مطالعه ویژگیهای فنولوژیکی و سایر خصوصیات رویشی کلن‌های مختلف صنوبر گونهPopulus euramericana  در گیلان

ابراهیم لشکربلوکی^*،۱، علیرضا مدیر رحمتی^٢، احسان کهنه¹ و سید عبدا... موسوی کوپر¹

¹ رشت، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان

² تهران، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور 

تاریخ دریافت: 9/9/88                 تاریخ پذیرش: 17/3/90

چکیده

طرح تحقیقاتی ایجاد کلکسیون پایه مادری صنوبر در ادامه طرح ملی جمع‌آوری کلن‌های مختلف صنوبر و ایجاد خزانه سلکسیون در شرایط اقلیمی ایستگاه تحقیقات صنوبر در سال 1362 با تعداد 64 کلن از انواع کلن‌های صنوبر اجرا گردید (در این نوشتار فقط کلن‌های مختلف صنوبر گونه اورآمریکن مورد مطالعه قرار گرفته‌اند). همه ساله تا پایان اجرای این تحقیق فاکتورهای فنولوژی نظیر زمان ظهور گل، برگ، بذر و خزان برگ‌ها از شروع فصل رویش تا پایان آن مورد مطالعه قرارگرفته‌اند. مطالعات فنولوژی کلن‌های مورد تحقیق طی سالهای مختلف فعالیت حیاتی آنها از محدوده زمانی اواسط اسفند تا اواسط فروردین شروع شده و تا اواخر آذر که مصادف با پایان خزان برگهاست، پایان می‌یابد. اختلاف زمانی بین ظهور پدیده‌های حیاتی کلن‌های مورد مطالعه در سالهای مختلف از چند روز تا چند هفته متفاوت است. نتایج این تحقیق نشان داد که از میان 17 کلن اورآمریکن مورد مطالعه، کلن P.e.chopita زودترین و کلن P.e.94/57 دیرترین زمان گلدهی را نشان می‌دهند. به لحاظ آغاز فعالیت فیزیولوژیک که با ظهور برگها شروع می‌شود کلن P.e.488 زودتر از سایر کلنها فعالیت فیزیولوژیک خود را آغاز کرده و کلن P.e.agresgrandis دیرتر از بقیه فعالیت خود را آغاز نموده است. رسیدن بذرها و پراکنش آنها در کلنP.e.488  زودتر از سایر کلنها و در کلنP.e.costanzo  دیرتر از همه شروع می‌شود. میزان رشد قطری در کلن P.e.triplo با میانگین قطری 73/24 سانتیمتر و کلن P.e.riminii با میانگین 81/15 سانتیمتر به‌ترتیب بیشترین و کمترین مقادیر رشد قطری را به خود اختصاص داده‌اند. از لحاظ رشد ارتفاعی کلن P.e.94/57 بیشترین مقدار (48/31 متر) و کلن P.e.chopita از نظر رویش ارتفاعی کمترین مقدار را داشته است (4/22 متر).

واژه‌های کلیدی: صنوبر، کلن، فنولوژی، گلدهی، برگدهی، رویش.   

^* نویسنده مسئول، تلفن: 4933880 – 0142، پست‌الکترونیکی:  e.boloukii@yahoo.com

مقدمه

نقش و اهمیت درخت و فرآورده‌های حاصل از آن در زندگی اجتماعی انسان بر کسی پوشیده نیست. با افزایش جمعیت تولید مواد اولیه سلولزی که با افزایش جمعیت و تقاضای فزاینده آن روبروست، معضل جدی تلقی می‌شود. برای تأمین آن به کشت و توسعه درختکاری با درختان سریع‌الرشد، که صنوبرها شاخص‌ترین آن می‌باشند مورد توجه  تحقیق و پژوهش محققان بسیاری قرار گرفت (4). برای جمع‌آوری اطلاعات پایه و تداوم تحقیق در مورد صنوبرها، احداث کلکسیون پایه مادری که به‌عنوان بانک ذخایر ژنتیکی تلقی می‌گردد، در تمامی ایستگاه‌های تحقیقاتی صنوبر وابسته به مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام گردید. در این کلکسیونها نیازهای اکولوژیک صنوبر که شاخص‌ترین آنها مقوله فنولوژی در گستره علم اکولوژی است، مورد مطالعه قرار می‌گیرد تا بتوان در گونه‌های مختلف گیاهی شرایط زیستی و پیدایش هر یک از پدیده‌های حیاتی نظیر ظهور برگ، زمان گلدهی، تشکیل دانه و بذر و زمان رسیدن و پراکنش آنها را مشخص نمود. مطالعه فنولوژی صنوبرها در اقلیم‌های متفاوت حیاتی در فرایند توسعه مطالعاتی نظیر دورگ‌گیری و اصلاح صنوبرها با اهداف متنوعی که برای آن وجود دارد، ضروریست.

کلکسیون صنوبر مرکز تحقیقات البرز کرج، در طی سالهای 1344 و 1348 با استفاده از 57 کلن از دو گونه P. alba  وP.nigra  احداث گردیده است و مطالعات رویشی آن انجام شده است (3). در ایستگاه تحقیقاتی شهید فزوه اصفهان مطالعات رویشی، فنولوژی و مورفولوژی صنوبرها انجام شده است (2). در مرکز تحقیقات نوشهر نیز مشخصه‌های رویشی و فنولوژی کلن‌های صنوبر در آربوراتم مورد بررسی قرار گرفته است (1). مطالعاتی که در استان شاندونگ کشور چین بر روی کلن‌های مختلف صنوبر انجام گردید، نشان داد که از نظر فنولوژی، میزان رویش قطری و ارتفاعی، ریشه‌دوانی، مقاومت به سرما، مقاومت به آفات و بیماریها و برخی خصوصیات چوب، بین این کلن‌ها اختلاف معنی‌داری با یکدیگر وجود دارد (12). در کشور آرژانتین، جوانه‌های گل در کلن‌هایP.e.I-214 ، P.e.I-154  و.e. I-488  P در نیمه دوم شهریور و در کلن Harvard و چند کلن دیگر در نیمه اول مهر ماه باز شده‌اند (10). در کشور فنلاند مشخصه‌های رویشی 4 کلن دورگ صنوبر لرزان (P. tremuloides x P. tremula ) و یک کلن بومی P.tremula  تا سن 5 سالگی مطالعه و ثبت گردیده است. نتایج نشان داده است که در بین آنها اختلاف وجود داشته است (11).

جدول 1 – اسامی کلن‌های دورگ صنوبر در کلکسیون پایه مادر

             1- تاریخ کاشت کلنها اسفند 1362 بوده است.

کلکسیون صنوبر گیلان در سال 1362 احداث گردید و هدف از احداث آن حفظ و نگهداری ارقام مختلف و نیز مطالعه میزان رشد و نمو و بررسی خصوصیات فنولوژی، مرفولوژی و اکولوژیکی آنها و نیز استفاده از اندام‌های زایشی کلن‌ها در برنامه‌های اصلاح‌نژاد و دورگ‌گیری می باشد. بنابراین در این پژوهش اقدام به مطالعه خصوصیات مختلف کلن‌های اورامریکن گردید.

مواد و روشها

ایستگاه تحقیقات صنوبرصفرابسته در شمال غرب شهرستان آستانه اشرفیه قرار دارد که عرض جغرافیایی آن 37 درجه و 19 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی آن 49 درجه و 57 دقیقه شرقی می‌باشد. میزان بارندگی 1186 میلیمتر و میانگین درجه حرارت سالیانه 5/17 درجه سانتیگراد و آب و هوای آن خیلی مرطوب با زمستانهای معتدل تا خنک می‌باشد. خاک منطقه بیشتر از رسوبات آبرفتی ریز بافت است که بیشتر در اثر طغیان آب و با جریان آرام رسوب نموده است. واکنش آن خنثی تا کمی قلیایی بوده و از نظر ماده آلی غنی است. بافت آن سیلتی لوم وسنگ مادری آن ماسه– آهک می‌باشد. مواد مورد استفاده در این تحقیق، کلن‌های صنوبر از گروه آورآمریکن است که اسامی کامل علمی آنها بشرح جدول (1) می‌باشد.

روش تحقیق ‌: در سال 1362 از انواع گونه، کلن و کولتیوارهای مختلف صنوبر که در مراحل اولیه تحقیقات موفق بوده‌اند تعداد پنج اصله نهال از هر یک از کلن‌ها بصورت خطی به فاصله 5 *5 متر از یکدیگر کاشته شده‌اند ........................ ؟ (3). همه ساله کلیه پدیده‌های حیاتی نظیر زمان ظهور برگ، آغاز فعالیت فیزیولوژیکی درختان، زمان پیدایش اندام جنسی (شاتون نر و ماده) و زمان تشکیل بذر و در نهایت انتشار بذر پایه‌ها در طول فصل رویش مورد بررسی و در فرم‌های مربوطه ثبت گردید. در طول سالیان رشد قطر و ارتفاع کلیه درختان اندازه‌گیری گردید. در طول اجرای طرح عملیات داشت که شامل وجین علف‌های هرز بوده، در صورت نیاز انجام شده است. تجزیه و تحلیل آماری مقایسه رشدی فاکتورهای قطر و ارتفاع با نرم‌افزار آماری SPSS انجام شده است.

نتایج

داده‌های فنولوژی کلن‌های مطالعه شده بصورت ذکر تاریخ زمان وقوع هر پدیده در طول فصل رویش سالهای مختلف ثبت و در خاتمه طرح زودترین و دیرترین ظهور پدیده‌ها بصورت تقویمی روز و ماه بیان شده است. همچنین قطر و ارتفاع درختان به‌منظور بررسی روند رشدی آنها هرساله پس از خزان کامل برگ‌ها که نشانه توقف فعالیت رشدی در هرسال بوده است، اندازه‌گیری شده و در فرم مربوطه ثبت گردیده است.

شکفتن گلها : در صنوبرها اندام زایشی (گل) زودتر از اندام‌های رویشی (برگ) فعالیت خود را آغاز می‌کنند یعنی مرحله زایشی زودتر از مرحله رویشی شروع می‌شود. زمان ظهور گلها (شاتون) در کلن‌های مختلف صنوبر نیز متفاوت است. دامنه زمان گلدهی صنوبرها با توجه به خصوصیات ژنتیکی آنها متفاوت است که در کلن‌های دورگه (P.euramericana) زودتر شروع می‌شود و دیرتر پایان می‌یابد. کلن ماده  P.e.chopita و نمو زایشی آن از اواخر اسفند شروع می‌شود یعنی زودتر از سایر کلن‌های موجود شاتون آن پدیدار می‌شود. در کلن‌های ماده، شاتون‌ها پس از تلقیح توسط گرده‌های کلن نر صنوبر، بر روی درخت پایدار می‌مانند و تشکیل کپسول بذر را می‌دهند. بطورکلی صنوبرهای مورد بررسی را از نظر زمان گلدهی و شروع نمو زایشی می‌توان به سه گروه دسته‌بندی کرد:

1) کلن‌هایی که زودتر از سایرین و در هفته آخر اسفند گلهای (شاتون‌ها) آن ظاهر می‌شوند، مانند P.e.chopita.

2) کلن‌هایی قرار دارند که محدوه زمانی ظهور گلهای آنها در هفته اول فروردین می‌باشد، مانند P.e.agresgrandis، P.e.45/51، P.e.triplo  و P.e.vernirubensis.

3) کلن‌هایی که گل‌های آنها در بین کلن‌های مورد بررسی دیرتر یعنی هفته دوم فروردین ظاهر می‌شوند، که عبارتنداز:  P.e.negridograndisو P.e.riminii ، P.e.455 ، P.e.154، P.e.costanzo، P.e.262 ، P.e.robusta، P.e.214، P.e.92/40، P.e.488، P.e.94/57،P.e.476

ظهور و خزان برگها : باز شدن جوانه‌های برگی در صنوبرها معمولاً بعد از باز شدن شاتون‌ها اتفاق می‌افتد. فاصله زمانی ظهور برگ‌ها در صنوبرهای مورد بررسی در موارد نادر همزمان بوده ولی عموما" حداقل یک تا سه هفته بعد از مرحله زایشی شروع می‌شود. در گروه صنوبرهای اورآمریکن کمترین فاصله زمانی بین ظهور برگ و شاتون‌ها در کلن‌های P.e.vernirubensis، P.e.riminii، P.e.488و  P.e.costanzo می‌باشد، بطوریکه قبل از تکمیل شدن ظهور شاتون‌ها، برگ‌ها شروع به ظاهر شدن می‌نمایند. شروع برگدهی کلن P.e.agresgrandis دیرتر از سایر کلن‌های اورآمریکن‌های بررسی شده می‌باشد (اردبیهشت). بنابراین صنوبرهای بررسی شده در این کلکسیون را از نظر زمان وقوع فعالیت رویشی (پیدایش برگها) می‌توان به پنج گروه بشرح زیر تقسیم نمود.

1) کلن‌هایی هستند که برگ‌های آنها زودتر از سایر کلن‌های بررسی شده ظاهر شده‌اند، بطوریکه قبل از هفته اول فروردین برگها ظاهر می‌شوند، مانند کلن P.e.488. 

2) کلن‌هایی را شامل می‌شود که ظهور برگ‌های آنها در هفته دوم فروردین اتفاق می‌افتد که عبارتند از: P.e.costanzo ، P.e.92/40 ، P.e.riminii و P.e.vernirubensis.

3) کلن‌هایی که شروع برگدهی آنها در هفته سوم فروردین می‌باشد، که شامل P.e.467، P.e.robusta، P.e.triplo، P.e.455 ، P.e.214، P.e.chopita، P.e.262  و   P.e.egridograndisاست.

4) کلن‌هایی را شامل می‌شود که شروع برگدهی آنها هفته آخر فروردین می‌باشد که شامل کلن‌های P.e.154، P.e.45/51  و P.e.94/57 است.

5) کلن‌هایی هستند که محدوده برگدهی آنها هفته اول اردبیهشت می‌باشد یعنی در بین کلن‌های مورد بررسی اورآمریکن برگدهی آن دیرتر از همه است (P.e.agresgrandis).

فعالیت اندام‌های گیاهی در ارتباط با زمان برگدهی و خزان آنها می‌باشد که ارتباط مستقیمی با دمای محیطی و طول روز دارد. دوره ماندگاری برگها روی درختان نشانه میزان فعالیت فتوسنتزی درختان است. بنابراین تعیین زمان ریزش (خزان) برگ‌ها در حقیقت برآورد عمر رویشی درخت در یک دوره رویشی می‌باشد که در این مطالعه درختان را به دو گروه عمده تقسیم می‌کنیم.

1) کلن‌هایی که خزان آنها در ماه آبان پایان می‌پذیرد که شامل: P.e.94/57، P.e.triplo، P.e.455، P.e.214، P.e.costanzo، P.e.262، P.e.488، P.e.467، P.e.45/51، P.e.vernirubensis، P.e.154 و P.e.Robusta می‌باشد.

2) کلن‌هایی که خزان برگ‌های آنها در ماه آذر اتفاق می‌افتد که شامل: P.e.agresgrandis، P.e.egridograndis، P.e.92/40، P.e.chopita و P.e.riminii می‌باشد.

زمان رسیدن بذر و انتشار آنها: پس از ظهور سنبله‌های آویزان (شاتون) صنوبر و انجام عمل لقاح با دانه‌های گرده، پس از مدتی خوشه‌های بذری صنوبر بر روی پایه‌های ماده صنوبر نمایان می‌شوند. زمان تبدیل گل (شاتون) به میوه (بذر) در کلن‌های مختلف صنوبر متفاوت است. صنوبرها به دلیل دوپایه بودن قابلیت آمیزش‌پذیری فراوانی دارند، ازاین‌رو تفرق صفات در نزد صنوبرها فراوان است و به همین دلیل تاکنون دورگه‌های فراوانی از این آمیزش‌پذیری منتج شده‌اند. بنابراین مطالعه فرایند تولید و زمان رسیدن و در نهایت باز شدن کپسولهای حامل بذر ضروری به نظر رسید و در این بررسی زمان وقوع این پدیده زیستی (انتشار بذر) از اولویت تحقیقاتی برخودار می‌باشد. تعیین این زمان به دلیل پایداری اندک قوه نامیه بذرهای صنوبر که باید بلافاصله پس از رسیدن  آنها را از زائده کرکی جدا و کشت نمود، حایز اهمیت است. شکوفایی کپسولهای حامل بذر صنوبرهای اورآمریکن از نیمه دوم اردیبهشت شروع می‌شود که کلن‌های ماده حامل بذر عبارت بودند از:  P.e.Chopita، P.e.488، P.e.Egridograndis، P.e.214، P.e.Riminii، P.e.Agresgrandis، P.e.Costanzo، P.e.Vernirubensis، P.e.92/40، P.Robusta و P.e.455.

بررسی رشد قطری و ارتفاعی درختان کلکسیون پایه مادر صنوبر: علاوه بر مطالعه فنولوژی درختان موجود در طرح، وضعیت رویشی گونه و کلن‌های کاشته شده در پایان هر فصل رویشی با اندازه‌گیری فاکتورهای قطر برابر سینه و ارتفاع آنها انجام گردید. اطلاعات مربوط به تجزیه واریانس رشد قطری و ارتفاعی درختان اورآمریکن صنوبر و مقایسه میانگین آنها در جدولهای 3 و 4 درج گردیده است.

به استناد جدول تجزیه واریانس (شماره 3) و مقایسه میانگین‌ها (جدول 4) رشد قطری درختان مورد بررسی در سطح 1 درصد معنی‌دار است. بیشترین رشد قطری را کلن P.e. robusta به میزان 26/42 سانتیمتر و کمترین مقدار رشد قطری را کلن P.e.riminii به میزان 66/25 سانتیمتر دارا بوده است.

میانگین رشد ارتفاعی درختان اورآمریکن کلکسیون پایه مادر در سطح 1 درصد معنی‌دار است. مقایسه میانگین‌ها، کلن‌های P.e.94/57   و P.e.robusta را به‌عنوان برترین کلن در ردیف نخست قرار داده است. کلن p.e.chopita  در این بررسی از لحاظ رویش ارتفاعی کمترین میزان را دارا بوده است (جدول 4). در مدت اجرای این تحقیق کلنP.e.robusta  در سال 1367 بیشترین و در سال 1383 کمترین رویش جاری ارتفاع را داشته است (شکل 1).

شکل 1– رشد ارتفاعی سه کلن صنوبر در سالهای مختلف اجرای طرح

جدول 3- تجزیه واریانس رشد قطری درختان اورآمریکن صنوبر (کلکسیون پایه مادری صفرابسته)

جدول 4- مقایسه میانگین رشد قطری و ارتفاعی درختان براساس آزمون دانکن

میانگین‌هایی که در هر ستون دارای حرف مشترک هستند براساس آزمون چند دامنه‌ای دانکن در سطح 5% معنی‌دار نیستند.

بحث و نتیجه‌گیری  

کلکسیون پایه مادری صنوبر مجموعه‌ای ارزشمند جهت جمع‌آوری، نگهداری و حفظ گونه و کلن‌های مختلف صنوبر به‌عنوان ذخایر ژنتیکی برای مطالعات فنولوژیکی، مورفولوژیکی و رویشی آنهاست. استمرار اهداف بلندمدت تحقیقاتی برای اصلاح‌نژاد صنوبر در فرایند دورگ‌گیری و تکثیر جنسی و غیرجنسی صنوبرها با استفاده از درختان موجود در کلکسیون پایه مادر ممکن می‌گردد (3). مطالعات ادوار زیستی درختان صنوبر اعم از ظهور اندام زایشی (شاتون‌ها) و رویشی (برگها و جوانه‌ها) و بلوغ و تکامل آنها که پس از گذران خواب زمستانه و گرم شدن تدریجی اقلیم و خاک، آغاز و فرایند فعالیت زیستی درختان در این مجموعه به آسانی قابل بررسی است. ظهور اندام‌های زایشی و فیزیولوژیکی درختان صنوبر همانند دیگر گیاهان ارتباط مستقیمی با ویژگی‌های آب و هوایی دارد (9). صنوبرها نیز تحت تأثیر دوعامل حرارت و رطوبت فعالیت حیاتی خویش را شروع و به پایان می‌برند. چنانچه هر یک از این فاکتورها به دلایلی زودتر (گرمای زودرس) و یا دیرتر (سرمای دیررس) آغازگردد ظهور و شروع گل و برگدهی صنوبرها دستخوش تغییر می‌شود. بنابراین پدیده‌های مهم حیاتی صنوبرها که می‌تواند رهنمون خوبی در برنامه‌های آینده تحقیقاتی باشد در این بررسی مورد توجه جدی قرار گرفته است. نتایج حاصل از این بررسی که بر روی کلکسیون صنوبر گیلان انجام شده کلن‌های زودرس و دیررس از نظر زمان بذردهی را معرفی می‌کند و خزان برگ‌ها که نشانه پایان فعالیت فیزیولوژیکی و حیاتی درخت است را مشخص می‌نماید. در مطالعات بعمل آمده و با بررسی پدیده‌های حیاتی صنوبرهای این کلکسیون، میزان رشد قطری و ارتفاعی هر یک از کلن‌ها و مقایسه بین آنها، برترین کلن‌ها را از نظر توان رویش و پتانسیل تولید چوب دسته‌بندی کرد. با تعیین زمان برگدهی که نشانه باز شدن جوانه‌ها می‌باشد زمان تکثیر آنها را به روش غیرجنسی (قلمه‌گیری) معین کرد. در بین صنوبرهای اورآمریکن مورد بررسی، کلن p.e.chopita که کلن ماده است در هفته آخر اسفند و کلن  ماده P.e.agresgrandis  دیرتر از سایر صنوبرهای همگروه خود به مرحله گلدهی می‌رسد (دهه اول فروردین). درحالی‌که در شرایط اقلیمی کرج کلن نر P.e.I-154 زودتر از همه کلن‌های این گروه و کلن P.e.agresgrandis دیرتر از همه گل داده است (4). ولی کلن‌های مذکور در شرایط اقلیمی گیلان نسبت به کلن‌های مورد مطالعه زودترین و یا دیرترین نیستند. با توجه به یکسان بودن شرایط محیطی و آب و هوایی، تفاوت ژنتیکی بین کلن‌ها سبب تأخیر در بروز صفات جنسی حتی پس از بلوغ در فصل رویشی هر سال می‌گردد. چون پدیده‌های فیزیولوژیکی به وسیله واکنش‌های متقابل میان سازمان ژنتیکی یک گیاه و عواملی که در محیط آن تأثیر می‌گذارند‌، انجام می‌گیرد (6). پس از پایان مرحله گلدهی و تلقیح شاتون‌های ماده توسط شاتون‌های نر، کپسولهای حامل بذر روی درختان پایه‌های ماده تشکیل و شروع به رشد می‌کند ولی شاتون‌های نر پس از انجام لقاح می‌ریزند. زمان رسیدن بذر در اکثر کلن‌های گروه اورآمریکن از اواخر اردیبهشت شروع می‌شود و در برخی کلن‌ها تا اوایل خرداد ادامه می‌یابد (P.e.vernirubensis). ظهور برگ‌های صنوبر پس از مرحله بلوغ جنسی و پس از پیدایش کامل شاتون‌های جنسی نر و یا ماده آغاز می‌شود. زودترین کلن صنوبر از نظر آغاز ظهور برگ در بین کلن‌های مورد بررسی کلن P.e.488 بود که پیش از بقیه فعالیت برگدهی را آغاز نمود؛ که در هفته اول فروردین گزارش گردید. کلن P.e.agresgrandis دیرتر از بقیه (در هفته اول اردیبهشت) برگ‌های خود را ظاهر نمود. در شرایط اقلیمی کرج جوانه‌های برگ کلن  P.e.ciliata دو تا سه روز پس از ظهور گل‌ها جوانه‌های برگ خود را باز می‌کنند (4). خزان برگ‌های درختان صنوبر عموماً با تغییر رنگ آنها همراه است که در مهرماه شروع می‌شود و در نهایت پس از زرد شدن کامل و توقف فعالیت فیزیولوژیکی که با کاهش دمای محیطی و شروع سرما می‌باشد، آغاز می‌شود. در ماه‌های آبان و آذر خزان کامل برگهای صنوبرهای اورآمریکن اتفاق می‌افتد. باتوجه به شروع برگدهی و زمان خزان، کوتاه‌ترین و طولانی‌ترین دوره رشد به‌ترتیب مربوط به کلن‌های P.e.94/57 و P.e.92/40 بوده است.

کلن P.e.robusta با میانگین 26/42 سانتیمتر بیشترین رشد قطری را دارد. و کلنP.e.riminii  با میانگین رشد 66/25 سانتیمتر کمترین قطر را داشته است. کلن P.e.92/40 و P.e.robusta  به‌ترتیب با 48/31 و 8/30 متر بیشترین ارتفاع را داشته است. در بررسی که در ایستگاه تحقیقات البرز کرج بعمل‌ آمده است، کلن  P.e.chopita با میانگین ارتفاع 65/18 متر و کلن  P.e.triplo با میانگین قطر 3/32 سانتیمتر به‌ترتیب بیشترین رویش ارتفاعی و قطری را به خود اختصاص داده‌اند ( 4). در بررسی دیگری کلن‌های P.e.I-214 و P.e.45/51 در سن 13 سالگی دارای رشد قطری به‌ترتیب 16 و 18 سانتیمتر و ارتفاعی 6/16 و 6/15 متر بوده‌اند (5). توان تولید چوب در هکتار (صنوبرها) نسبت به سایر گونه‌های درختی بیشتر است (7). دلیل عمده این اختلاف رشد ارتفاعی در کرج نسبت به آستانه مربوط به شیوه پرورش صنوبرهاست که در آستانه به شیوه دیم می‌باشد ولی در کرج سیستم آبیاری برقرار می‌باشد. صنوبرها اگرچه درختان بشدت آبدوست می‌باشند ولی نسبت به پدیده بالا بودن سفره آب حساسیت نشان می‌دهند، زیرا هوادیدگی خاک در کشت صنوبر از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد. بنابراین در منطقه آستانه که سطح ایستایی آب از حد حساسیت صنوبرها بالاتر است از میزان رشد آنها می‌کاهد و در شرایطی که رطوبت خاک با آبیاری به موقع تأمین ‌شود در رشد صنوبر تأثیر مطلوب می‌گذارد.