to the convention on wetlands (Ramsar, Iran, 1971). Ramsar convention Bureau. 7th edition, 200 pp., Switzerland.
17-Cook, C.D.K. 1996. Aquatic plant book. SPB Academic publishing, Amesterdam/New York.
18-Costanza, R. & Drge, R. 1997. The value of the world''s ecosystem. Service and natrul capital. Nature 87:253-260.
19-Cronk, J.K. & Fennessy, M.S. 2001. Wetland plants: biology and ecology. Lewis Publishers, 462 pp., New York.
20-Davis, P.H. (ed.). 1965-1988. Flora of Turkey and the East Agean Island Vols 1-10. Edinburgh University Press, Edinburgh.
21- Den Hartog, C.and van der valde, G., 1988, structural aspects of aquatic plant communities. In: Hand book of vegetation science, symoens, J.J. (ed), vegetation of inland waters. Dr. Junk publishers, Dordrecht, 5:113-153.
22-Ejtehadi, H., Amini, T., Kianmehr, H. and Assadi, M. 2003. Floristical and chorological studies of vegetation in Myankaleh wildlife refuge, Mazandaran Province, Iran. Iranian Int. J. Sci. 4(2): 107-120.
23-Ghahreman, A., Naqinezhad, A., Hamzeh''ee, B., Attar, F. & Assadi, M. 2006. The flora of threatened black alder (Alnus glutinosa    ssp. barbata) forests in the Caspian lowlands, northern Iran. Rostaniha 7: 1-26.
24-Gopal, B., Junk, W.J., 2000. Biodiversity in wetlands: an introduction. In: Gopal, B., Junk, W.J., Davis, J.A(Eds.), Biodiversity in Wetlands: Assessment, Function and Conservation, vol. 1. Backhuys Publication, Leiden, pp. 1–10.
25-Grime, J.P. 2001. Plant strategies, vegetation processes and ecosystem properties. John Wiley & Sons, 417 pp., New York. 
26-Hammer, D.A. 1997. Creating freshwater wetlands, 2nd edition. Lewis Publishers
27-Karami, M., Kasmani, M.E. & Alamesh, A. 2001. Plants of Hashilan wetland, Kermanshah, Iran. J. Sci. I. R. Iran. 12 (3): 201-207.
28-Khodadadi, S., Saeidi Mehrvarz, Sh. & Naqinezhad, A.R., 2009. Contribution to the flora and habitats of the Estil wetland (Astara) and its surroundings, North west Iran. Rostaniha 10: 44-63.
29-Komarov, V.L. (ed.)., 1934-1954, Flora of USSR. 1-21. Izdatel''stvo Akademi Nauk SSSR Leningrad (English trans lation from Russian, Israel program for scientific translation Jerusalem, 1968-1977).
30-Maltby E. & Turner R.E. 1983. Wetlands are not Wasteland. Geografical magazine. 5: 92-98.
31-Mitsch, W.J. & Gosselink, J.G. 2000. Wetlands. John Wiley & Sons, 920 pp., New York.
32-Mueller-Dombois, D. & Ellenberg, H. 1974. Aims and methods of vegetation ecology. Wiley & Sons, New York.
33-Naqinezhad, A. & Khoshravan, H. 2010. Plant biodiversity of international RAMSAR wetlands along the coastline of southern Caspian Sea towards a diverse and sustainable situation. The International Conference on “Biodiversity of the Aquatic Environment "Towards a diverse and sustainable world". Lattakia, Syria.
34- Naqinezhad, A.R., Saeidi Mehrvarz , Sh., Noroozi, M. and Faridsi, M. 2006. Contribution to the vascular and bryophyte flora as well as habitat diversity of the Boujagh National Park, N. Iran, Rostaniha 7: 83-105.
35- Raunkiaer, C. 1934. Life forms of plants and statistical plant geography. Oxford University Press, Oxford.
36- Rechinger, K.H. 1963-1998. Flora Iranica, 1-173. Akademische Druck- u. Verlagsentalt, Graz.
37-Sadeghi-Zadegan, S. 2000. Status of Siberian Crane in the Islamic Republic of Iran and activities to restore the western population. Proposed paper to the IVth European Crane Workshop. 11-13 November 2000, Verdun, France.
38- Sharifnia, F., Asri, Y. and Gholami-Terojeni, T. 2007. Plant diversity in Miankaleh biosphere reserve (Mazandaran province ) in North of Iran. Pakistan Journal of Biological sciences 10:1723-1727.
39-Shokri, M., Safaian, N., Ahmadi, T. and Amiri, B.J. 2004. A second look on biogeographical province of Miankaleh biosphere reserve. Appl. Eco. & Environ. Res. 2: 105-117.
40- Takhtajan, A. 1986. Floristic regions of the world. University of California press. California (English translation from Russian).
41-Tregubov, V. & Mobayen, S. 1970. Guide pour la carte de la végétation naturelle de ľ Iran. 1:2500000. Bull. 14, Project UNDP/FAO IRA 7. 18 pp.
42-Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N.A., Moore, D.M., Valentine, D.H., Walters, S.M. and Webb, D.A. 1964-1980. Flora Europaea. Vols. 1-5. First Edition, Cambridge University Press. Cambridge.
43-Zedler J.B. 2000. Progress in wetland restoration ecology. Trends in ecology and evolution 15: 402-407.
44- Zohary, M. 1973. Geobotanical foundation of the Middle East. Fischer Verlag, Stuttgart, Amsterdam.
 
  • تاریخ دریافت: 17 آبان 1390
  • تاریخ بازنگری: 15 مهر 1391
  • تاریخ پذیرش: 25 مهر 1391