تأثیر شرایط اقلیمی بر بازده و کیفیت اسانس Ziziphora clinopodioides subsp. rigida (Boiss.) Rech.f. در رویشگاه‌های مختلف استان همدان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

2717

چکیده

یکی از گیاهان معطر و دارویی خانواده لابیاته در ایران Ziziphora clinopodioides Lam (کاکوتی کوهی) است. اسانس این گونه حاوی پولگون است و از آن به‌عنوان آرام‌بخش، مقوی معده، درمان سرماخوردگی، افسردگی، اسهال، سرفه، میگرن، تب و به‌عنوان ضدعفونی کننده استفاده می‌شود. این تحقیق با هدف شناسایی رویشگاه‌های گونه دارویی Ziziphora clinopodioides Lam در استان همدان و بررسی تأثیر شرایط رویشگاهی روی کمیت و کیفیت ماده مؤثره گونه فوق در این استان بعمل آمد. نمونه‌برداری از 11 منطقه رویشی این گیاه در استان همدان انجام گردید. از هر رویشگاه اندام‌های هوایی گیاه مورد نظر در مرحله گلدهی کامل جمع‌آوری شد. برای مقایسه بازده اسانس نمونه‌های مختلف، از آزمون دانکن استفاده شد. ترکیبات تشکیل‌دهنده همه اسانس‌ها با استفاده از دستگاه‌هایGC  و GC/MS مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفتند. مقایسات نشان داد که میانگین‌ اسانس‌ها در سه مرتبه اسانس‌گیری در سطح 01/0 و 05/0 = α به طور معنی‌داری با هم تفاوت دارند. با مقایسه میانگین اسانس‌ها  مشخص شد که بیشترین بازده اسانس با میانگین 08/1% مربوط به استان همدان، شهرستان ملایر، منطقه حفاظت شده لشگردر و کمترین بازده اسانس با میانگین 31/0% مربوط به استان همدان، شهرستان رزن، و منطقه گرمک می‌باشد. آنالیز  GCو GC/MS منجر به شناسایی 26 ترکیب در اسانس‌ها گردید. شناسایی ترکیب‌های موجود در اسانس‌ها نشان داد که میزان ترکیب‌های عمده اسانس (پولگون و 8،1-سینئول) و سایر ترکیب‌ها در نمونه‌های مختلف متفاوت است که نشان‌دهنده تأثیر شرایط رویشگاهی بر کیفیت اسانس است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The effects of ecological factors on essential oil yield and composition of Ziziphora clinopodioides lam.Subsp.rigida(Boiss) Rech.f.

چکیده [English]

Ziziphora clinopodioides is one of the aromatic and medicinal plants belong to Labiatea family. The essential oil of this plant contains pulegone with many medicinal properties. The aim of this study was identification of natural habitats of Z. clinopodioides In Hamedan province and effects of ecological factors on it’s essential oil content and composition. So the aerial parts of Z. clinopodioides were collected from 11 localities at flowering stage and dried in shade and room temperature. Some ecological factors like geographical characters, height, slope percent and other plant species were determined. The soil of each collection site from 30 Cm depth was also analyzed. The plant materials were subjected to hydro-distillation for extraction their essential oils in three replications. The oil yields were calculated based on dry weight. The chemical constituents of essential oils were identified by using GC and GC/MS. The results showed that oil yields have significant difference at % and 5% levels. The highest oil yield was observed for Z7 and the lowest for Z11. Twenty six components were identified in the oils that the percentage of main compounds, pulegone and 1,8-cineole, was different in samples from different localities that showed the effect of ecological factors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ziziphora clinopodioides Lam
  • essential oil
  • Hamedan
  • pulegone and 1
  • 8-cineole

تأثیر شرایط اقلیمی بر بازده و کیفیت اسانس Ziziphora clinopodioides subsp. rigida (Boiss.) Rech.f. در رویشگاه‌های مختلف استان همدان

زینب دهقان1،*، فاطمه سفیدکن2، سید مهدی امامی3 و رمضان کلوندی4 

1 تویسرکان، آموزش و پرورش، دبیرستان شاهد بنت الهدی

2 تهران، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور 

3 ملایر، سازمان پارکها و فضای سبز

4 همدان، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان

تاریخ دریافت: 26/10/89             تاریخ پذیرش: 29/11/92 

چکیده

یکی از گیاهان معطر و دارویی خانواده لابیاته در ایران Ziziphora clinopodioides Lam (کاکوتی کوهی) است. اسانس این گونه حاوی پولگون است و از آن به‌عنوان آرام‌بخش، مقوی معده، درمان سرماخوردگی، افسردگی، اسهال، سرفه، میگرن، تب و به‌عنوان ضدعفونی کننده استفاده می‌شود. این تحقیق با هدف شناسایی رویشگاه‌های گونه دارویی Ziziphora clinopodioides Lam در استان همدان و بررسی تأثیر شرایط رویشگاهی روی کمیت و کیفیت ماده مؤثره گونه فوق در این استان بعمل آمد. نمونه‌برداری از 11 منطقه رویشی این گیاه در استان همدان انجام گردید. از هر رویشگاه اندام‌های هوایی گیاه مورد نظر در مرحله گلدهی کامل جمع‌آوری شد. برای مقایسه بازده اسانس نمونه‌های مختلف، از آزمون دانکن استفاده شد. ترکیبات تشکیل‌دهنده همه اسانس‌ها با استفاده از دستگاه‌هایGC  و GC/MS مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفتند. مقایسات نشان داد که میانگین‌ اسانس‌ها در سه مرتبه اسانس‌گیری در سطح 01/0 و 05/0 = α به طور معنی‌داری با هم تفاوت دارند. با مقایسه میانگین اسانس‌ها  مشخص شد که بیشترین بازده اسانس با میانگین 08/1% مربوط به استان همدان، شهرستان ملایر، منطقه حفاظت شده لشگردر و کمترین بازده اسانس با میانگین 31/0% مربوط به استان همدان، شهرستان رزن، و منطقه گرمک می‌باشد. آنالیز  GCو GC/MS منجر به شناسایی 26 ترکیب در اسانس‌ها گردید. شناسایی ترکیب‌های موجود در اسانس‌ها نشان داد که میزان ترکیب‌های عمده اسانس (پولگون و 8،1-سینئول) و سایر ترکیب‌ها در نمونه‌های مختلف متفاوت است که نشان‌دهنده تأثیر شرایط رویشگاهی بر کیفیت اسانس است.

واژه‌های کلیدی: Ziziphora clinopodioides، اسانس، رویشگاه، همدان، پولگون

* نویسنده مسئول، تلفن: 09183504164 ، پست الکترونیکی: yasfand_61@yahoo.com

مقدمه

 

کاکوتی کوهی یا آویشن برگ باریک، نام عمومی جنسZiziphora  از خانواده Lamiaceae است که شامل 4 گونه علفی یکساله و چند ساله به نام‌های .L  Z. tenuior (کاکوتی)،   Z. clinopodioides (کاکوتی کوهی، مشک طرامشک، آویشن برگ باریک)، Z .capitata L. (کاکوتی سرسان شرقی)، Z. capitata subsp. capitata (کاکوتی سرسان) و Z . persica Bunge (کاکوتی ایرانی) می‌باشد که علاوه بر ایران در تالش، ترکمنستان، افغانستان، ارمنستان، آناتولی، پاکستان، آسیای مرکزی، سوریه، ماورای قفقاز و غرب سیبری نیز می‌رویند (فلورا ایرانیکا. Rechinger ).

گونه Z. clinopodioides به‌عنوان آرام‌بخش، مقوی معده و ضدعفونی کننده در رفع اختلالات قلبی، سرماخوردگی، افسردگی، اسهال، سرفه، میگرن و تب مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین به دلیل خواص متعدد دارویی، اسانس این گیاه از نظر ترکیبات تشکیل‌دهنده و اثرات دارویی توسط محققان مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است (2،4، 16،17، 18).  

صالحی و همکاران فعالیت آنتی باکتریایی و ترکیب اسانس Z. clinopodioides subsp. bungeana (Juz.) Rech.f. را بررسی کردند (17). در بررسی دیگری نیز آنها ترکیب اسانس و فعالیت آنتی‌باکتریایی و آنتی‌اکسیدانتی اسانس و عصاره‌های گوناگون Z. clinopodioides subsp.  rigida  (Boiss.) Rech.f.  را از ایران بررسی کردند (16).

باباخانلو و همکاران ترکیب‌های تشکیل‌دهنده کاکوتی کوهی (Z. clinopodioides Lam. ) را بررسی کردند ( 2 ).

مهربان سنگ آتش و همکاران در پژوهشی خواص ضد میکروبی عصاره کاکوتی کوهی (Z. clinopodioides) بر باکتری‌های مولد فساد و بیماری‌زای مواد غذایی به روش رقت لوله‌ای را مورد آزمایش قرار دادند (4).

 ضرابی و همکاران تجزیه و شناسایی اجسام موجود در اسانس گیاه Z. clinopodioides subsp. rigida (Boiss.) Rech.f.  را انجام دادند (9). وردیان‌ریزی ترکیب اسانسZ. clinopodioides Lam.  را از ایران بررسی کرد. اجزاء اصلی اسانس به‌دست آمده از بخش‌های هوایی گیاه پولگون (45/36%)، پیپریتنون (12/9%)، منتا-2-ان-1-اول (3/5%)، کارواکرول (1/5%)، نئومنتول (78/4%) و منتون (46/4%) بودند ( 20) .

رضایی و همکاران در تحقیقی، اثر زمان برداشت بر میزان و نوع ترکیب‌ها و کمیت اسانس Z. clinopodioides را مورد بررسی قرار دادند (1).

تحقیقات مختلف نشان می‌دهد که شرایط رویشگاهی بر کمیت و کیفیت اسانس گیاهان معطر اثر می‌کند. بررسی تأثیر عوامل بوم‌شناختی مختلف بر کمیت و کیفیت ماده مؤثره گیاه دارویی Thymus eriocalyx (Ronniger) Jalas در استان‌های همدان، مرکزی، کرمانشاه و کردستان مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور، اندام‌های هوایی گیاه از 12 رویشگاه برداشت شده و پس از خشک شدن در مجاورت هوا، اسانس آنها استخراج و مورد مطالعه قرار گرفته است (10). نجفی در تحقیقی اثر شرایط رویشگاهی بر کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاه دارویی Tanacetum polycephalum Sch.Bip. را بررسی کرد (12). هوشیدری در تحقیقی اثر عوامل اکولوژیک بر کمیت و کیفیت اسانس Salvia bracteata Banks & Sol. را مورد بررسی قرار داد (13).

با توجه به اینکه عوامل اقلیمی بر کمیت و کیفیت اسانس گیاهان معطر تأثیر دارند، در این تحقیق برای اولین بار تأثیر شرایط رویشگاهی بر کمیت و کیفیت اسانس Z. clinopodioides مورد بررسی قرار گرفته است.

مواد و روشها

جمع‌آوری اندام‌های گیاهی و اطلاعات رویشگاهی: در مناطق مورد بررسی قبل از شروع جمع‌آوری، مشخصات رویشگاه از قبیل ارتفاع، جهت شیب و طول و عرض جغرافیایی با استفاده از GPS ثبت شد و درصد پوشش گیاهی و درصد شیب منطقه نیز مشخص شد. با استفاده از روش حلزونی با محور قرار دادن گونه مورد نظر اقدام به جمع‌آوری نمونه گردید. منابع گیاهی مورد استفاده در این طرح شامل اندام‌های هوایی (برگ و گل و شاخه) گیاه Z. clinopodioides در مرحله گلدهی کامل بود که از 11 منطقه جمع‌آوری شدند. اندام‌های هوایی گونه مورد بحث در داخل کیسه‌های پارچه‌ای از جنس متقال به هرباریوم منتقل شدند و در آزمایشگاه روی روزنامه پهن گردیدند تا خشک شوند، همزمان عملیات آماده‌سازی آنها شامل جدا کردن خار و خاشاک و علف‌های هرز و پاک کردن گیاه روی آن انجام شد. پس از خشک کردن، گیاه آسیاب شد و مجدداً به پارچه‌های متقال برگردانده شد و مشخصات هر نمونه در داخل و خارج آن نوشته شد. نام نمونه‌های گیاهی همراه این گونه گیاهی نیز ثبت گردید.

تجزیه نمونه‌های خاک : یک نمونه خاک از تمامی مناطق تا عمق 30 سانتی‌متری برداشت شد تا مورد تجزیه قرار گیرد. نمونه‌های خاک برداشت شده از هر رویشگاه گونه Z. clinopodioides برای تجزیه به آزمایشگاه خاک‌شناسی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان منتقل شدند و از لحاظ برخی از خصوصیات کمی و کیفی شامل pH، هدایت الکتریکی (EC)، درصد مواد خنثی‌شونده (T.N.V)، درصد کربن آلی، فسفر و پتاسیم قابل جذب و بافت خاک مورد بررسی و تجزیه قرار گرفتند (جدول 2).

استخراج اسانس و جداسازی ترکیبات اسانس: اسانس‌گیری به روش تقطیر با آب با استفاده از 50 گرم از اندام هوایی خشک شده گیاه به مدت 120 دقیقه در سه تکرار انجام شد. این زمان (120 دقیقه) حداکثر زمان لازم برای اسانس‌گیری بود، زیرا با ادامه زمان اسانس‌گیری پس از حدود 100 دقیقه بر حجم و وزن اسانس اضافه نشد. با محاسبه درصد رطوبت، بازده اسانس بر حسب وزن خشک w/w بدست آمد و با اضافه کردن کمی سولفات سدیم به اسانس، آب اضافی آن گرفته شد، سپس اسانس برای تزریق به دستگاه‌های گاز کروماتوگرافی آماده شد، در این فاصله اسانس‌ها در ظرف‌های دربسته در یخچال نگهداری شدند. برای شناسایی ترکیب‌های اسانس‌ها از دستگاه‌های گاز کروماتوگرافی مدل Shimadzu – 9A (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف‌سنج جرمی مدل Varian – 3400 (GC/MS) استفاده گردید. برای محاسبه اندیس‌های بازداری ترکیبات، آلکان‌های نرمال  C9 – C22به دستگاهGC  تزریق شد. شناسایی ترکیب‌ها با مطالعه طیف‌های جرمی و مقایسه با طیف جرمی ترکیب‌های استاندارد، با استفاده از اطلاعات موجود در کتابخانه و به کمک شاخص‌های بازداری محاسبه شده و مقایسه آنها با شاخص‌های بازداری استاندارد که در منابع مختلف منتشر گردیده، انجام شد. محاسبات کمی (تعیین درصد هر ترکیب) به کمک داده‌پرداز  R3A – Chromatepacبه روش نرمال کردن سطح ( Area normalization method ) و نادیده گرفتن ضرایب پاسخ (Response factors) مربوط به طیف‌ها انجام شده است.

تجزیه و تحلیل آماری: در این پژ‍وهش داده‌های حاصل از تعیین بازده اسانسها در تکرارهای مختلف از هر نمونه در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با استفاده از نرم‌افزار SAS 9.2  مورد مقایسه آماری قرار گرفتند.

نتایج

شرایط رویشگاهی گونه گیاهی Ziziphora  clinopodioides  subsp. rigida (Boiss.) Rech.f. : در این مطالعه شرایط رویشگاهی گونه گیاهی دارویی مورد مطالعه (Ziziphora clinopodioides) و گیاهان همراه آن در شرایط زیستگاهی مختلف تعیین گردید. از آنجایی که محور اصلی این مطالعه گونه دارویی Z. clinopodioides بوده است در جدول 1 به طور اجمالی مشخصات رویشگاهی این گونه در 11 رویشگاه مورد مطالعه نشان داده شده است تا به طور واضح‌تری زیستگاه‌های مختلف این گونه با هم مقایسه شود.

نمونه‌های همراه Ziziphora clinopodioides در رویشگاه‌های مورد مطالعه: در مجموع این 11 منطقه، به طور میانگین 21 نمونه گیاهی جمع‌آوری شد که نمونه‌های زیر در بیشتر مناطق دیده شدند.

Eryngium bungei Boiss.

Dianthus szowitisianus Boiss. 

Centaurea virgata subsp. squarrosa (Boiss.) Gugler 

Euphorbia osyridea Boiss.

Scariola orientalis (Boiss.) Soják 

 Bromus tectorum var. tectorum

 Euphorbia cheiradenia Boiss. & Hohen.

Dianthus crinitus Sm.

Verbascum pyramidatum M.Bieb

Noaea mucronata (Forssk.) Asch. & Schweinf.

Eryngium bungei Boiss.


 

جدول1- مشخصات رویشگاهی مناطق مورد بررسی

N: شمالی، E: شرقی، W: غربی، NW: شمال غربی، NE: شمال شرقی، SE: جنوب شرقی.

درصد پوشش

درصد شیب

جهت شیب

طول و عرض جغرافیایی

بارندگی سالانه

(میلیمتر)

درجه حرارت   سالانه (سانتی گراد)

ارتفاع

مناطق

(متر)

 

کد

مناطق

 

80

 

45

 

N

34°46'52.48"N, 48°28'29.18"E

 

379

 

50/9

2100

 

Z1

 

20

 

5

 

E

34°26'22.23"N, 48°37'48.89"E

 

320

 

30/11

2150

 

Z2

 

70

 

20

 

W

34°26'41.14"N, 48°32'58.54"E

 

330

 

00/11

2180

 

Z3

 

85

 

60

 

W

34°49'12.39"N, 48°10'04.76"E

 

400

 

20/9

2330

 

Z4

 

75

 

35

 

E

34°47'51.41"N, 48°07'59.14"E

 

360

 

90/9

2230

 

Z5

 

60

 

65

 

NW

34°42'12.00"N, 48°21'52.26"E

 

403

 

00/9

2225

 

Z6

 

60

 

65

 

NW

34°15'26.68"N, 48°57'52.55"E

 

375

 

80/9

1890

 

Z7

 

80

 

55

 

NE

34°08'46.84"N, 48°14'57.76"E

 

347

 

50/10

1710

 

Z8

 

60

 

65

 

NE

34°45'12.05"N, 48°29'38.17"E

 

399

 

00/9

2200

 

Z9

 

55

 

60

 

NE

34°42'21.53"N, 48°34'22.31"E

 

430

 

00/8

2335

 

Z10

 

65

 

20

 

SE

35°32'24.75"N, 49°05'56.72"E

 

419

 

50/8

2130-2080

 

Z11

جدول 2- مقایسه شرایط خاک گونه دارویی Ziziphora clinopodioides در رویشگاه‌های مورد مطالعه

CL : لومی - رسی  Si-L : سیلتی – لومی  L : لومی  Si-CL : سیلتی- لومی – رسی .

 

کد

 

مناطق

شرایط خاک

EC

 

(ms/cm)

 

pH

 

 

 

درصد مواد

خنثی شونده

درصد کربن آلی

فسفر قابل جذب

(p.p.m)

پتاسیم قابل جذب

(p.p.m)

بافت

Z1

63/0

10/8

89/7

19/0

6/1

100

Si-L

Z2

45/0

20/8

40/5

10/0

8/3

60

Si-L

Z3

39/0

38/7

42/0

52/0

2/2

60

L

Z4

48/0

30/7

25/1

73/0

6/19

70

Si-L

Z5

98/0

90/7

81/5

70/0

6/10

210

Si-L

Z6

40/0

50/7

42/0

71/0

0/24

340

Si-L

Z7

6/0

05/8

24/23

60/1

4/14

370

L

Z8

45/0

00/8

90/24

70/0

4/3

220

CL

Z9

63/0

10/8

57/4

89/0

8/10

360

L

Z10

31/0

10/8

64/28

42/0

4/14

80

L

Z11

05/1

12/8

49/2

31/0

4/5

180

Si-L

 

 

جدول 3- تجزیه واریانس بازده اسانس در رویشگاه‌های مختلف Ziziphora clinopodioides

منابع تغییر

درجه آزادی

بازده اسانس

F value

Pr > F

تیمار

11

208/0

38/29

0001/>

خطا

24

007/0

 

 

کل

35

 

 

 

کوواریانس(c.v)

 

31/13

 

 

 

جدول 4- مقایسه میانگین تیمارها با استفاده از آزمون دانکن (5% =α) جهت تأثیر رویشگاه‌ها بر کمیت اسانس مناطق

تیمار(کد مناطق)

Z1

Z2

Z3

Z4

Z5

Z6

Z7

Z8

Z9

Z10

Z11

بازده اسانس

37/0

e

68/0

c

43/0 E

56/0

c

83/0 B

69/0

cb

08/1

a

00/1 A

38/0

e

40/0 E

31/0

e

(حروف مشابه نشانگر عدم اختلاف معنی‌دار می‌باشد).

 

 


تجزیه و تحلیل آماری

الف) تجزیه کمی: به‌منظور بررسی تأثیر رویشگاه بر کمیت اسانس Z. clinopodioides، میانگین تیمارها (3 تکرار) با استفاده از آزمون دانکن (با سطح احتمال5% و 1% =α) مورد مقایسه قرار گرفتند. جدول تجزیه واریانس به همراه نتایج آزمون دانکن در جدولهای 3 و 4 آمده است. جدول 3 نشان‌دهنده اختلاف معنی‌دار بازده اسانس گونه  Z. clinopodioides در مناطق مختلف رویشی می‌باشد.

در جدول 4 ترکیبات شناسایی شده در همه نمونه‌ها به صورت مقایسه‌ای آورده شده است.

مقایسه میانگین‌ها، تأثیر رویشگاه‌های مختلف بر کمیت اسانس را نشان می‌دهد که در بین مناطق مورد ‌مطالعه، بیشترین مقدار اسانس از لحاظ کمی مربوط به رویشگاه Z7 بود که اطراف منطقه بکر و دست‌نخورده بود. بازده اسانس نمونه برداشت شده از این رویشگاه با نمونه رویشگاه Z8 اختلاف معنی‌داری نداشت. پس از این دو رویشگاه، بالاترین بازده اسانس در نمونه‌های برداشت شده از رویشگاه Z5 دیده شد. کمترین مقدار اسانس از لحاظ کمی نیز مربوط به رویشگاه Z11 بود که اطراف منطقه بکر و دست‌نخورده بود. البته از نظر آماری اختلاف معنی‌داری بین این رویشگاه و رویشگاه‌های Z1 ، Z9 و Z10  وجود نداشت.

 

 

جدول 5- تجزیه کیفی ترکیبات اسانس Ziziphora clinopodioides در 11 منطقه مورد بررسی

نام ترکیب

Z1

Z2

Z3

Z4

Z5

Z6

Z7

Z8

Z9

Z10

Z11

α-Pinene

8/2

5/2

3/0

8/2

8/0

7/0

-

7/0

5/1

9/2

7/0

Sabinene

2/5

8/1

8/0

9/4

5/1

2/1

0/12

1/1

3/3

5/2

5/1

β-Pinene

2/5

5/3

7/0

5/4

4/1

4/1

8/7

1/1

5/2

0/5

2/1

Myrcene

8/1

1/0

-

7/1

1/0

-

8/3

-

6/0

5/1

4/1

Limonene

7/2

3/1

-

6/2

5/0

4/0

2/5

3/0

2/0

6/4

5/2

1,8-Cineole

7/21

7/9

1/6

6/23

1/8

7/7

2/29

1/7

6/12

9/29

8/7

P-Menth-3-en-8-ol

0/2

8/10

4/28

2/2

8/1

8/1

9/0

0/14

6/1

0/7

-

Isomenthone

2/2

1/2

3/1

-

3/1

1/5

1/0

4/0

-

3/5

9/0

Neomenthol

9/8

5/8

2/5

0/8

6/6

0/7

-

9/0

3/1

4/3

8/14

Terpinen-4-ol

6/1

3/1

5/1

-

3/1

-

1/1

3/0

9/18

8/1

6/4

α-Terpineol

7/2

0/2

7/0

6/2

9/2

1/1

6/1

5/0

9/2

5/1

7/3

Pulegone

9/22

0/45

5/43

5/24

9/56

3/59

2/5

4/60

4/32

3/22

5/28

Piperitone

7/1

3/2

4/1

6/1

5/1

5/2

3/0

8/0

1/1

1/1

8/6

Bornyl acetate

6/1

2/0

-

0/1

5/0

-

7/0

2/0

6/0

3/0

3/2

Piperitenone

4/4

8/4

6/5

7/4

3/10

4/10

6/0

0/8

1/1

1/1

8/6

E-Caryophyllene

1/2

-

-

3/2

-

-

5/0

-

4/0

8/0

7/0

Germacrene D

3/2

4/0

-

4/0

-

-

1/0

-

3/0

9/0

2/0

Spathulenole

5/3

4/0

3/0

4/1

1/0

-

5/2

3/0

6/4

2/0

2/1

γ-Terpinene

9/0

8/0

8/1

0/1

6/0

-

7/14

5/0

3/1

9/0

2/5

Menthyl acetate

1/0

6/0

3/0

0/1

6/1

-

3/0

1/0

9/0

9/0

3/0

α-Thujene

1/0

-

-

1/0

-

-

2/3

-

3/0

6/0

-

Neoisomenthol

-

-

9/0

-

-

-

3/4

4/0

5/1

-

-

β-Bourbonene

5/0

5/0

3/0

-

2/0

3/0

5/0

3/0

7/1

1/1

3/1

Camphene

4/0

-

-

5/0

-

-

3/0

-

3/0

4/0

-

(E)-β-Ocimene

3/0

-

-

4/0

-

-

7/0

-

4/0

6/0

8/0

Bicyclogermacrene

-

-

-

-

-

-

-

-

2/0

2/0

5/0

 


بازده اسانس در رویشگاه‌های مختلف بین 31/0% تا 08/1% متغیر بود. باباخانلو و همکاران بازده اسانس این گونه را به روش تقطیر با آب و بخار نسبت به وزن گیاه خشک 2/1 درصد بدست آوردند(2). ضرابی و همکاران  بازده اسانس گیاه Z. clinopodioides  زیر گونهrigida (Boiss)  را 9/0 درصد گزارش کردند (9). نتایج تحقیقات قبلی نیز نشان‌دهنده تفاوت در بازده اسانس این گونه در رویشگاه‌های مختلف است.

ب) تجزیه کیفی ترکیبات تشکیل‌دهنده اسانس‌ها: در کل این 11 منطقه مجموعاً 26 ترکیب در اسانس Ziziphora clinopodioides شناسایی شد که 6 ترکیب در تمامی مناطق به طور مشترک وجود داشتند که عبارتند از: بتا-پینن، سابینن، 8،1-سینئول، پولگون، پیپریتنون و آلفا-ترپینئول (جدول 5).

دامنه تغییرات پولگون، بین 2/5 درصد تا 4/60 درصد متغیر می‌باشد که نشان‌دهنده تفاوت شدید کیفیت اسانس در مناطق رویشگاهی مختلف می‌باشد. در بین مناطق مورد بررسی، منطقه با کد Z7 کمترین مقدار و منطقه با کد  Z8 بیشترین مقدار پولگون را دارا می‌باشند. با توجه به اینکه بسیاری از خواص ضدمیکروبی این اسانس از وجود پولگون ناشی می‌شود (4 ،6، 9)، بنابراین می‌توان گفت اسانس نمونه‌های رویشگاه  Z8دارای کیفیت بالاتری از اسانس بوده است. مقایسات آماری نیز نشان داد که بازده اسانس در این رویشگاه در بالاترین سطح قرار گرفته است. پس از این رویشگاه به‌ترتیب نمونه‌های برداشت شده از رویشگاه  Z6و Z5 با دارا بودن 3/59% و 9/56% بالاترین میزان پولگون را در اسانس دارا بوده‌اند. کمترین میزان پولگون نیز در نمونه جمع‌آوری شده از منطقه Z7 دیده می‌شود. در نمودار زیر تغییرات میزان پولگون در نمونه‌های مختلف دیده می‌شود.

با توجه به اینکه بازده کمی اسانس در دو نمونه Z7 و Z8 با هم اختلاف معنی‌داری نداشت ولی بررسی کیفی اسانس نشان می‌دهد که نمونه Z8 دارای بالاترین کیفیت اسانس، از نظر میزان پولگون و دارا بودن خواص ضد‌میکروبی است، در حالی که نمونه Z7 پایین‌ترین کیفیت را از این نظر دارد. این نتایج نشان می‌دهد که بدون استخراج و آنالیز اسانس با توجه به میزان اسانس به تنهایی نمی‌توان در مورد یک گونه یا رویشگاه نظر داد.

دامنه تغییرات 8،1- سینئول به‌عنوان دومین ترکیب عمده و مهم این اسانس، بین1/6 درصد تا 9/29 درصد متغیر می‌باشد و در بین مناطق مورد بررسی، منطقه با کد  Z3کمترین مقدار و منطقه با کد  Z10بیشترین مقدار 8،1-سینئول را دارا می‌باشند. پس از آن نمونه Z7 قرار دارد. در زیر نمودار تغییرات میزان این ترکیب در نمونه‌های مختلف دیده می‌شود.

صالحی و همکاران اجزای اصلی اسانسZ. clinopodioides  زیر گونه bungeana (Juz ) را پولگون (2/65%)، ایزومنتون (9/11%)، 8،1-سینئول (8/7%) و پیپریتنون (5/6%) گزارش کردند (19). صالحی و همکاران ترکیب‌های عمده اسانسZ. clinopodioides  زیر گونه rigida (BOISS) را نیز پولگون (8/45%)، پیپریتنون (7/14% )، پارا-منتا-3-ان-8 اول (5/12% ) و تیمول ( 8%) گزارش کردند (17). همانگونه که ملاحظه می‌شود ترکیب اسانس دو زیرگونه مشابه هم هستند. میزان پولگون در اسانس نمونه‌های مورد بررسی در این تحقیق از 5% تا 60% متغیر بود که نشان‌دهنده تأثیر شرایط رویشگاهی بر میزان اجزای اسانس است.

باباخانلو و همکاران ترکیب‌های اصلی اسانس کاکوتی کوهی (Z. clinopodioides Lam.) از منطقه پلور (استان تهران) را پولگون (7/24%) و نئومنتول (13%) گزارش کردند ( 2 ) که با نتایج این تحقیق همخوانی دارد.

در تحقیقات قبلی نشان داده شده که اسانس این گونه با ترکیب عمده پولگون دارای اثرات ضد میکروبی قوی است. Suzan Ozturk و  Sezai Ercisliفعالیت آنتی‌باکتریایی و ترکیب شیمیاییZiziphora clinopodioides  را بررسی کردند. اسانس و عصاره متانول به‌دست آمده از بخش‌های هوایی گیاه مذکور که از بخش شرقی ترکیه جمع‌آوری شده بود برای ترکیبات شیمیایی و فعالیت آنتی‌باکتریایی در مقابل 52 باکتری گرم‌مثبت و گرم‌منفی ارزیابی شد. ترکیبات اصلی اسانس‌ها پولگون (86/31%)، 8،1–سینئول (21/12 %)، لیمونن (48/10 %)، منتول (13/9 %)، بتا–پینن (88/6 %)، منتون (73/6 %) و پیپریتون (18/4%) بود ( 18 ) .

چیت‌ساز و همکاران اثرات آنتی‌باکتریایی اسانس و عصاره متانولیZ. clinopodioides  را بررسی کردند. رشد ارگانیسم‌های گرم مثبت (Staphylococcus aureus و Streotococcus pyogenes) به وسیله عصاره متانولیک در غلظتی در حدودmg/ml  25 بازداشته شد ولی هیچ یک از گونه‌های گرم‌منفی را ممانعت نکرد. البته اسانس رشد همه ارگانیسم‌های گرم‌مثبت و گرم‌منفی آزمایش شده را با بالاترین اثر رویSalmonella typhimurium  (با غلظت مهارکنندگی و میکروب‌کشی micg/ml  225) متوقف کرد (15).

مهربان سنگ‌آتش و همکاران در پژوهشی نشان دادند که عصاره کاکوتی کوهی می‌تواند از رشد باکتری‌های مولد فساد و بیماری‌زای مواد غذایی جلوگیری نماید. بنابراین آنها به این نتیجه رسیدند که می‌توان استفاده از عصاره کاکوتی کوهی  را به‌عنوان یک ترکیب نگهدارنده و طعم‌دهنده طبیعی در فرآورده‌های غذایی پیشنهاد نمود (4). تحقیقات دیگری نیز فعالیت آنتی اکسیدانی و ضد باکتری اسانس این گیاه را ثابت کرده‌اند (6 و 11).

تحقیقات گذشته نیز ارتباط عوامل اکولوژیک را با تنوع در خصوصیات مختلف گیاهان نشان داده است (3 و 5).

تجزیه و تحلیل پارامترهای خاک‌شناسی: نتایج آزمایشگاهی نمونه‌ها از نظر بافت خاک (ST)، بیانگر وجود خاک‌هایی با بافت متوسط (گروه‌های لوم‌شنی، لومی و لوم‌رسی) می‌باشد که از نظر زراعی تمامی نمونه‌ها به استثناء نمونه خاک منطقه با کد  Z4دارای محدودیت میزان رس هستند و از این نظر در کلاس نامطلوب قرار می‌گیرند. نمونه‌های تجزیه شده از نظر هدایت الکتریکی (EC)، فاقد هر گونه محدودیت شوری هستند و کشت محصولات زراعی نیز محدودیتی ندارد. از نظر اسیدیته (PH)، نمونه‌های خاک تجزیه شده عمدتاً در کلاس قلیایی ضعیف و تا حدی کلاس خنثی جای می‌گیرند. به این ترتیب آن دسته از نمونه‌ها که در کلاس قلیایی ضعیف جای می‌گیرند، از نظر زراعی نامطلوب به حساب می‌آیند (10 ،12، 13).

اندازه‌گیری میزان مواد خنثی‌شونده (T.N.V)، عمدتاً نشان‌دهنده مقادیر کم مواد آهکی بوده و در تعدادی از نمونه‌ها مقادیر متوسط تا نسبتاً زیاد مشاهده می‌شود. بنابراین به استثنای نمونه خاک‌های مناطق Z7، Z8 و Z10، میزان مواد آهکی مطلوب می‌باشد.

از دیدگاه کشاورزی، مقادیر کربن و مواد آلی (OC  و OM) بسیار مهم است (8) که نمونه‌های تجزیه شده از این بابت عمدتاً فقیر بوده و تنها نمونه خاک‌ منطقه Z7 مطلوبیت دارد.

عناصر درشت و مغذی ازت، فسفر و پتاسیم نیز دارای اهمیت ویژه‌ای هستند، میزان ازت کل (T.N) از دیدگاه زراعی اهمیت ویژه‌ای دارد که تجزیه این فاکتور نشان می‌دهد عمدتاً نمونه‌ها دارای محدودیت ازت هستند، به استثنای خاک منطقه با کد  Z7که از این نظر مطلوبیت دارد.

مقادیر فسفر قابل جذب (P.av) در نمونه‌های تجزیه شده عمدتاً در کلاس‌های نامطلوب قرار می‌گیرد، به استثنای نمونه خاک‌های مناطق Z4 و Z6 که از این بابت مطلوبیت دارند، از نظر پتاسیم قابل جذب (K.av) نیز مقادیر عمدتاً کم بوده و تنها نمونه‌های مناطق Z6،  Z7 و  Z9 از این نظر مطلوبیت دارند.

بحث

با توجه به جدول 1 نکات مهم زیر قابل تعمق می‌باشد.

گونه مورد مطالعه در ارتفاعی بین 1710 تا 2335 متر گسترش دارد و بیشترین پراکنش را در دامنه ارتفاعی بالای 2000 متر دارا می‌باشد. البته فقط در شیب‌های جنوب و جنوب‌غربی دیده نمی‌شود. به‌طوری‌که بیشترین پراکنش این گونه در شیب شمال‌شرقی می‌باشد. در خاک‌های با بافت SiL، L و CL هم پراکنش دارد و بیشترین استقرار را در بافت SiL دارا می‌باشد. این گونه در EC بین 31/0 تا 05/1 و PH بین 3/7 تا 2/8 در مناطق مورد مطالعه رویش دارد و بیشترین پراکنش آن در خاک‌های قلیایی می‌باشد.

بررسی این نتایج نشان می‌دهد که اختلاف در خصوصیات رویشگاهی از قبیل ارتفاع، شیب و جهت شیب، درصد پوشش و سایر شرایط اقلیمی بر بازده اسانس تأثیر بسزایی دارد.

نتایج حاصل از این تحقیق در خصوص تأثیر عوامل اقلیمی بر بازده اسانس، با نتایج کلوندی و همکاران در مورد گیاه Thymus eriocalyx (10)، نجفی و همکاران در مورد گیاه Tanacetum polycephalum (12)، عسگری و همکاران در مورد گیاه Thymus pubescens (2) و هوشیدری (13) در مورد گیاه Salvia bracteata مطابقت دارد.

به‌عنوان نتیجه‌گیری نهایی می‌توان گفت با توجه به موارد مصرف ترکیبات شناسایی شده در این اسانس‌ها می‌توان بنا به مورد کاربرد، اسانس یکی از این مناطق را، به‌عنوان برترین اسانس معرفی نمود. مثلاً چنانچه سابینن و بتا-پینن مدنظر باشد، نمونه Z7 به سایر نمونه‌ها برتری دارد. برای 8،1- سینئول نمونه Z7 و Z10، برای پارا-منت- 3-ان-8-اول، نمونه Z3، برای نئومنتول نمونه Z11 و برای سایر ترکیبات نمونه‌های دیگری برتری دارند. اما با توجه به کاربرد اصلی این اسانس به‌عنوان ضدعفونی کننده و فعالیت ضدمیکروبی که به ترکیب پولگون ارتباط دارد می‌توان گفت نمونه Z8 و پس از آن نمونه‌های Z6 و Z5 برترین نمونه‌ها هستند.

با توجه به تحقیقات انجام شده در این زمینه می‌توان گفت نمونه‌هایی که در تحقیق حاضر حاوی مقدار پولگون بالاتری هستند خواص دارویی فوق را به مقدار بالاتر دارا هستند.

همچنین نتایج نشان داد که نمونه‌ Z7 ویژگی‌های منحصر بفردی دارد. با توجه به مجموع پارامترهای خاک شناسی به نظر می‌رسد نمونه‌ Z7 که از نظر خاک مطلوبیت بهتری داشته‌ اسانس با کیفیت پایین‌تر (از نظر میزان پولگون) تولید کرده ‌است. بار دیگر بر این نتیجه‌گیری صحه گذاشته می‌شود که ایجاد اسانس و برخی ترکیبات مخصوص در آن پاسخی است به برخی استرس‌های محیطی که در این مورد عدم مطلوبیت خاک عامل استرس بوده است (7 ،8 ،10 ،13، 14).

1. احسانی، ر، جایمند، ک، رضایی، م ب، شریفی، ا ، مجد، ا، 1380، بررسی اثر زمان برداشت بر کمیت و کیفیت اسانس گیاه Ziziphora clinopodioides .همایش ملی گیاهان دارویی ایران، 26-24 بهمن: صفحه 72.
2. احمدی، ل، باباخانلو، پ، برازنده، م، سفیدکن، ف ، عسگری، ف،  میرزا، م، 1372، بررسی ترکیب‌های تشکیل‌دهنده اسانس کاکوتی کوهی (Ziziphora clinopodioides Lam ) نشریه تحقیقات گیاهان دارویی، شماره 2؛ صفحات 103 الی 114 .
3. اکبری نیا، م، طالشی ،ح، 1390 ، تنوع زیستی گونه های چوبی و علفی در رابطه با عوامل محیطی در جنگل های پایین بند شهر نوشهر ، مجله زیست شناسی ایران ، دوره 24، شماره 5 ، صفحه 766-77.
4. بیرقی طوسی، ش، کاراژیان، ر ، مهربان سنگ‌آتش، م، 1386، مطالعه اثر ضدمیکروبی عصارهZiziphora clinopodioides بر باکتری‌های مولد فساد و بیماریزای مواد غذایی. مجله گیاهان دارویی، جلد ششم، صفحات 46 الی 51.
5. پور مجیدیان، م ، جلیلوند ، ح، حاجی میرزا آقایی، س، کوچ، ی ،1390 ، مجله زیست شناسی ایران ، دوره 24، شماره 3، صفحه 400-411.
6. جعفری، م، 1381 ، بررسی اثر ضد میکروبی اسانس و عصاره کاکوتی کوهی روی هلیکو باکتر پیلوری، رساله دکتری، دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد.
7. جهانسوز ، م.ر، دوازده امامی، س، سفیدکن ، ف، مظاهری، د، 1388. بررسی تأثیر شوری آب آبیاری بر عملکردهای کمی و کیفی گیاه دارویی زنیان (Carum copticum L. C.B. Clarke). تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 25 صفحات 512-504.
8. شریفی عاشورآبادی، ا ، لباسچی، م.ح، 1380. تغییرات هیپریسین در رویشگاههای مختلف گل راعی.  تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 11، صفحات 100-87.
9. ضرابی، م، 1379، بررسی گیاه‌شناسی، خرده‌نگاری، تجزیه و شناسایی اجسام موجود در اسانس گیاه آویشن باریک Ziziphora clinopodioides subsp . rigida ، پایان نامه دکتری، رشته داروسازی، دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران.
10. کلوندی، ر،1382، بررسی تأثیر عوامل بوم‌شناختی مختلف بر کمیت و کیفیت ماده مؤثره گیاه داروییThymus ericalx (Ronniger) در استان‌های همدان، مرکزی، کرمانشاه و کردستان. پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم گیاهی ، دانشگاه بوعلی سینا، همدان.
11. مجد، ا، ملاباشی، ز، مهرابیان، ص، 1375، بررسی اثر ضد میکروبی سه گونه از گیاهان تیره نعناع ( کاکوتی، مریم گلی و نعناع )، بر 15 سویه باکتری بیماریزای روده ای و عامل مسمومیت غذایی. نشریه علوم، جلد هشتم، شماره 1، صفحات 1 الی 13.
12. نجفی، ق، 1383، بررسی اکوفیزیولوژیکی گیاه داروییTanacetum polycephalum و اثر شرایط رویشگاهی بر کمیت و کیفیت ماده مؤثره. پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم گیاهی دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
13. هوشیدری، ف،1384 ، بررسی تأثیر عوامل اکولوژیک بر روی کمیت و کیفیت اسانس Salvia bracteata Banks &Soland در استان کردستان. پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم گیاهی دانشگاه پیام نور مرکز تهران.
 
14.Barroso, J.G., Cristina Figueiredo, A., Pedro, L.G. and Scheffer, J.J.C., 2008. Factors affecting secondary metabolite production in plants: volatile components and essential oils. Flavour and Fragrance Journal, 23: 213-226.
15. Barrton MD, Bazargan M, Chitsaz M, Kamali Nrjad M, Naseri M, 1386. Essential oil Composition and antibacterial effects of Ziziphora clinopodioides LAM.
16. Chachoyan AA,Oganesyan GB. 1996.Antitumor activity of some spices of the family Lmiceae. Rastitelnye Resursy  .32،59-64.
17. Eftekhar, F, Salehi, P., Sonboli, A., Nejad Ebrahimi, S, Yousef Zadi, M., 2005. Essential oil composition, antibacterial and antioxidant activity of oils and various extracts of Ziziphora clinopodioides subsp rigida (Boiss). Rech. f. from Iran. Biological and Pharmaceutical Bulletin, 28: 1892-1896.
18. Gozde E. Yavaşoğlu N,Ülkü K. Öztürk B. 2006. Antimicrobial Activity of Endemic Ziziphora taurica subsp. cleonioides (Boiss) P. H. Davis Essential Oil . Acta Pharmaceutica Sciencia, 48: 55-62.
19. Salehi P, Mirjalili MH,Hadian J, Nejad Ebrahimi S, Yousef Zadi M. 2006.Antibacterial Activity and composition of the Essential oil of Ziziphora clinopodioides subsp bungeana(JUZ). Rech.f. from Iran Z. naturforsch. 61. 677-680.
20.Verdianrizi, MR, 2008, Composition of the essential oil and biological activity of Ziziphora clinopodioides Lam from Iran,sustainable agriculture,2.69-71.
  • تاریخ دریافت: 26 دی 1389
  • تاریخ بازنگری: 29 دی 1392
  • تاریخ پذیرش: 29 بهمن 1392