مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

تاثیر آبیاری با پساب تصفیه خانه فاضلاب شهری بر جذب فلزات سنگین توسط گیاه شنبلیله (Trigonella Foenum graceum L.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هیات علمی- دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

2 کروه علوم زیستی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

چکیده

به منظور بررسی اثر آبیاری با سطوح مختلف پساب تصفیه خانه جنوب تهران بر توان گیاه پالایی شنبلیله، آزمایشی تحت شرایط گلخانه ای در قالب طرح کاملا تصادفی با پنج تیمار (0%، 25%، 50%، 75% و 100% پساب) و سه تکرار صورت گرفت. نتایج نشان داد که محتوای فلزات سنگین کروم، مس، آهن، نیکل و روی خاک با افزایش سطوح آبیاری پساب افزایش یافته است. با افزایش سطح پساب فقط آهن در اندام های هوایی افزایش یافته و در ریشه محتوای همه فلزات مورد بررسی کاهش یافته است. علاوه بر این محتوای کروم، آهن و روی ریشه بالاتر از خاک بود. محتوای مس و نیکل خاک بالاتر از ریشه ها بود و محتوای این فلزات سنگین در ریشه بالاتر از اندام های هوایی بود. وزن تر و خشک اندام های هوایی و ریشه ها با افزایش سطح پساب کاهش یافت. همچنین وزن تر و خشک اندام های هوایی و ریشه ها با افزایش سطح پساب کاهش یافت. از اینرو به نظر می رسد که گیاه شنبلیله می تواند بدون آن که مقدار زیادی از کروم و روی را از ریشه به اندام هوایی انتقال دهد، بر کاهش آن در خاک تاثیر داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Effect of urban wastewater treatment plant effluent irrigation on heavy metals uptake by fenugreek (Trigonella Foenum graceum L.)

نویسندگان [English]

  • Faezeh Fazeli 1
  • Hassan Eyni 2

1 Assistant professor= Shahid Rajaee Teacher Training University

2 Biological Sciences, Shahid Rajaee Teacher Training University

چکیده [English]

In order to investigate of different levels of south Tehran wastewater treatment plant irrigation on fenugreek phytoremediation potential, a completely randomized design with 5 treatments (0%, 25%, 50%, 75% and 100% wastewater) and 3 replicates carried out in a greenhouse experiment. Results showed that soil chrome, copper, iron, nickel and zinc contents increased with the increase of wastewater irrigation levels. Besides, with the increase of wastewater level only iron in shoots increased and all of the heavy metals roots content decreased. Furthermore, the content of chromium, iron and zinc in roots were higher than in shoots and the content of these metals in roots higher than in soil. Soil copper and nickel contents were higher than roots and the content of these heavy metals were higher than shoots. Also, shoots and roots fresh and dry weights were decreased with the increase of wastewater levels. Therefore, it seems that fenugreek can effect on reducing chromium and zinc in soil, without transfer large amount of them to shoots.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Urban wastewater"
  • "Heavy metal"
  • "Fenugreek"

تاثیر آبیاری با پساب تصفیه خانه فاضلاب شهری بر جذب فلزات سنگین توسط گیاه شنبلیله (Trigonella foenum graceum L.)

فائزه فاضلی* و حسن عینی

ایران، تهران، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، گروه علوم زیستی

تاریخ دریافت: 21/10/1398          تاریخ پذیرش: 11/09/1399

چکیده

بمنظور بررسی اثر آبیاری با سطوح مختلف پساب تصفیه خانه جنوب تهران بر توان گیاه پالایی شنبلیله، آزمایشی تحت شرایط گلخانه ای در قالب طرح کاملا تصادفی با پنج تیمار (0%، 25%، 50%، 75% و 100% پساب) و سه تکرار صورت گرفت. نتایج نشان داد که محتوای فلزات سنگین کروم، مس، آهن، نیکل و روی خاک با افزایش سطوح آبیاری پساب افزایش یافته است. با افزایش سطح پساب فقط آهن در اندام های هوایی افزایش یافته و در ریشه محتوای همه فلزات مورد بررسی کاهش یافته است. علاوه بر این محتوای کروم، آهن و روی ریشه بالاتر از خاک بود. محتوای مس و نیکل خاک بالاتر از ریشه ها بود و محتوای این فلزات سنگین در ریشه بالاتر از اندام های هوایی بود. وزن تر و خشک اندام های هوایی و ریشه ها با افزایش سطح پساب کاهش یافت. همچنین وزن تر و خشک اندام های هوایی و ریشه ها با افزایش سطح پساب کاهش یافت. از اینرو به نظر می رسد که گیاه شنبلیله می تواند بدون آن که مقدار زیادی از کروم و روی را از ریشه به اندام هوایی انتقال دهد، بر کاهش آن در خاک تاثیر داشته باشد.

واژه های کلیدی: فاضلاب شهری، فلزات سنگین، شنبلیله

* نویسنده مسئول، تلفن: 09126110207 ، پست الکترونیکی: Fazeli@sru.ac.ir

مقدمه

 

در دهه های اخیر، تغییرات آب و هوایی و توسعه اجتماعی – اقتصادی، چرخه های آب جهانی را دگرگون کرده است و سلامت بشر و تنوع گونه ای محیط زیست را تهدید می کند (50). در ایران بخش بزرگی از آب مورد استفاده شهر­های بزرگ به فاضلاب شهری تبدیل می­شود (5) که با توسعه شهرنشینی و صنعتی شدن کشور روندی افزایشی دارد(35و 63). در بسیاری از نقاط جهان استفاده از فاضلاب­های شهری و صنعتی در آبیاری به امری معمول و متعارف تبدیل ‌شده است که به دلایل اقتصادی و محیط زیستی در مدیریت منابع آب اهمیت دارد (29). علاوه بر این که پساب می تواند برای آبیاری کشاورزی بکار رود، می تواند به تامین مواد غذایی گیاهان بویژه نیتروژن، پتاسیم و عناصر کم مصرفی که حاصلخیزی خاک، تحریک رشد گیاه و افزایش تولید کشاورزی را موجب می شوند، کمک کند (39، 48و62). از طرف دیگر باید توجه داشت که استفاده از فاضلاب شهری خام و تصفیه نشده بدون ارزیابی ریسک آن و مدیریت برای آبیاری، می تواند خطر جدی برای آب ‌و خاک و در نهایت انسان بشمار رود (52). پساب شهری و فاضلاب صنعتی می توانند مقادیر قابل ملاحظه ای فلزات سنگین و سمی به همراه داشته باشند (). فلزات سنگین از نظر زیستی تجزیه ­ناپذیر بوده و به ­‌شدت در محیط ‌زیست ماندگار هستند (57). در عین حال در غلظت های بالا برای گیاهان سمیت دارند(37). جذب و تجمع فلزات سنگین در گیاه به نوع فلز سنگین، غلظت فلز در ترکیبات آلی،pH،  EC، ویژگی های فیزیکی و مکانیکی خاک، نوع گیاه و از همه مهم تر مدیریت زراعی بستگی دارد(39و62). گیاهان فلزات سنگین را از طریق واکنش های مختلفی مانند جذب، تبادل یونی، واکنش های احیا از خاک می گیرند(32). زمانی که ظرفیت خاک برای نگه­ داشتن فلزات سنگین کاهش یابد، این فلزات به سمت آب­های زیرزمینی یا به صورت محلول­های قابل ‌استفاده برای جذب گیاهی، آزاد و منتشر می­شوند (46). بنابراین در صورت استفاده از فاضلاب باید مسائل همراه با کاربرد آن نیز شناخته و بررسی شود (3).

آلاینده های موجود در آب‌ و خاک را می توان با روش های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی برطرف نمود. روش های فیزیکی و شیمیایی، علاوه بر پر هزینه بودن، اثرات برگشت ناپذیری بر خصوصیات آب‌ و خاک­­‌ و نابودی تنوع گونه ای دارند. در سال های اخیر از گیاه پالایی که علاوه بر کم هزینه بودن، می تواند بدون تاثیر بر حاصلخیزی خاک و بدون تغییر کیفیت آب، آلاینده های سمی را از خاک و آب خارج نماید، استفاده می شود (1). در گیاه پالایی، گیاهان فلز سمی را تخریب یا انباشته کرده یا موجب عدم تحرک آن می شوند(25). در زمینه تاثیر فاضلاب بر خاک و گیاه مطالعاتی صورت گرفته است.           Al-Lahham  و همکاران (2007) دریافتند که جابجایی بخشی از فلزات سنگین از خاک به میوه گوجه فرنگی به دلیل حضور این فلزات در پساب تصفیه شده رخ داده است (25).  Kalavrouziotis و همکاران (2012) در تحقیقی گلخانه ای نتیجه گرفتند که استفاده مجدد از فاضلاب تصفیه شده شهری برای آبیاری کلم گل و کلم بروکسل به طور معنی داری محتوای روی و کادمیوم را افزایش داده است (39). Kiziloglu و همکاران (2008) هم در بررسی اثر آبیاری فاضلاب نشان دادند که آهن، منگنز، روی، مس، سرب، نیکل و کادمیوم کلم گل و کلم قرمز افزایش می یابد (42). علیزاده و همکاران (1387) نتیجه گرفتند که تجمع  فلزات سنگین در ذرت آبیاری شده با فاضلاب بیش از ذرت آبیاری شده با آب چاه است (17). Klay و همکاران (2010) نشان دادند که تحرک و جذب سطحی فلزات سنگین وابسته به محتوای فلزی فاضلاب تصفیه شده، حرکات کربن آلی، درصد رس و زمان آبیاری است (43). Ashfaque  و همکاران (2016) نیز بیان کردند که فلزات سنگین از طریق تولید گونه های اکسیژن فعال با ممانعت از فتوسنتز ، تنفس سلولی و متابولیسم نیتروژن بر رشد و نمو گیاهان اثر می گذارد (27).

سبزیجات به دلیل غنی بودن از ویتامین ها، مواد معدنی و فیبر، یکی از منابع مهم رژیم غذایی انسان می باشند. با این حال، سبزیجات آلوده به فلزات سنگین سلامتی انسان را در معرض خطر قرار می دهند (54). آلودگی فلزات سنگین به علت سمیت و تجمع در زنجیره غذایی به عنوان یکی از مهم ترین معضلات محیط زیستی محسوب می شوند (32).

گیاه شنبلیه(Trigonella foenum  graecum L.) از گیاهان خانواده حبوبات(Fabaceae) بوده که ارزش دارویی دارد و از برگ آن به عنوان سبزی و از بذرهایش به عنوان ادویه استفاده می شود. برگ های شنبلیله غنی از مواد پروتئینی و ویتامین C می باشد (45). این تحقیق با هدف بررسی میزان برخی فلزات سنگین در خاک و گیاه شنبلیله کشت شده در آن، تحت تاثیر آبیاری با سطوح مختلف پساب فاضلاب تصفیه خانه جنوب شهر تهران انجام گرفته است.

مواد و روشها

بذرهای شنبلیله رقم شیراز تهیه شده از مؤسسه نهال و بذر کرج در شرایط گلخانه ای واقع در دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران در داخل گلدان کاشته شدند. منابع آب تأمین کننده آبیاری عبارتند از تیمارهای(0، 25، 50، 75 و 100 درصد) پساب تصفیه خانه جنوب شهر واقع در شهر ری تهران بود. جدول 1 نتایج تجزیه شیمیایی خاک قبل از شروع آزمایش و جدول 2 متوسط کیفیت آب معمولی و پساب را نشان می دهد. این پژوهش، به صورت طرح کاملا ًتصادفی با سه تکرار انجام شد. شرایط رشد گیاهان شامل دوره نوری 16 ساعت روشنایی/8 ساعت تاریکی، شدت نور 250 میکرومول بر مترمربع بر ثانیه، متوسط دمای شب/ روز 22/30 درجه سانتیگراد و متوسط رطوبت40-35 درصد بود. شش هفته پس از تاریخ کاشت نمونه های گیاهی (ریشه و اندام های هوایی) و خاک مورد آزمایش قرار گرفتند.

 

جدول 1- (ds/m)EC، pH و مقدار عناصر فلزی(mg/kg) موجود در خاک گلدان ها

EC

pH

Cr

Cu

Fe

Ni

Zn

235/0

81/6

27

32

25951

30

86

 

جدول 2- خواص فیزیکوشیمیایی و عناصر سنگین در آب معمولی و پساب فاضلاب تصفیه خانه جنوب شهر تهران

پارامترها

آب معمولی

استاندارد پساب

حد مجاز (WHO)

pH

2/7

6/6

6-5/8

EC(dsm-1)

1/0

85/0

7/0

BOD (mgl -1)

0

10

100

COD (mgl -1)

0

110

250

CI- (mgl -1)

68/15

120

600-25

Na+ (mgl -1)

65/9

1/4

20

K+ (mgl -1)

003/0

5/15

50-10

Ca+2 (mgl -1)

05/0

7/67

7500-200

Mg+2 (mgl -1)

5/3

2/15

30000-150

(mgl -1) -NO3

1/25

7/20

5000

(mgl -1) –PO43

04/0

7/12

-

 

 

تعیین وزن تر و خشک گیاه: وزن تر اندام هوایی و ریشه ها با ترازو اندازه گیری شد. برای تعیین وزن خشک، نمونه ها در آون به مدت 48 ساعت در دمای 60 درجه سانتی گراد خشک و با ترازو توزین شدند.

اندازه گیری عناصرسنگین درخاک و گیاه: به‌ منظور تعیین غلظت کل فلزات در نمونه خاک، مراحل هضم توسط استاندارد(ISO 11466) و با نیتریک اسید و هیدروکلریک اسید به نسبت 1 به 3 انجام شد. به یک گرم خاک، 2-3 میلی‌لیتر آب مقطر و سپس 3 میلی‌لیتر نیتریک اسید غلیظ به آن افزوده شد. پس از اضافه کردن 9 میلی لیتر هیدروکلریک اسید و تکان دادن، به مدت 16 ساعت به حال خود رها شد. پس ‌از صاف کردن، عصاره مذکور به حجم 50 میلی‌لیتر رسانیده شد (26). جهت تعیین غلظت فلزات سنگین از دستگاه ICP –OES  واریان 735 استفاده شد. این دستگاه برای تعیین بیش از 26 عنصر در یک نمونه و ارائه نتایج با دقت01/0 مورد استفاده قرار می گیرد. محلول‌های استاندارد با غلظت‌های 1، 10 و 100 میلی‌گرم بر لیتر تهیه و با توجه به ‌رسم نمودارها غلظت عناصر در نمونه به‌دست ‌آمد.

بمنظور تعیین محتوای فلزات سنگین در بافت­های گیاهی (ریشه و اندام هوایی) یک گرم ماده خشک به مدت 6 ساعت در کوره 500 درجه سانتی گراد به خاکستر تبدیل و آنگاه به آن 10 قطره آب اضافه شد. سپس 4 میلی‌لیتر نیتریک اسید 65 درصد به آن اضافه و به مدت 2 ساعت روی هیتر 120 درجه سانتی گراد حرارت داده شد تا تبخیر سطحی صورت گیرد، سپس 2 ساعت دیگر نمونه ها در کوره با دمای 500 درجه سانتی گراد قرار گرفت و پس از سرد شدن 10 میلی‌لیتر هیدروکلریک اسید اضافه گردید. محلول حاصل شفاف بوده و به حجم 50 میلی‌لیتر رسانیده شد (26). نمونه ها توسط دستگاه ICP-OES موردسنجش قرار گرفت. محلول‌های استاندارد با غلظت‌ها 1، 10 و 100 میلی‌گرم بر لیتر تهیه و با توجه به ‌رسم نمودارها، غلظت عناصر در نمونه به‌دست‌ آمد.

تجزیه و تحلیل آماری داده ها: داده های حاصل از اندازه‌گیری‌ها به‌ وسیله نرم ‌افزار آماریSAS  مورد تجزیه ‌و تحلیل قرار گرفت. مقایسه میانگین داده‌ها با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن (05/0 p ≤) انجام شد.

نتایج و بحث

اثر تیمار های پساب فاضلاب بر غلظت فلزات سنگین در خاک: نتایج نشان داد که با افزایش درصد پساب مصرفی، غلظت فلزات سنگین در خاک افزایش ‌یافته، همچنین در مورد کروم و روی بین شاهد و تمام سطوح تیمار تفاوت معنی‌دار وجود دارد. در مورد مس، آهن و نیکل بین شاهد و تمام سطوح تیمار به‌جز سطح تیمار 25 درصد پساب، تفاوت معنی­دار وجود داشت. در سطح شاهد، بین مس و روی، همچنین بین آهن و نیکل تفاوت معنی­دار وجود نداشت، ولی بین کروم با دیگر عناصر مورد بررسی تفاوت، معنی دار بود. در تیمار25 درصد پساب، بین کروم، آهن و نیکل، همچنین بین مس، آهن و نیکل و نیز بین آهن و نیکل، تفاوت معنی‌دار وجود نداشت، اما روی با بقیه عناصر مورد بررسی، تفاوت معنی­دار داشت. در تیمار 50 درصد پساب، بین کروم، آهن و نیکل، همچنین بین مس، آهن، نیکل و روی و نیز بین آهن و نیکل، تفاوت معنی­دار وجود نداشت. در تیمار75 و 100 درصد پساب، بین فلزات تفاوت معنی­دار وجود نداشت(جدول3).

 

جدول 3- مقایسه میانگین مقدار فلزات سنگین(mg/kg) در محیط خاک در سطوح مختلف پساب (05/0p≤ ). مقادیر میانگین سه تکرار± SE است.

تیمار

Cr

Cu

Fe

Ni

Zn

0% پساب

9/12±47/0e

9/25±91/0c

7/5216±5/333d

7/12±48/0d

0/33±79/0c

25% پساب

1/17±53/0d

2/28±54/0c

6059±55/334cd

3/14±55/0cd

0/49±8/7b

50% پساب

41/21±67/0c

1/31±6/0b

9/6901±7/330bc

0/16±71/0bc

3/51±1b

75% پساب

0/25±71/0b

3/33±72/0ab

0/7738±7/321ab

3/17±75/0ab

3/57±0/1ab

100% پساب

7/28±77/0a

6/35±78/0a

1/8588±76/336a

5/18±81/0a

4/68±1/1a

اعداد دارای حداقل یک حرف مشابه در هر ستون فاقد اختلاف آماری معنی­دار می­باشند.

 

Khan و همکاران (2008) نیز گزارش کردند خاک های آبیاری شده با پساب در چین حاوی ترکیبات فلزات سنگین هستند (41). نجبائی و همکاران (1396) بیان کردند که با افزایش مقدار کروم در آب آبیاری گیاه جعفری، کروم کل و قابل جذب در خاک روند افزایشی نشان داد، گرچه در برخی سطوح اختلاف معنی داری مشاهده نشد(19). بهمنیار و همکاران(1384) گزارش کردند که در اراضی قسمت مرکزی استان مازندران که تحت تأثیر پساب شهری قرار داشته اند میزان نیکل خاک حداقل دو برابر افزایش یافت (3). Souri و همکاران (2018) با آبیاری کاهو، اسفناج، گشنیز و شاهی با پساب، افزایش کروم، نیکل، روی و مس را مشاهده کردند (63). Abhilash و همکاران (2016) دریافتند که آبیاری با پساب موجب افزایش غلظت آهن، نیکل و روی در خاک نسبت به شاهد می گردد (22). هودجی و جلالیان (1383) مشاهده نمودند که در آبیاری با پساب، میزان فلزات سنگین خاک، به  غلظت آنها در فاضلاب، طول مدت آبیاری،pH، بافت و ظرفیت تبادل کاتیونی خاک بستگی دارد (21).

اثر تیمار های پساب فاضلاب بر غلظت فلزات سنگین در اندام های گیاه: بیشترین مقدارکروم در اندام هوایی و ریشه درتیمار صفر درصد پساب و کمترین مقدار آن در اندام هوایی در پساب 75 درصد، در حالی که کمترین مقدار این فلز سنگین در ریشه در 100 درصد پساب مشاهده شد (جداول 4 و 5).

 

جدول 4- مقایسه میانگین مقدار فلزات سنگین(mg/kg) در اندام هوایی گیاه شنبلیله در سطوح مختلف پساب (05/0p≤). مقادیر میانگین سه تکرار± SE است.

تیمار

Cr

Cu

Fe

Ni

Zn

0% پساب

1/45±2/2a

5/15±62/0a

2/883±46/1d

6/16±16/3a

3/62±6/2a

25% پساب

6/36±74/0ab

1/15±59/0a

0/970±05/4cd

0/15±03/3ab

3/58±61/2ab

50% پساب

5/31±91/0b

8/14±58/0ab

0/1059±03/5bcd

4/10±52/1bc

3/56±54/2ab

75% پساب

5/31±89/0b

1/13±54/0bc

5/1268±11/133ab

1/8±31/1cd

3/50±32/2bc

100% پساب

4/32±58/0b

4/10±49/0c

5/1398±12/134a

6/6±32/1d

3/41±45/2c

اعداد دارای حداقل یک حرف مشابه در هر ستون فاقد اختلاف آماری معنی­دار می­باشد.

جدول 5-  مقایسه میانگین مقدار فلزات سنگین(mg/kg) در ریشه گیاه شنبلیله در سطوح مختلف پساب (05/0p≤). مقادیر میانگین سه تکرار± SE است.

تیمار

Cr

Cu

Fe

Ni

Zn

0% پساب

0/134±7/2a

9/47±98/0a

6024±123/5a

7/61±2/1a

5/186±82/3a

25% پساب

5/131±05/2ab

4/47±74/0a

5635±1/88ab

0/60±93/0a

9/163±5/2ab

50% پساب

8/128±4/1ab

9/46±51/0a

5245±2/57bc

2/58±63/0ab

6/148±7/1bcd

75% پساب

2/127±2/1ab

6/46±44/0a

4880±3/46cd

7/56±53/0ab

0/132±2/1cd

100% پساب

4/124±71/0b

2/46±26/0a

4501±8/25d

8/54±31/0b

2/120±69/0d

اعداد دارای حداقل یک حرف مشابه در هر ستون فاقد اختلاف آماری معنی­دار می­باشند.

 

بیشترین و کمترین مقدار مس در اندام هوایی و ریشه به ترتیب در تیمار صفر درصد و 100 درصد پساب مشاهده شد. همچنین می توان گفت که در هر دو اندام با افزایش درصد پساب محتوای مس کاهش یافته است. گرچه این کاهش در اندام هوایی در سطوح 75 و 100 درصد نسبت به شاهد معنی دار بود، ولی در مورد ریشه در تمام سطوح نسبت به شاهد تفاوت معنی داری وجود نداشت (جداول 4و 5). در توافق با نتایج حاصل از این پژوهش، Marchiol و همکاران (2004) گزارش کردند که در کلزا انتقال مس در اندام هوایی در پاسخ به استفاده از پساب فاضلاب کاهش چشمگیری داشته است (49).

با افزایش سطح تیمار پساب، مقدار آهن در اندام هوایی افزایش یافت، بطوری که در سطوح 75 و 100 درصد پساب این افزایش نسبت به شاهد معنی دار بود(جدول 4). در حالی که در ریشه با افزایش سطح پساب مقدار آهن کاهش یافت و این کاهش از سطح 50 تا 100 درصد نسبت به شاهد معنی دار بود (جدول 5). عرفانی و همکاران (1381) با به کارگیری فاضلاب تصفیه شده خانگی، کاهش جذب آهن را در تمام قسمت های کاهو مشاهده کردند (14). Rattan و همکاران (2005) که میزان جذب آهن در چند گیاه مختلف را تحت آبیاری با فاضلاب و آب چاه مورد مقایسه قرار دادند، دریافتند که میزان آهن در اسفناج آبیاری شده با فاضلاب 711 و در اسفناج آبیاری شده با چاه 734 میلی گرم در کیلوگرم است. در حالی که میزان آهن در خیار آبیاری شده با فاضلاب 932 میلی گرم در کیلوگرم بود. همچنین میزان آهن در ذرت در خاک های آبیاری شده با فاضلاب 531 و در خاک های آبیاری شده با آب چاه 99 میلی گرم در کیلوگرم بدست آمد (57). این نتایج با نتایج پژوهش حاضر در مورد آهن اندام هوایی مطابقت دارد. در مورد محتوای ریشه می توان گفت که جذب و انتقال عناصر در گیاهان متفاوت یکسان نیست. معمولا یک گونه گیاهی با توجه به فیزیولوژی خاص خود ممکن است نسبت به انتقال یک فلز مشخص، اختصاصی تر عمل کند. مطالعات زیادی نشان داده که نوع گیاه از مهم ترین عوامل موثر بر انتقال فلزات در سیستم های خاک و گیاه می باشد (10).

با افزایش سطح تیمار پساب، مقدار نیکل در اندام هوایی کاهش یافت، بطوری که در تمام سطوح این افزایش نسبت به شاهد معنی دار بود (جدول 4). در ریشه هم با افزایش سطح پساب مقدار نیکل کاهش یافت ولی این کاهش فقط در سطح تیمار 100 درصد پساب نسبت به شاهد معنی دار بود (جدول5). عرفانی و همکاران (1381) نیز کاهش مقدار نیکل را در برگ و ریشه کاهو در تیمار با پساب مشاهده کردند(14).  Topalو Topal (2019) گزارش کردند که Phragmatis australis قادر است نیکل موجود در پساب مرغداری را به فراوانی در ریشه های خود جذب کند (65). پرنیان و همکاران(1390) نیز بیان کردند که گیاه علف شاخی در محیط هیدروپونیک قادر به حذف نیکل می باشد(4). نتایج تحقیقات طلاقت و کریمی (1398) نشان داد که سنبل آبی در شرایط خاصی از اسیدیته، غلظت، دما و زمان می تواند یون نیکل را از پساب پالایشگاه شیراز حذف کند(13). Krstić و همکاران (2007) دریافتند که در مطالعه گونه های چوبی و علفی در شرایط اکولوژیکی یکسان، پتانسیل گیاه پالایی متفاوتی برای نیکل وجود دارد. آنها معتقدند که نیکل عنصر غذایی اصلی است و کمبود آن موجب رشد متوسط گیاه و فعالیت کمتر اوره آز در متابولیسم نیتروژن می گردد و از اینرو سبب تجمع اوره و سمیت می گردد. همچنین بیان کردند که برخی گیاهان به خاک های غنی از نیکل مقاوم بوده و حتی مقادیر بالایی از آن را در بخش های هوایی خود انباشته می نمایند (44).  Rafatiو همکاران (2011) نشان دادند که در برگ های ریزش کرده Pinus alba مقادیر نیکل بیشتری یافت شده و این عنصر به ریشه ها انتقال نیافته است (56).

بیشترین و کمترین مقدار روی دراندام هوایی و ریشه به ترتیب در تیمار  صفر درصد و 100 درصد پساب مشاهده شد. همچنین می توان گفت که در هر دو اندام با افزایش درصد پساب، محتوای روی کاهش یافته است. گرچه این کاهش در اندام هوایی در سطوح 75 و 100 درصد نسبت به شاهد معنی دار بود، ولی در مورد ریشه از سطوح 50 تا 100 درصد نسبت به شاهد تفاوت معنی دار وجود نداشت (جداول 4 و 5). رنگ زن و همکاران (1385) گزارش کردند که آبیاری برنج با آب رودخانه ای که متأثر از فاضلاب شهری و صنعتی بود موجب کاهش تجمع فلز روی در اندام هوایی گیاه برنج گردید (9). MacFarlane و Burchett (2002) کمترین غلظت روی را در برگ مانگروها به دست آوردند. آن‌ها عامل انتقال ضعیف این فلز را به بافت برگ و عدم دفع از درخت عنوان کردند (47).  Kafilو همکاران (2019) دریافتند که علف وتیور (L. Vitiveria  zizanoides) از خانواده غلات می تواند از پساب های صنعتی و خاک مقادیر بیشتری از فلزات سنگین به ویژه روی را در ریشه های خود انباشته کند (38). نتایج پژوهشهای فوق مبنی برکاهش روی در اندام هوایی با نتایج پژوهش حاضر در مورد گیاه شنبلیله طی آبیاری با پساب فاضلاب شهری مطابقت دارد. از اینرو  می توان گفت که که در واقع کاهش محتوای روی با عدم انتقال آن به بخش هوایی همراه بوده است.

مقایسه اثر تیمار های پساب فاضلاب بر غلظت فلزات سنگین در  خاک و اندام های گیاه: جدول6 میانگین کل تغییرات فلزات مورد بررسی را با استفاده از آزمون t نشان می دهد. محتوای روی اندام هوایی بطور معنی دار بیش از خاک ولی محتوای کروم، مس، آهن و نیکل در خاک بطور معنی داری بیش از اندام هوایی بود. همچنین محتوای کروم و روی ریشه بطور معنی داری بیش از خاک بود. بطور کلی میانگین محتوای کروم، مس، آهن، نیکل ریشه  بطور معنی داری بیش از اندام هوایی گیاه شنبلیله می باشد.

 

جدول6- مقایسه میانگین کل تغییرات عناصر (mg/kg) درخاک، اندام هوایی و ریشه (05/0p≤). مقادیر، میانگین سه تکرار است.

محیط

Cr

Cu

Fe

Ni

Zn

میانگین کل تغییرات عناصر خاک

b21

a8/30

a6900

a7/15

b8/42

میانگین کل تغییرات عناصر در اندام هوایی

b3/35

b7/13

b1115

b3/11

a7/53

میانگین کل تغییرات عناصر ریشه

a17/129

a0/47

a5257

a3/58

a3/150

   میانگین‌هایی که حروف مشترک دارند، اختلاف معنی‌دار ندارند.

 

نتایج آزمایش‌های Pulford و همکاران (2001) مشخص کرد که بیشترین کروم در دو زیرگونه سپیدار در مقایسه با دیگر اندام­ها، در ریشه وجود دارد (55). ملا­حسینی و همکاران (1384) نیز در بررسی تجمع سرب و کروم در بافت­های ذرت  علوفه­ای تحت آبیاری با پساب مشاهده کردند که بیشترین مقدار تجمع آن در ریشه بود. بنابراین غلظت کمتر این عناصر در اندام هوایی نسبت به ریشه احتمالا به علت عدم انتقال آن از ریشه به اندام هوایی مربوط می شود(18).  به عبارت دیگر غلظت زیاد کروم در ریشه ناشی از  تحرک پذیری کم و در نتیجه تجمع آن در ریشه است (15). با توجه به بالا بودن همه فلزات سنگین مورد مطالعه در ریشه نسبت به اندام هوایی می توان گفت که گیاه شنبلیه انتقال این فلزات را از ریشه به بخش هوایی محدود می کند. در توافق با نتایج پژوهش حاضر ، محققین در بررسی غلظت فلزات سنگین در گیاه حرا در قشم، نسبت تجمع مس در برگ و ریشه را 1 به 3 به دست آوردند (57). عسکری لجایر و همکاران( 1393) نیز بیان نمودند که گیاه مرزه انتقال مس از ریشه به اندام هوایی را کاهش می دهد. از اینرو می توان گفت در جذب عناصر غذایی غیرمتحرک در خاک تثبیت فلز در ریشه و جلوگیری از انتقال آن به اندام هوایی و یا تبدیل آن به مواد کم ضرر از ساز و کارهای مقابله با فلزات سنگین است (16). عرفانی و همکاران (1381) با به‌کارگیری فاضلاب تصفیه ‌شده خانگی،  کاهش جذب آهن را در تمام قسمت­های کاهو مشاهده کردند. (14). گرچه میزان جذب آهن در گیاهان مختلف متفاوت است. جذب آهن توسط گیاه جذب فعال است و نیازمند انرژی می­باشد. این انرژی از سوخت‌ و ساز گیاهان تأمین می­شود. هر عاملی که بر سوخت ‌و ساز گیاهی اثر داشته باشد، برجذب و انتقال آهن موثر است (11). بالاتر بودن غلظت نیکل در ریشه نسبت به اندام هوایی گیاه شنبلیله، با نتایج تقربیان و همکاران (1394) بر روی گشنیز با تیمار های نیکل مطابقت دارد (6). به نظر می رسد شنبلیله نیز مانند گشنیز نیکل را در ریشه کده بندی نموده و آن را به اندام هوایی انتقال نمی دهد.Mireles  (2001) پس از آبیاری یونجه و جو با پساب، گزارش کرد نیکل در ریشه­ها نسبت به ساقه و برگ­ها غلظت بیشتری داشته است (51). به نظر می‌رسد ساز و کارهایی در ریشه گیاه سبب شده تا از انتقال این عنصر به اندام­های هوایی ممانعت به عمل آید (20). در توافق با نتایج پژوهش حاضر، رضاخانی و همکاران (1391) در مطالعه خود بر روی اسفناج بیان داشتند که ممکن است ریشه پس از جذب روی از خاک آن را ذخیره نموده و به اندام هوایی انتقال ندهد و از آنجا که بخش های هوایی گیاه شنبلیله مانند اسفناج مورد استفاده غذایی قرار می گیرند، انباشت فلزات سنگین در ریشه خطر جدی برای سلامت انسان نداشته باشد (8).

به طور کلی غلظت فلزات سنگین در خاک با استفاده از پساب بیش از شاهد بود که شاید این امر را بتوان به غلظت بالاتر نیترات، سولفات و کلر در خاک نسبت داد که باعث کاهش اسیدیته خاک و ایجاد ترکیبات محلول سولفات و نیترات شده و جذب عناصر ریزمغذی و فلزات سنگین را افزایش می دهند. وجود آنیون های سولفات، نیترات، کلرید باعث جذب عناصر آهن، نیکل، استرانسیوم و روی می شود (4). از سوی دیگر می توان گفت شنبلیله با ساز و کار تثبیت ریشه ای ضمن محدود کردن تحرک و از سوی دیگر با انباشته کردن فلزات سنگین از انتقال آنها به اندام هوایی جلوگیری نموده است (24).

اثر تیمار های پساب فاضلاب بر رشد گیاه: بیشترین و کمترین وزن تر و خشک اندام هوایی و ریشه به ترتیب در تیمار شاهد و 100 درصد پساب مشاهده شد. در هر دو اندام با افزایش درصد پساب، وزن تر و خشک کاهش یافت. علاوه بر این کاهش وزن تر و خشک اندام هوایی در سطوح 75 و 100 درصد نسبت به شاهد معنی دار بود، در حالی که در مورد وزن تر و خشک ریشه در تمام سطوح نسبت به شاهد تفاوت معنی دار مشاهده شد (جدول 7).

 

جدول7- مقایسه میانگین وزن تر و خشک اندام هوایی و ریشه(g)  گیاه شنبلیله در سطوح مختلف پساب (05/0p≤). مقادیر میانگین سه تکرار± SE است.

تیمار

وزن تر اندام هوایی

وزن تر ریشه

وزن خشک اندام هوایی

وزن خشک ریشه

0% پساب

2/3±36/0a

2/1±04/0a

4/0±0/02a

10/1±09/0a

25% پساب

7/2±33/0ab

7/0±05/0b

3/0±01/0ab

06/0±01/0b

50% پساب

60/2±24/0abc

6/0±01/0bc

3/0±03/0ab

05/0±00/0b

75% پساب

99/1±28/0bc

5/0±02/0cd

3/0±02/0bc

04/0±01/0b

100% پساب

68/1±18/0c

5/0±05/0d

2/0±02/0c

04/0±00/0b

اعداد دارای حداقل یک حرف مشابه در هر ستون فاقد اختلاف آماری معنی­دار می­باشند.

 

 Sharmaو همکاران (2016) نشان دادند که آبیاری زمین های زراعی با پساب می تواند موجب تجمع فلزات سنگین در خاک و گیاهان شود (60). Hajihashemi و همکاران (2020) بیان کردند که کاهش رشد گندم های آبیاری شده با پساب     می تواند ناشی از انتقال فلزات سنگین به برگ ها و تاثیر بر فتوسنتز باشد (34). Daifi و همکاران (2015) در گوجه فرنگی های آبیاری شده با پساب کاهش رشد را مشاهده کردند (30). چهرگانی و همکاران (1396) نیز بیان کردند که طول ساقه و ریشه، ارتفاع گیاه و سطح برگ گیاه اطلسی با افزایش غلظت سرب کاهش بیشتری می یابد(7). صوفیان و همکاران (1398) دریافتند که در عدسک آبی با افزایش غلظت فلز سنگینی مانند کادمیوم، کاهش رشد چشمگیری رخ می دهد(12).Ghani  (2010) گزارش کرد که کاهش وزن خشک اندام هوایی و ریشه ذرت به دلیل اثر سمیت فلزات سنگین در غلظت های بالا بر ساختار و عمل سلول است (33). براساس مطالعات  Daudو همکاران (2009) در دو رقم پنبه کاهش رشد اندام هوایی ممکن است نتیجه کاهش فتوسنتز در رویارویی با آلودگی فلزات سنگین باشد (31). Akhtar و همکاران (2017) نیز در آبیاری دو رقم گوجه فرنگی به این نتیجه رسیدند که در هر دو رقم با افزایش تعداد دفعات آبیاری با پساب، از طریق کاهش هدایت روزنه ای و فتوسنتز، وزن خشک اندام هوایی و ریشه کاهش بیشتری نشان می دهد (23).

نتیجه گیری

در پژوهش حاضر گیاه شنبلیله برای همه فلزات سنگین مورد مطالعه طرد کننده این عناصر محسوب می شود زیرا  مقادیر آنها در ریشه بیش از اندام هوایی است و سعی نموده است تا از انتقال مقادیر بالای این فلزات به اندام هوایی ممانعت نماید. از طرف دیگر در مورد کروم و روی می تواند یک گیاه بیش اندوز نیز به شمار آید زیرا ضمن اندوختن این عناصر به مقادیر بیشتر در ریشه نسبت به اندام هوایی، باعث کاهش آنها در خاک نیز شده است. بطورکلی می توان گفت این گیاه جهت پالایش این دو فلز سنگین از خاک مناسب تر می باشد.

  • اروندی، س.، کامیاب مقدس، ر. 1379 . یکی از راهکارهای مهم مقابله باکم آبی استفاده بهینه از فاضلاب شهری. مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی بررسی راهکارهای مقابله باکم آبی و خشکسالی1 :55-64.
  • اسکندری، س.، یادگاری، م.، ایرانی پور، ر. بررسی میزان تجمع کادمیوم و سرب درگیاه دارویی همیشه بهار (Calendula officinalis). نشریه فیزیولوژی محیطی گیاهی. 47: 92-76.
  • بهمنیار م، شهابی ع، بحرالعلومی م ج.1384 . تأثیر آبیاری با پساب شهری و صنعتی استان مازندران بر تجمع برخی از عناصر سنگین درگیاهان برنج و اسفناج. مجموعه مقالاتن همین کنگره علوم خاک ایران. صفحات481-483.
  • پرنیان ا.، چرم م.، جعفرزاده حقیقی فرد، ن.، دیناروند، م. 1390. گیاه پالایی نیکل از محیط هیدروپونیک به کمک علف شاخی (Ceratophyllum demersum). مجله علوم و فنون کشت گلخانه ای 6: 84-75.
  • تجریشی، م. 1377. نگرشی جدید و جامع به مشکل فاضلاب شهر تهران. مجله آب و فاضلاب 28 : 37-30.
  • تقربیان، م.، پوزش، و.، خورشیدی، م. 1394. اثر نیکل بر شاخصهای رشد، محتوی رنگیزه های فتوسنتزی، پروتئین، قندهای محلول، پرولین و میزان انباشتگی نیکل در گیاه گشنیز. نشریه تحقیقات کاربردی اکوفیزیولوژی گیاهی 2: 74-59.
  • چهرگانی راد، ع.، فرزان، س.، شیرخانی، ز.1396. مطالعه اثر تیمار سرب بر برخی شاخص های مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی گیاه اطلسی (Petunia hybrid). مجله پژوهش های گیاهی 1: 57-47.
  • رضاخانی، ل.، گلچین، ا.، شفیعی، س. 1391. تأثیر سطوح مختلف مس و کادمیم بر رشد و نمو و ترکیب شیمیایی اسفناج، مجله زراعت و اصلاح نباتات 1:100-87.
  • رنگ زن، ن.، پاینده، خ.، لندی، ا .1385 . بررسی کیفیت پساب بر انباشت عناصر سنگین در دو گیاه سورگوم و شبدر. همایش خاک، محیط زیست و توسعه پایدار 161-162.
  • شریفی، م.، افیونی، م.، خوشگفتارمنش، ا.ح. 1389. تاثیر لجن فاضلاب، کمپوست زباله شهری و کود گاوی بر رشد و عملکرد و جذب آهن، روی، منگنز و نیکل در گل جعفری. مجله علوم و فنون کشت گلخانه ای 2: 53-43.
  • شهاب پور، ­ج. 1380. زمین‌شناسی اقتصاد. انتشارات دانشگاه کرمان.
  • صوفیان، ج.، گلچین، ا.، مرادی، ص.، جهانبان، ل.، غیرتی آرانی، ل. 1398. بررسی تاثیر کادمیوم و شوری بر رشد و غلظت عناصر غذایی عدسک آبی(Lemna minor). مجله پژوهش های گیاهی 3: 595-582.
  • طلاقت، م. ر، کریمی، ز. 1398. حذف یون نیکل از پساب پالایشگاه نفت توسط گیاه سنبل آبی.دومین کنفرانس فرایندهای گاز و پتروشیمی. دانشگاه بجنورد.
  • عرفانی، ع.، حق نیا، غ.، علیزاده، ا. 1381. تأثیر آبیاری با فاضلاب بر عملکرد و کیفیت کاهو و برخی ویژگی­های خاک، مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی1: 71-90.
  • عرفانی آگاه، ع. بررسی کارایی فاضلابهای تصفیه شده خانگی. مجموعه مقالات همایش جنبه های زیست محیطی استفاده از پسابها درآبیاری . کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران . 28: 80-61.
  • عسگری لجایر، ح.، ب متشرع زاده، ب.، ثواقبی فیروزآبادی، غ. ر.، هادیان، ج. 1393. تأثیر کاربرد مس و روی بر غلظت و جذب عناصر غذایی کم مصرف (مس، روی، آهن و منگنز( و پرمصرف (فسفر) در گیاه دارویی مرزه (Satureja hortensis ) در شرایط گلخانه ای. علوم و فنون کشت های گلخانه ای 19:111-95.
  • علیزاده، م.، فتحی، ف.، ترابیان، ع. ۱۳۸۷. بررسی مقدارتجمع فلزات سنگین در گیاهان علوفه ای تحت آبیاری با فاضلاب در جنوب تهران. مطالعه موردی: ذرت و یونجه. مجلة محیط شناسی 48: 148-137.
  • ملاحسینی، ح.، هراتی، م.، اکبری، ن.، حریری، ت.، عبادی، ب.، فوقی، و.، بغوری، ا.  ۱۳۸۴ . تجمع فلزات سنگین در اندام‌های ذرت علوفه‌ای تحت  آبیاری با فاضلاب. مجموعه مقالات نهمین کنگره علوم خاک ایران، تهران.
  • نجبائی، س. آ.، قاجار سپانلو، م.، بهمنیار، م. ع. 1396. بررسی غلظت سرب و کروم در برگ گیاهان جعفری و شاهی در خاک آبیاری شده با آب آلوده. نشریه پژوهش آب در کشاورزی 2:194-181.
  • وارسته خانلری، ز.، جلالی، م . روی و سرب در اثر کاربرد آب فاضلاب در خاک، حرکت کادمیوم .مجموعه مقالات نهمین کنگره‌ علوم خاک ایران 432 – 433.
  • هودجی، م.، جلالیان، ا. 1383 . پراکنش آهن، روی و سرب در خاک و محصولات کشاورزی در منطقه استقرار مجتمع فولاد مبارکه. مجله محیط شناسی 36 : 26-

 

  • Abhilash, M.R., Srikantaswamy, S., Shiva Kumar, D., Jagadish, K. 2016. Phytoremediation of heavy metals in urban wastewater irrigated soil by using selected crop species in, Mysuru, Karanataka, India. International Journal of Advanced Research 10:175-181.
  • Akhtar, A., Boutraa, T., Khaliq Al-Shoaibi. 2017. The influence of Al- madiah Al – munawwara treated and untreated domestic wastewater on growth and physiology of three tomato (Lycopersicon esculentum) genotypes. Pakistan Journal of Botany 3:879-890.
  • Akpor, O.B., Ohiobor, G.O., Olaolu, T.D. 2014. Heavy metal pollutants in wastewater effluents: Sources, effects and remediation. Advances in Bioscience and Bioengineering 4:37-43.
  • Al-Lahham, O., El Assi N.M., M., Fayyad. M. 2007. Translocation of heavy metals to tomato (Solanum lycopersicom) fruit irrigated with treated wastewater. Scientia Horticulturae 113: 250-254.
  • 1990. Official methods of analysis. 14th edition. Association of analytical chemists, Washington, DC.
  • Ashfaque, F., Inam, A., Sahay, S., Iqbal, S. 2016. Influence of heavy metals toxicity on plant growth metabolism and its alleviation by phytoremediation – A promising technology. Journal of Agriculture and Ecology Research International 2:1-19.
  • Brady, N.C., Weil, R.R. 2002. The nature and properties of soil. 13th edition, Springer Netherlands.
  • Cosgorove, W.J, Loucks, D.P. 2015. Water management: Current of future challenges and research direction. Water Resources Research 6: 4823-4839.
  • Daifi, H., Alemad, A., Khadmaoui, A., El Hadi, M., El Kharrim, Kh., Belghyti, D. 2015. Effect of purified industrial wastewater on the growth of tomato plant (Lycopersicon esculentum). International Journal of Pure and Applied Bioscience 4:57-64.
  • Daud, M., Variath, M., Ali, S., Najeeb, U., Jamil, M., Hayat, Y., Cheema, S. A. 2009. Cadmium-induced ultramorphological and physiological changes in leaves of two transgenic cotton cultivars and their wild relative. Journal of Hazardous Materials 2-3: 614-625.
  • El Zabalawy, M.Kh., Abou-Shleel, M.S., Abdel-Kareem, S.M. 2015. Effect of marine on bio-accumulation of heavy metals from polluted soil by some leafy vegetables. National Sciences 3:109-116.
  • Ghani, A., 2010. Toxic effects of heavy metals on plant growth and metal accumulation in maize (Zea mays). Iranian Journal of Toxicology 3:325-334.
  • Hajihashemi, Sh., Mbarki, S., Skalicky, M., Noedoost, F., Raeisi, M., Brestic, M. 2020. Effect of wastewater irrigation on photosynthesis, growth, and anatomical features of two wheat cultivars (Triticum aestivum). Water 2:607-622.
  • Hatamian, , Rezaie Nejad, A., Kafi, M., Souri, M.K., Shahbazi, K. 2018. Interactions of lead and nitrate on growth characteristics of ornamental judas tree (Cercis siliquastrum). Open Agriculture 3: 386-392.
  • Hegazi,A. 2013. Removal of heavy metals from wastewater using agricultural and industrial wastes as adsorbents. Housing and Building National Research Center Journal 3: 276-282.
  • Hussain, A., Priyadarshi, M., Shashikant, D.ubey. 2019. Experimental study on accumulation of heavy metals in vegetables irrigated with treated wastewater. Applied Water Science 9:121-131.
  • Kafil, M., Boroomand Nasab, S., Moazed, H., Bhatnagar, A. 2019. Phytoremediation potential of vetiver grass irrigated with wastewater for treatment of metal contaminated soil. International Journal of Phytoremediation 2: 92-100.
  • Kalavrouziotis, I.K., Robolas, P., Koukoulakis, P., Kostakioti, E. 2012. Effects of municipal reclaimed wastewater on the macro- and micro- elements status of soil and of Brassica oleracea Italica, and B. oleracea var. Gemmifera. Agriculture and Water Management 95: 419- 426.
  • Karpiscak, M.M., Gerba, C.P., Watt, P.M., Foster, K.E., Falabi, J.A.1996. Multi-species plant systems for wastewater quality improvement and habitat enhancement. International association on water quality. Water Science and Technology 33: 231-236.
  • Khan, S., Cao, Q., Zheng, Y.M., Huang, Y.Z., Zhu, Y.G. 2008. Health risks of heavy metals in contaminated soils and food crops irrigated with wastewater in Beijing, China. Environmental Pollution 152:686-692.
  • Kiziloglu, F.M., Turan, M., Sahin, U., Kuslu, Y., Dursun, A. 2008. Effects of untreated and treated wastewater irrigation on some chemical properties of cauliflower (Brassica olerecea var. botrytis) and red cabbage (Brassica olerecea L. var. rubra) grown on calcareous soil in Turkey. Agriculture and Water Management 95: 716 -724.
  • Klay, S., Charef, A., Ayed, A., Houman, B., Rezgu, F. 2010. Effect of irrigation with treated wastewater on geochemical properties (saltiness, C, N and heavy metals) of isohumic soils (Zaoulit Sousse perimeter, Oriental Tunisia). Desalination 253: 180-187.
  • Krstić, B., Stanković, D., Igić, R., Nikolic, N. 2007. The Potential of Different Plant Species for nickel accumulation. Biotechnology and Biotechnological Equipment 4:431-436.

45- Kumar, V., Kumar Chopra, A. 2013. Distribution, enrichment and accumulation of heavy metals in soil and Trigonella foenum-graecum L. (fenugreek) after fertigation with paper Mill effluent. Open Journal of Metal 3: 8-20.

  • Larchevêque, M., Ballini, C., Korboulewsky, N., Montès, N. 2006. The use of compost in afforestation of mediterranean areas: Effects on soil properties and young tree seedlings. Science of the Total Environment 369: 220-230.
  • MacFarlane, R., Burchett, M.D. 2002. Toxicity, growth and accumulation relationships of copper, lead and zinc in the Grey Mangrove Avicennia marina (Forsk.) Veirh. Marine Environmental Research 1:65-84.
  • Manisha, P., Angoorbala, B. 2013. Effect of sewage on growth parameters and chlorophyll content of Trigonella foenumgraecum (Methi). International Research Journal of Environment Sciences 9:5-9.
  • Marchiol, , Assolari, S., Sacco, P., Zerbi, G. 2004. Phytoextraction of heavy metals by canola and radish grown on multicontaminated soil. Journal of Environmental Pollution 132:21-27.
  • Marzougui, N., Trad-Rais, , Guasmi, F., Oukhay, M., Rejeb, S. 2018. International Journal of Innovative Science, Engineering & Technology 12: 84-91.
  • Mireles, A., Solis, C., Andras, E., Lagunas-Solar, M., Pina, C., Flocchini, R.G. 2004. Heavy metal accumulation in plant and soil irrigated with wastewater from Mexico City, Nuclear Instrument and Methods in Physics Reaserch 220:187-190.
  • Murtaza, G., Ghafoor, A., Qadir, M. 2008. Accumulation and implication of cadmium, cobalt and manganese in sohls and vegetable irrigated with city effluent. Journal of Sciences Food Agriculture 88:100-107.
  • Nagajyoti, P. C., Lee, K. D., & Sreekanth, T. V. M. 2010. Heavy metals, occurrence and toxicity for plants: A review. Environmental Chemistry Letters 8: 199–216.
  • Parveen, T., Hussain, A., Rao, S. 2015. Growth and accumulation of heavy metals in turnip (Brassica rapa) irrigated with different concentrations of treated municipal wastewater. Hydrology Research 1:60–71.
  • Pulford, I.D., Watson, C., Mcgregor, S.D. 2001. Uptake of chromium by trees: prospects for phytoremediation. Environmental Geochemistry and Health 23: 307-311.

56- Rafati, M., Khorasani, N., Moattar, F., Shirvany, A., Moraghebi, F., Hosseinzadeh, S. 2011. Phytoremediation potential of Populus alba and Morus alba for cadmium, chromuim and nickel Absorption from polluted soil. International Journal of Environment Research 4:961-970.

  • Rattan, R.K., Datta, S.P., Chhonkar, P.K., Suribabu, K., Singh, A.K. 2005. Long term impact of irrigation with sewage effluents on heavy metal content in soils, crops and groundwater-A case study. Agriculture. Ecosystems and Environment 109: 310-322.
  • Sharifan, H.R., Davari,A. 2010. Bioaccumulation and distribution of heavy metals in gray mangrove (Avicennia marina): Case study of the tropical areas of persian gulf, world food system, tropentag. A Contribution from Europe September 14-16. Zurich.
  • Sharma, R.K., Agrawal, M., Marshall, F. 2007. Heavy metal contamination, of soil and vegetables in suburban areas of Varanasi. India Ecotoxicology and Environmental Safety 66: 258-266.
  • Sharma, , Kaur Katnoria, J., Kaur Nagpal, A. 2016. Heavy metals in vegetables: screening health risks involved in cultivation along wastewater drain and irrigating with wastewater. Springer Plus 5:488-503.
  • Singh, R.P., Agrawal, M. 2008. Potential benefits and risks of land application of sewage sludge. Waste Management 28: 347-358.
  • Tabari, M., Salehi, A., Ali-Arab, A.R. 2008. Effects of wastewater application on heavy metals (Mn, Fe, Cr and Cd) contamination in a black locust stand in semi-arid zone of Iran. Research Journal of Environmental Science 7: 382-388.
  • Topal, M., Topal, E.I.A. 2020. Phytoremediation of priority substrates (Pb and Ni) by Phragmatis australis exposed to poultry slaughterhouse wastewater. International journal of phytoremediation 2:92-100.
مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 35، شماره 2
تیر 1401
صفحه 403-415
  • تاریخ دریافت: 21 دی 1398
  • تاریخ بازنگری: 11 آذر 1399
  • تاریخ پذیرش: 25 دی 1399