معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در حوزه آبخیز بردکل شیراز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج

2 کارشناس ارشد بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی،

چکیده

مبنای اصلی پژوهش های بوم شناختی، شناسایی دقیق پوشش گیاهی است. زیرا عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیش بینی وضعیت آینده منطقه می باشد و نقش بسزایی در مدیریت صحیح و علمی خواهد داشت. به این منظور، در این پژوهش اقدام به معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در حوزه آبخیز بردکل واقع در شمال غرب شیراز شد. نتایج نشان داد تعداد 127 گونه گیاهی متعلق به 34 خانواده و 102 جنس در این حوزه آبخیز وجود دارند. خانواده Asteraceae با 24 گونه، خانواده Fabaceae با 17 گونه و خانواده Poaceae با 15 گونه، به ترتیب در رده های اول تا سوم قرار دارند. از نظر شکل زیستی، 48 گونه تروفیت، 34 گونه همی کریپتوفیت، 18 گونه کامفیت، 14 گونه ژئوفیت و 13 گونه فانروفیت شناسایی شدند. نتایج بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان مستقر در این حوزه آبخیز نیز نشان داد 122 گونه گیاهی که معادل 96/07 درصد از کل گونه ها می باشند به صورت تک ناحیه ای یا چند ناحیه ای در ناحیه رویشی ایرانی- تورانی استقرار دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Introduction of the flora, life form and Chorology of plants in Bardkal watershed of Shiraz

نویسندگان [English]

  • Seyed Masoud Soleimanpour 1
  • Ahmad Hatami 2
  • Gholam Reza Ghahari 1

1 Assistant Professor, Soil Conservation and Watershed Management Research Department, Fars Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Shiraz, Iran

2 M.Sc., Natural Resources Research Department, Fars Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Shiraz, Iran

چکیده [English]

The main basis of ecological research is the accurate identification of vegetation. Because it is an effective factor in measuring and evaluating the current situation and predicting the future situation of the region and will play an important role in proper and scientific management. For this purpose, in this study, the flora, life form and chorothype of plants in Bardkal watershed located in the northwest of Shiraz were introduced. The results showed 127 plant species which belong to 34 families and 102 genera. There are species in this watershed. The largest families Asteraceae with 24 species, Fabaceae with 17 species and Poaceae with 15 species, are in the first to third ranks, respectively. In terms of life form, 48 species of Therophytes, 34 species of Hemichryptophytes, 18 species of Camophytes, 14 species of Geophytes and 13 species of Phanerophytes were identified. The results of Chorothype plants in this watershed also showed that 122 plant species, which is equivalent to 96.07% of the total species, are located in a single-zone or multi-zone in the Iran-o-Turanian region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bradkal
  • Chorothype
  • Life form
  • Plant
  • Flora

معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در حوزه­ی آبخیز بردکل شیراز

سید مسعود سلیمان­پور1*، احمد حاتمی2 و غلامرضا قهاری1

1 ایران، شیراز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری

2 ایران، شیراز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، بخش تحقیقات منابع طبیعی

تاریخ دریافت: 01/06/1399          تاریخ پذیرش: 09/09/1399

چکیده

مبنای اصلی پژوهش­های بوم­شناختی، شناسایی دقیق پوشش گیاهی است. زیرا عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیش­بینی وضعیت آینده­ی منطقه می­باشد و نقش به­سزایی در مدیریت صحیح و علمی خواهد داشت. به این منظور، در این پژوهش اقدام به معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در حوزه­ی آبخیز بردکل واقع در شمال­غرب شیراز شد. نتایج نشان داد تعداد 127 گونه­ی گیاهی متعلق به 34 خانواده و 102 جنس در این حوزه­ی آبخیز وجود دارند. خانواده­ی Asteraceae با 24 گونه، خانواده­ی Fabaceae با 17 گونه و خانواده­ی Poaceae با 15 گونه، بترتیب در رده­های اول تا سوم قرار دارند. از نظر شکل زیستی، 48 گونه­ی تروفیت، 34 گونه­ی همی­کریپتوفیت، 18 گونه­ی کامفیت، 14 گونه­ی ژئوفیت و 13 گونه­ی فانروفیت شناسایی شدند. نتایج بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان مستقر در این حوزه­ی آبخیز نیز نشان داد 122 گونه­ی گیاهی که معادل 07/96 درصد از کل گونه­ها می­باشند بصورت تک ناحیه­ای یا چند ناحیه­ای در ناحیه­ی رویشی ایرانی- تورانی استقرار دارند. 

واژه های کلیدی: بردکل، پراکنش جغرافیایی، شکل زیستی، گیاه، فلور.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09173116983 ، پست الکترونیکی: m.soleimanpour@areeo.ac.ir

مقدمه

 

شناسایی و معرفی پوشش گیاهی و بررسی تنوع و پراکنش جغرافیایی گیاهان هر منطقه، اساس بررسی­ها و تحقیقات بوم شناختی، و راهکاری مناسب برای تعیین ظرفیت اکولوژیکی آن منطقه از جنبه­های مختلف است. در عین حال، عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیش­بینی وضعیت آینده­ی منطقه به شمار رفته و نقش بسزایی برای اعمال مدیریت صحیح و علمی در منطقه دارد (6)؛ بطوری­که بعنوان بستر تحقیقات زیست­محیطی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است زیرا به امکان دسترسی آسان و سریع به گونه­ی گیاهی خاص در محل و زمان معین (33)، تعیین پتانسیل و قابلیت­های رویشی منطقه، امکان افزایش تعداد گونه­های منطقه از نظر تراکم، شناسایی گونه­های مقاوم و در حال انقراض و کمک به حفظ گونه های گیاهی و گنجینه­ی ژنی آنها، شناسایی گیاهان و استفاده­ی اصولی از آنها و کمک به تعیین پوشش گیاهی آن منطقه منجر خواهد شد (30). بعبارتی، مطالعات فلورستیک، اساس بررسی­های بوم­شناختی در هر منطقه، پیش­بینی وضعیت آینده، اعمال مدیریت و بیان­کننده­ی توان طبیعی در آن منطقه می­باشد (1 و 2).

کشور ایران با وسعت زیاد، تنوع اقلیمی و توپوگرافی، دارای پوشش گیاهی متنوع است (27)؛ از این­رو، تنوع فلور و پوشش گیاهی ایران، بیش از هر چیز مدیون تضادهای گسترده­ی اقلیمی، توپوگرافی، پیشینه­ی پوشش گیاهی و همینطور پتانسیل تکامل آن است (25). مطالعات فلورستیک در ایران، با توجه به غنای تنوع زیستی گیاهی آن، دارای سابقه­ی طولانی است. بررسی تاریخچه­ی مطالعات فلور نشان می­دهد نخستین سنگ بنای مطالعات فلورستیک ایران به شیوه­ی امروزی به مطالعات کمپفر (Engellbert Kampfer) آلمانی به سال 1684 میلادی بر می­گردد که گیاهان نواحی اصفهان، شیراز و برخی از نقاط ایران را جمع­آوری نمود. پس از آن، تعداد زیادی از گیاه شناسان خارجی و داخلی گیاهان ایران را مورد بررسی قرار دادند. از جمله گیاه­شناسان خارجی می­توان به ائوشر اِلوُی فرانسوی (P.M.B. Aucher-Eloy 1835-1837)، تئودور کوتشی اتریشی (Theodor Kotschyi 1842-1843)، هنریک­کارل­هاسکنخت آلمانی (Heinrich Carl Hausskencht 1865-1867)، ادموند بواسیه سوئیسی (Edmond Boisser 1867-1888)، کارل­هاینس­رشینگر اتریشی (Kal Heinz Rechinger 1937-1977) و والتر کولتز آلمانی (Walter Koeltz 1940-1945) را نام برد و از جمله گیاه­شناسان برجسته­ی ایرانی می­توان به احمد پارسا، احمد قهرمان، صادق مبین، حبیب­الله ثابتی، اسفندیار اسفندیاری، موسی ایرانشهر، زین­العابدین ملکی، علی­اصغر معصومی، ولی­الله مظفریان، زیبا جم­زاد، مصطفی اسدی، محبوبه خاتم­ساز و غیره اشاره کرد (6).

در سال­های گذشته، پژوهش­های فراوانی در خصوص بررسی فلور گیاهان مناطق مختلف کشور انجام شده است که از جمله آنها می­توان به مطالعات یزدانی و همکاران (27) در ناحیه­ی شرق آشتیان استان مرکزی، میردیلمی و همکاران (23) در شمال شرقی استان گلستان، گرگین کرجی و همکاران (17)، در منطقه­ی سارال کردستان، نقی پور برج و همکاران (26) در منطقه­ی حفاظت شده­ی میمند استان کهگیلویه و بویراحمد، جعفری و ظریفیان (6) در کوه ساورز استان کهگیلویه و بویراحمد، تبد و همکاران (5) در منطقه­ی زریوار استان کردستان، نژاد حبیب­وش و همکاران (25) در منطقه­ی حفاظت شده­ی راژان استان آذربایجان­غربی، مرادی و همکاران (19) در حوزه­ی آبخیز لومیر استان اردبیل، نداف و همکاران (24) در منطقه­ی جوزک چمن­بید استان خراسان­شمالی، فرجی و همکاران (13) در منطقه­ی دزلی مریوان در استان کردستان، قوام و همکاران (14) در حوزه­ی آبخیز تنگ بالنگستان بهبهان، و معصومی و همکاران (22) در تالاب کانی برازان استان آذربایجان­غربی اشاره کرد. تعدادی از پژوهشگران به مطالعه و بررسی فلور گیاهی در استان فارس اقدام کرده­اند که از جمله­ی آنها می­توان به مطالعه­ی حاتمی و همکاران (7) در بررسی خانواده­ی چتریان در استان فارس، مرادی و همکاران (20) بررسی فلور گیاهی شهرستان لامرد، دولتخواهی و همکاران (8) در منطقه­ی حفاظت شده­ی ارژن- پریشان، عزیزی و همکاران (12) در پارک جنگلی بناب شهرستان ارسنجان، کنعانی (16) در پارک ملی بمو، و راحمی­اردکانی و پورسخی (9) در منطقه­ی چشمه­گندو شهرستان سپیدان اشاره کرد.

مواد و روشها

منطقه­ی مورد مطالعه: حوزه­ی آبخیز بردکل بین طول جغرافیایی 630088 تا 631620 و عرض جغرافیایی 3275746 تا 3277204، با ارتفاع متوسط 1850 متر از سطح دریا در زون 39 و در 20 کیلومتری شمال­غرب شیراز واقع شده است. مساحت این حوزه­ی آبخیز 2/135 هکتار می­باشد. بیشینه و کمینه‌ی دما در این حوزه­ی آبخیز با توجه به آمار 40 ساله‌ی ایستگاه سینوپتیک شیراز، به­ترتیب 2/42 و 11- درجه­ی سانتی‌گراد، میانگین بارندگی سالیانه 320 میلی‌متر، و میانگین تبخیر و تعرق سالانه 6/3193 میلی‌متر است. اقلیم منطقه بر اساس روش پهنه­بندی آب و هوایی نوین (تجزیه به مؤلفه­های اصلی) مدیترانه­ای معتدل می­باشد. از نظر زمین‌شناسی این حوزه­ی آبخیز در ناحیه­ی چین­خورده­ی زاگرس و بر روی سازند زمین­شناسی گچساران قرار گرفته است. (10).

شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه­ی مورد مطالعه

روش تحقیق: نمونه­برداری به­طور تصادفی و اتفاقی در اوایل پاییز 1398، اواخر زمستان 1398 و بهار و تابستان 1399، که انتظار  می­رفت بیشترین تنوع گونه­ای در سطح منطقه حضور داشته باشد انجام پذیرفت. در گردآوری نمونه­ها سعی شد از هر گونه­ی گیاهی حداقل سه نمونه، تهیه شود و برای هر نمونه، ثبت مشخصات دقیق نمونه (نام محل، نام نمونه‌بردار، موقعیت جغرافیایی، تاریخ نمونه­برداری و ...) انجام شد. سپس نمونه­ها برای شناسایی و ثبت مشخصه‌های آنها بر اساس استاندارد مطالعه‌ی گیاه‌شناسی، به هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس منتقل و با استفاده از منابع علمی معتبر از جمله: فلور ایران (3)، فلور رنگی ایران (15)، رستنی‌های ایران (18)، فلور ترکیه (29)، و فرهنگ نام‌های گیاهان ایران (21) اقدام به شناسایی گونه­های گیاهی شد. همچنین بر اساس تقسیم­بندی رانکایر (31)، نسبت به تعیین شکل زیستی، طول عمر (یک­ساله یا چندساله) و فرم رویشی اقدام شد. بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان نیز بر اساس روش زوهاری (36)، تختجان (34)، و وایت و لئونارد (35) مشخص گردید.

نتایج

فهرست گونه­های گیاهی شناسایی شده در حوزه­ی آبخیز بردکل در جدول 1 ارائه شده است. با توجه به این جدول و اطلاعات بدست آمده از مطالعات و بررسی‌های صحرایی، تعداد 127 گونه­ی گیاهی متعلق به 34 خانواده و 102 جنس در این حوزه­ی آبخیز وجود دارند. خانواده­ی Asteraceae یا کاسنی با 24 گونه، خانواده­ی Fabaceae یا باقلاییان با 17 گونه و خانواده­ی Poaceae یا گندمیان با 15 گونه، بترتیب در رده­های اول تا سوم قرار دارند و 89/18، 38/13، 81/11 درصد تعداد گونه­ها را به خود اختصاص دادند (شکل 2)، که در مجموع 08/44 درصد از کل گونه های شناسایی شده در این حوزه­ی آبخیز را شامل می­گردد.

 

جدول 1- فهرست گونه­های گیاهی شناسایی شده در حوزه­ی آبخیز بردکل

پراکنش جغرافیایی

شکل زیستی

نام فارسی

نام علمی

ردیف

Aceraceae

IT

Ph

کیکم ایرانی

Acer monspessulanum L.

1

Amaryllidaceae

IT

GT

خیارک

Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb.

2

Apocynaceae

IT

Ph

خرزهره

Nerium indicum Miller

3

Asteraceae

IT

He

بومادران جنوبی (بومادران شیرازی)

Achillea eriophora D.C.

4

IT-ES

He

بومادران

Achillea wilhelmsii C. Koch

5

IT

Th

بابونه­ی بهاری

Anthemis cotula L.

6

IT-SS

Th

بابونه­ی تاج­دندانی

Anthemis odontostephana Boiss.

7

IT

Ch

درمنه­ی کوهی

Artemisia Aucheri Boiss.

8

IT

Th

 

Cardinia orientalis

9

IT-SS

Th

گلرنگ زرد

Carthamus oxyacantha M. B.

10

IT

Ch

گل گندم

Centaurea intricate Boiss.

11

IT

He

کنگر تماشایی

Circium spectabile DC.

12

IT

Th

ریش قوش

Crepis sancta (L.) Babcock

13

IT-ES-M

Th

سیاه فندق (دانه سیاه)

Crupina crupinastrum (Moris) Vis.

14

IT

He

شکرتیغال خاردار

Echinops ceratophorus Boiss.

15

IT

He

شکرتیغال تخت­جمشیدی

Echinops endotrichus Rech. F.

16

IT-M-SS

Th

 

Filago pyramidata L.

17

IT-ES

Th

 

Garhadiolus angulosus Jaub. & Spach

18

IT

He

کنگر علوفه­ای (کنگر خوراکی)

Gundelia Tournefortii L.

19

IT-SS- M

Th

 

Hedypnois rhagadioloides (L.) F. W. Schmidt

20

IT-ES-M

Th

کاهوی خاردار

Lactuca serriola L.

21

IT

Ch

گاو چاق­کن

Scariola orientalis (Boiss.) Sojak

22

IT

GT

شنگ اسبی شیرازی

Scorzonera stenocephala Boiss.

23

IT-M-SS

Th

پیرگیاه رایج (پیام بهار)

Senecio glaucus L.

24

IT-M

Th

زیبا کوتوله

Siebera nana (DC.) Bornm.

25

IT

He

مینای پُرکُپه­ی فارسی

Tanacetum polycephalum Schultz-Bip.

26

IT

GT

شنگ نی مانند

Tragopogon caricifolius Boiss.

27

Boraginaceae

IT

He

گاوزبان

Anchusa italic Retz.

28

IT

Th

چنگکی دودانه­ای

Rochelia disperma (L. f.) C. Koch

29

Brassicaceae

IT

Th

آتشین ارغوانی

Aethionema carneum (Banks & Soland.) B. Fedtsch.

30

IT

Th

قدومه­ی میوه­تخت

Alyssum homalocarpum (Fisch. & C. A. Mey.) Boiss.

31

IT-ES

Th

کیسه کشیش

Capsela bursa-pastoris (L.) Medicus

32

Cosm

Th

اُزمک

Cardaria draba (L.) Desv.

33

IT-ES-SS

Th

منداب

Eruca sativa Lam.

34

IT

Th

خردلی (خردل کاذب)

Hirschfeldia incana (L.) Lag.

35

IT-M-SS

Th

چلیپا

Matthiola longipetala (Vent.) DC.

36

IT-ES

Th

خاکشیر مرتفع

Sisymberium altissimum L.

37

Caryophyllaceae

IT

Ch

چوبک بیابانی

Acanthophyllum crassifolium Boiss.

38

IT-ES-M

Th

دانه مرغ متورم

Cerastium inflatum Link ex Desf.

39

IT-M

Th

دانه مرغ دوشاخه­ای

Cerastium dichotomum L.

40

IT

Th

سیلن دانه­ریز

Silene sp.

41

IT

Th

صابونک دندانه­زرد

Vaccaria hispanica subsp. oxyodonta

42

Chenopodiaceae

IT-ES-M

Ch

شوخ (خارکو)

Noaea mucronata (Forsk.) Aschers. et Schweinf.

43

Cistaceae

IT-M

Th

گل آفتابی اروپایی

Helianthemum ledifolium (L.) Miller

44

Convolvulaceae

IT-SS

Ch

پیچک شاخه­خاری

Convolvuvlus acathocladus Boiss.

45

IT-SS

Ch

پیچک کاسه­صاف (پیچک پیکانی)

Convolvuvlus leiocalycinus Boiss.

46

Cupressaceae

IT-SS

Ph

ارس (اردوج)

Juniperus excelsa M. B.

47

Dipsacaceae

IT-M

Ch

سربال (سربال زرد)

Pterocephalus canus Coult. ex DC.

48

IT

Ch

سربال چوبی

Pterocephalus lignosus Freyn & Bornm.

49

Ephedraceae

IT-SS

Ph

ارمک رونده

Ephedra foliate Boiss. et Ky

50

Euphorbiaceae

IT-ES

He

فرفیون رفیع (فرفیون بوته­ای)

Euphorbia Boissieriana (Woron.) Prokh.

51

IT

He

فرفیون قرمز شونده

Euphorbia macrostegia Boiss.

52

Fabaceae

IT

He

خارشتر ایرانی

Alhagi persarum Boiss. & Buhse.

53

IT

Ch

گون

Astragalus curviflorus Boiss.

54

IT-SS

Ch

گون بادکنکی

Astragalus fasciculifolious Boiss.

55

IT

Ch

گون پنبه­ای

Astragalus gossypinus Fisch.

56

IT

Ch

گون شوشی

Astragalus susianus Boiss.

57

IT

He

نخود بی­برگ

Cicer subaphyllum Boiss.

58

IT

Ph

دغدغک

Colutea persica Boiss.

59

IT-SS

Ch

باردلنگ (جو سیخ)

Ebenus stellate Boiss.

60

IT-ES-M

He

شیرین­بیان

Glycyrrhiza glabra L.

61

IT-ES

Th

یونجه­ی سخت

Medicago rigidula (L.) All.

62

IT

He

اسپرس هلالی

Onobrychis lunata Boiss.

63

IT

He

اسپرس سیاه­کُرک

Onobrychis melanotricha Boiss.

64

IT-M

Th

شنبلیله­ی نارنجی

Trigonella aurantiaca Boiss.

65

IT

Th

شنبلیله­ی ایرانی

Trigonella persica Boiss.

66

IT-M

Th

شنبلیله­ی سرعصایی

Trigonella uncinata Banks & Soland.

67

IT-ES-M

Th

ماشک تک­گل

Vicia monantha Retz.

68

IT-ES-M

Th

گاو دانه (ماشک)

Vicia sativa L.

69

Fumariaceae

IT

Th

شاه­تره­ی بی­کاسبرگ

Fumaria asepala Boiss.

70

IT

Th

شاه­تره­ی ایرانی

Fumaria vaillantii Loisel.

71

Geraniaceae

IT-ES-M

Th

سوزن چوپان برگ­دایراه­ای

Geranium rotundifolium L.

72

IT-ES

GT

سوزن چوپان استپی

Geranium stepporum Davis

73

Labiatae

IT-ES-M

Ch

لبدیسی بوته­ای شیرازی

Ajuga chamaecistus Ging.

74

IT-ES

He

فراسیون

Marrubium vulgare L.

75

IT

Ch

پونه­سای انبوه

Nepeta glomerulosa Boiss.

76

IT

He

گوش­بره (چالمه)

Phlomis Olivieri Benth.

77

IT

He

مریم­گلی شاخ­گوزنی

Salvia ceratophylla L.

78

IT

He

مریم­گلی سوری

Salvia syriaca L.

79

IT

He

سنبله­ای ارغوانی

Stachys inflate Benth.

80

IT-M

He

کلپوره همدانی (مریم­نخودی همدانی)

Teucrium polium L.

81

IT

Th

کاکوتی

Ziziphora tenuir L.

82

Liliaceae

IT

GT

تمشکین عشق­آبادی

Bellevalia Saviczii Woron.

83

IT

GT

تمشکین شیرازی

Bellevalia schirazana Parsa

84

IT

GT

کلاغک (سرمه­کلاغ)

Muscari neglectum Guss.

85

IT

GT

لاله­ی آتشین

Tulipa stylosa Stapf

86

Linacea

IT

He

کتان سفید (کتان هرز)

Linum album Ky. ex Boiss.

87

Moraceae

IT

Ph

انجیر وحشی دالکی

Ficus Johannis Boiss.

88

Papaveraceae

IT-M

He

شقایق گل درشت

Glaucium grandiflorum Boiss. & Huet

89

IT-M

Th

گل عروسک بنفش

Roemeria hybrid (L.) DC.

90

Plantaginaceae

IT-ES-M

He

بارهنگ سر نیزه­ای (کاردی)

Plantago lanceolate L.

91

Plumbaginaceae

IT

Ch

کلاه میرحسن کوه­بمو

Acantholimon asphodelinum Mobayen

92

Poaceae

IT

Th

یولاف پوچ (جو دوسر پوچ)

Avena fatua L.

93

IT-ES-M

Th

 

Boissiera squarrosa Banks & Soland.

94

IT-ES-M

Th

جارو علفی ارغوانی

Bromus rubens L.

95

Cosm

Th

جارو علفی بامی

Bromus tectorum L.

96

Cosm

GT

مَرغ

Cynodon dactylon (L.) pres.

97

IT

Th

دگرگل گندمی

Heteranthelium piliferum (Banks & Soland.) Hochst.

98

IT-M

GT

جو پیازدار (کَتو)

Hordeum bolbusum L.

99

IT

Th

جو شوره­زار

Hordeum marinum Hudson

100

IT

Th

چچم شکننده

Lolium rigidum Gaudin

101

IT-M

GT

ملیکا

Melica persica Kunth

102

Cosm

GT

نی

Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.

103

IT-ES-M

GT

چمن پیازک­دار

Poa bulbosa L.

104

IT

He

استپی تیره­ریش

Stipa atriseta Stapf ex Bor

105

IT-ES

He

استپی ریش­دار

Stipa barbata Desf.

106

IT

Th

گیسو چمن

Taeniatherum crinitum (Schreb.) Nevski

107

Podophyllaceae

IT

GT

سینه کبکی (علف کبکی)

Bongardia Chrysogonum (L.) Boiss.

108

Polygonaceae

IT

Ph

کاروان­کش

Atraphaxis spinosa L.

109

IT

He

علف هفت­بند

Polygonum aviculare L.

110

IT

Ch

هفت­بند شیرازی

Polygonum salicornioides Jaub. & Spach

111

Resedaceae

IT-ES-SS

He

ورث

Reseda lutea L.

112

Rosaceae

IT

Ph

بادام خاکستری (بادام عاجی)

Amygdalus eburnea Spach

113

IT

Ph

بادام کوهی (ارژن)

Amygdalus scoparia Spach

114

ES

Ph

آلبالوی دانه­ریز (راناس)

Cerasus microcarpa (C. A. Mey.) Boiss.

115

IT-M

Ph

زالزالک گرجی

Crataegus pontica C. Koch

116

IT-ES-M

He

توت روباهی

Sanguisorba minor Scop.

117

Scrophulariaceae

IT

He

گل میمونی یخچالی

Scrophularia frigida Boiss.

118

IT

He

گل میمونی سبز کلمی (دارابی)

Scrophularia glauca Decne. ex Benth.

119

IT

He

گل میمونی سازویی

Scrophularia striata Boiss.

120

IT

He

گل ماهور درهم

Verbascum intricatum (Benth.) O. Kuntze

121

Tamaricaceae

IT-M

Ph

گز پرشاخه

Tamarix ramosissima Ledeb.

122

Thymelaeeaceae

IT

Ph

برگ بویی زاگرسی (خوشک)

Daphne mucronata Royle.

123

Umbelliferae

IT

He

زول

Eryngium billardieri F. Delaroche

124

IT-M

Th

شانه ونوس ستاره­ای

Scandix stellate Banks & Soland.

125

IT

Th

گیس چسبک

Turgenia latifolia (L.) Hoffm.

126

Valerianaceae

IT-ES

Th

شیرینک متورم

Valerianella vesicaria (L.) Moench.

127

علامت اختصاری شکل زیستی: Ch: کامفیت، GT: ژئوفیت، He: همی­کریپتوفیت، Ph: فانروفیت، Th: تروفیت

علامت اختصاری پراکنش جغرافیایی: Cosm: جهان­وطنی (جهان­زی)، ES: اروپا-سیبری، IT: ایرانی-تورانی، M: مدیترانه­ای، SS: صحرا-سندی

شکل 2- نمودار تعداد گونه­های گیاهی شناسایی شده متعلق به هر خانواده در حوزه­ی آبخیز بردکل

 

از نظر شکل زیستی، بر اساس تقسیم­بندی رانکایر (31)، 48 گونه­ی تروفیت، معادل 75/37 درصد، 34 گونه­ی همی کریپتوفیت، معادل 78/26 درصد، 18 گونه­ی کامفیت، معادل 13/14 درصد، 14 گونه­ی ژئوفیت، معادل 02/11 درصد و 13 گونه­ی فانروفیت، معادل 23/10 درصد در این حوزه­ی آبخیز شناسایی شدند (شکل 3).

شکل 3- نمودار درصد فراوانی شکل زیستی گونه­های گیاهی شناسایی شده در حوزه­ی آبخیز بردکل

نتایج حاصل از بررسی پراکنش (انتشار) جغرافیایی یا کورولوژی گیاهان مستقر در این حوزه­ی آبخیز نشان داد گونه­هایی با کوروتیپ اختصاصی ناحیه­ی رویشی ایرانی تورانی 14/55 درصد فلور منطقه (با تعداد 70 گونه) و کوروتیپ ناحیه­ی رویشی اروپا- سیبری 78/0 درصد فلور منطقه (با تعداد 1 گونه) را شامل می­شوند و بترتیب بزرگترین و کوچکترین کوروتیپ تک ناحیه­ای این حوزه­ی آبخیز را تشکیل می­دهند (شکل 4). با توجه به نتایج شکل 4، مشخص می­گردد که مجموعاً 122 گونه­ی گیاهی شناسایی شده در این حوزه­ی آبخیز که معادل 07/96 درصد از کل گونه­ها می­باشند بصورت تک ناحیه­ای یا چند ناحیه­ای در ناحیه­ی رویشی ایرانی- تورانی استقرار دارند.

شکل­های 5 تا 9، تعدادی از گونه­های ارزشمند گیاهی در حوزه­ی آبخیز بردکل را نشان می­دهد.

 

شکل 4- نمودار درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گونه­های گیاهی شناسایی شده در حوزه­ی آبخیز بردکل

 

شکل 5- گونه­ی گیاهی گون شوشی (Astragalus susianus Boiss.) در حوزه­ی آبخیز بردکل

شکل 6- گونه­ی گیاهی گون پنبه­ای (Astragalus gossypinus Fisch.) در حوزه­ی آبخیز بردکل

شکل 7- گونه­ی گیاهی پیچک کاسه­صاف (Convolvuvlus leiocalycinus Boiss.) در حوزه­ی آبخیز بردکل

 

شکل 8- گونه­ی گیاهی استپی ریش­دار (Stipa barbata Desf.) در حوزه­ی آبخیز بردکل

 

شکل 9- گونه­ی گیاهی کلاه میرحسن کوه بمو (Acantholimon asphodelinum Mobayen) در حوزه­ی آبخیز بردکل

 

بحث و نتیجه گیری

بر اساس یافته­های این پژوهش، و مباحث مطرح شده توسط دیویس (29) فراوانی گونه­های گیاهی متعلق به خانواده­ی Asteraceae یا کاسنی و قرارگیری این خانواده بعنوان بزرگترین خانواده­ی گیاهی در این حوزه­ی آبخیز، نشان از بردباری وسیع این خانوداه نسبت به شرایط اکولوژیکی نامساعد دارد. گرده­افشانی گیاهان این خانواده عمدتاً توسط حشرات (به­ویژه زنبور) صورت می­گیرد (28). به این ترتیب، به­نظر می­رسد گرده­افشانی بوسیله­ی حشرات، یکی از عوامل مهم پراکنش و فراوانی این خانواده نسبت به سایرین است. فراوانی این خانواده در این پژوهش، با نتایج پژوهش­های محققان زیادی از جمله تبد و همکاران (5)، فرجی و همکاران (13)، گرگین­کرجی و همکاران (17)، مرادی و همکاران (19 و 20)، نداف و همکاران (24)، نقی­پور و همکاران (26)، دولتخواهی و همکاران (8)، عزیزی و همکاران (12) و کنعانی (16) مطابقت دارد.

قرارگیری خانوداه­ی Poaceae یا گندمیان در میان سه خانواده­ی بزرگ گیاهی در این حوزه­ی آبخیز نیز می­تواند بدلیل قرارگیری جوانه­ی انتهایی گونه­های گیاهی این خانواده در سطح خاک و ممانعت بیشتر از صدمات ناشی از چرای دام دانست که این مورد نیز با نتایج یزدانی و همکاران (27)، جعفری و ظریفیان (6)، تبد و همکاران (5)، قوام و همکاران (14)، مرادی و همکاران (20)، دولتخواهی و همکاران (8) و عزیزی و همکاران (12) همخوانی دارد.

فراوانی سه شکل زیستی: تروفیت، همی­کریپتوفیت و کامفیت در این پژوهش، مؤید آن است که شکل زیستی گیاهان، ارتباط واضحی با عوامل محیطی و انسانی خاص برقرار می­کند (19)؛ به­طوری­که وفور شکل زیستی تروفیت در یک منطقه حاکی از تخریب­های محیطی و شکل زیستی کامفیت، حاکی از بهره­برداری اندک از اراضی زراعی    می­باشد (4 و 11). همچنین بر اساس نظر مبین (18) فراوانی دو شکل زیستی همی­کریپتوفیت و تروفیت، بیانگر اقلیم مدیترانه­ای است. بنابراین نتایج این پژوهش، با نظرات محققان فوق­الذکر انطباق و همخوانی دارد.

مقایسه­ی پراکنش جغرافیایی گونه­ها نشان داد عناصر ایرانی- تورانی، و پس از آن، ایرانی- تورانی- مدیترانه­ای، بیشترین تعداد گونه را به خود اختصاص داده­اند و از آنجا که حوزه­ی آبخیز مورد مطالعه در منطقه­ی ایرانی- تورانی قرار دارد و اقلیم منطقه نیز مدیترانه­ای است؛ لذا حضور غالب عناصر ایرانی- تورانی و ایرانی- تورانی- مدیترانه­ای، در این حوزه­ی آبخیز امری واضح می­باشد که در پژوهش های فوق­الذکر نیز تأیید شده است.

با توجه به وضعیت نامناسب فرسایش خاک در این حوزه آبخیز، پیشنهاد می­شود نسبت به تکثیر و استقرار گونه­های گیاهی ارزشمندی مانند: گون شوشی (Astragalus susianus Boiss.)، گون پنبه­ای (Astragalus gossypinus Fisch.)، پیچک کاسه صاف (Convolvuvlus leiocalycinus Boiss.)، استپی ریش­دار (Stipa barbata Desf.)، کلاه میرحسن کوه بمو (Acantholimon asphodelinum Mobayen)، درمنه­ی کوهی (Artemisia Aucheri Boiss.)، شیرین­بیان (Glycyrrhiza glabra L.)، هفت­بند شیرازی (Polygonum salicornioides Jaub. & Spach) ، بادام کوهی (Amygdalus scoparia Spach)، گاو چاق­کن (Scariola orientalis (Boiss.) Sojak)، چوبک بیابانی (Acanthophyllum crassifolium Boiss.) و چمن پیازک­دار (Poa bulbosa L.) اقدامات عملی صورت گیرد (7). این گونه­ها علاوه بر سازگاری با شرایط طبیعی منطقه (خاک، دما، بارش و ...)، دارای سیستم ریشه­ای و طول عمر مناسب، وضعیت تاج پوشش و مقدار لاشبرگ تولیدی مطلوبی می­باشند و می­توانند علاوه بر حفظ ذخایز ژنتیکی، نسبت به تثبیت اراضی و جلوگیری از فرسایش و هدررفت خاک، مفید واقع شوند. در این خصوص، لازم است دستگاه­های اجرایی نسبت به احیا و حفاظت از این عرصه ها اقدام کنند و با کنترل اصولی دام و مدیریت آن، فرصت تجدید حیات، زادآوری و بقای دائمی گونه­ها را تضمین نمایند.

سپاسگزاری

این مقاله برگرفته از بخشی از نتایج پروژه­ی تحقیقاتی خاص، با عنوان "شناسایی و بررسی پوشش گیاهی مستقر بر سازندهای مارنی به منظور تعیین نقش حفاظتی آن­ها در غرب حوضه­ی مهارلو"، مصوب پژوهشکده­ی حفاظت خاک و آبخیزداری می­باشد. نویسندگان این مقاله از حمایت­های مادی و معنوی پژوهشکده­ی حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس و اداره­ی کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس، نهایت تشکر و سپاس را اعلام می­دارند.

1- آذرنیوند، ح. و زارع­چاهوکی، م.ع. 1389. بوم­شناسی مرتع. انتشارات دانشگاه تهران، 345 صفحه.
2- اجتهادی، ح.، سپهری، ع. و عکافی، ح.ر. 1391. روش­های اندازه گیری تنوع زیستی. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 226 صفحه.
3- اسدی، م. 1394. فلور ایران. انتشارات مؤسسه­ی تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور.
4- امیری، ف. و بصیری، م. 1387. مقایسه­ی برخی مشخصات خاک و پوشش گیاهی مراتع در دو منطقه­ی قرق و چرا. نشریه­ی مرتع، 2(3): 237-253.
5- تبد، م.ع.، جلیلیان، ن. و معروفی، ح. 1395. بررسی فلور شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه­ی زریوار مریوان کردستان. مجله­ی تاکسونومی و بیوسیستامتیک، 29(8): 69-102.
6- جعفری، ع. و ظریفیان، ا. 1394. مطالعه­ی فلورستیک کوه ساورز در استان کهگیلویه و بویراحمد. مجله­ی پژوهش­های گیاهی (مجله­ی زیست­شناسی ایران)، 28(5): 929-951.
7- حاتمی، ا.، کازرونی­سنگی، س. و جعفری، ع. 1393. جمع­آوری و شناسایی خانواده­ی چتریان در استان فارس. مجموعه مقالات اولین همایش الکترونیکی یافته­های نوین در محیط زیست و اکوسیستم­های کشاورزی، تهران.
8- دولتخواهی، م.، عصری، ی. و دولتخواهی، ع. 1390. بررسی فلورستیک منطقه­ی حفاظت شده­ی ارژن- پریشان در استان فارس. مجله­ی تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 9(3): 31-46.
9- راحمی­اردکانی، س. و پورسخی، ک. 1399. کاربرد دارویی سنتی گیاهان بومی منطقه­ی چشمه­گندو در شهرستان سپیدان (استان فارس). فصل­نامه­ی گیاهان دارویی، 19(74): 200-219.
10- سلیمان­پور، س.م. 1399. شناسایی و بررسی پوشش گیاهی مستقر بر سازندهای مارنی به منظور تعیین نقش حفاظتی آن­ها در غرب حوضه­ی مهارلو. گزارش نهایی پروژه­ی تحقیقاتی پژوهشکده­ی حفاظت خاک و آبخیزداری، 120 صفحه.
11- شهرکی، م.، پاک­روان، م. و عصری، ی. 1387. مطالعه­ی رستنی های (فلورستیکی) منطقه­ی عین­الکش کرمانشاه. فصل­نامه­ی پژوهش­های علوم گیاهی، 9: 9-19.
12- عزیزی، ن.، قربانی­نهوجی، م.، آرمان، م. و سرگزی، ف. 1393. مطالعه­ی تنوع زیستی رستنی­های پارک جنگلی بناب شهرستان ارسنجان (استان فارس). نشریه­ی حفاظت زیست­بوم گیاهان، 2(5): 1-16.
13- فرجی، آ.، نداف، م. و امیدی­پور، ر. 1397. معرفی فلور، شکل زیستی و انتشار جغرافیایی گونه­های گیاهی منطقه­ی دزلی مریوان در استان کردستان. فصل­نامه­ی اکوسیستم­های طبیعی ایران، 9(2): 49-66.
14- قوام، م.، دهداری، س. و حسین­پور، ش. 1397. معرفی فلور شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان دارویی منطقه­ی تنگ بالنگستان. مجله­ی پژوهش­های گیاهی (مجله­ی زیست­شناسی ایران)، 31(4): 857-868.
15- قهرمان، ا. 1388- 1357. فلور رنگی ایران. انتشارات مؤسسه­ی تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، تهران.
16- کنعانی، م.ر. 1395. ارزیابی حفاظتی و بوم­شناختی گیاهان پارک ملی بمو. فصل­نامه­ی علوم محیطی، 14(3): 173-186.
17- گرگین­کرجی، م.، کرمی، پ. و معروفی، ح. 1392. معرفی فلور، شکل زیستی و کورولوژی گیاهان منطقه­ی سارال کردستان (زیر حوزه­ی فرهادآباد). مجله­ی پژوهش­های گیاهی (مجله­ی زیست شناسی ایران)، 26(4): 510-525.
18- مبین، ص. 1375-1359. رستنی­های ایران. جلد ا الی 4. انتشارات دانشگاه تهران، 342 صفحه.
19- مرادی، ا.، حمزه، ب.، مظفریان، و. و افشارزاده، س. 1396. مطالعه­ی فلورستیک و معرفی رویشگاه­های بالای مرز جنگلی حوزه­ی آبخیز لومیر. مجله­ی پژوهش­های گیاهی (مجله­ی زیست شناسی ایران)، 30(3): 656-673.
20- مرادی، غ.ح.، عباسی، ا. و زارع­چاهوکی، م.ع. 1389. فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان شهرستان لامرد استان فارس. پژوهش­های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 23(1): 70-80.
21- مظفریان، و. 1386. فرهنگ نام­های گیاهان ایران. چاپ پنجم، انتشارات فرهنگ معاصر، 740 صفحه.
22- معصومی، ا.، قهرمانی­نژاد، ف. و عباس­پور، ن. 1398. مطالعه­ی فلورستیک تالاب کانی برازان. مجله­ی پژوهش­های گیاهی (مجله زیست­شناسی ایران)، 32(3): 497-509.
23- میردیلیمی، ز.، حشمتی، غ. و مازندرانی، م. 1391. بررسی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان دارویی منطقه­ی خشک و نیمه­خشک شمال­شرق استان گلستان. فصل­نامه­ی پژوهش­های علوم گیاهی، 7(2): 27-36.
24- نداف، م.، اجتهادی، ح.، مصداقی، م. و فرزام، م. 1396. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکندگی جغرافیایی گونه­های گیاهی منطقه­ی جوزک- چمن­بید، استان خراسان­شمالی، ایران. مجله­ی زیست­شناسی گیاهی ایران،  9(32): 69-88.
25- نژاد حبیب­وش، ف.، مکعلی، ح. و رضایی­چیانه، ا. 1395. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه­ی حفاظت شده راژان در استان آذربایجان­غربی. مجله­ی تاکسونومی و بیوسیستامتیک، 8(27): 85-95.
26- نقی­پور برج، ع.ا.، نوروزی، م. و بشری، ح. 1393. بررسی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه­ی حفاظت شده­ی میمند کهکیلویه و بویراحمد ایران. مجله­ی تاکسونومی و بیوسیستامتیک، 6(19): 67-82.
27- یزدانی، م.، بخشی­خانیکی، غ.ر.، عبدلی­آشتیانی، ز. و ابوطالبی، ع. 1389. معرفی فلور اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان ناحیه­ی شرق آشتیان استان مرکزی. فصل­نامه­ی پژوهش­های علوم گیاهی، 5(4): 19-27.
 
28- Coffey, M.F. and Breen, J. 1997. Seasonal variation in pollen and nectar sources of honey bees in Ireland. Journal of Apicultural Research, 36(2): 63-76.
29- Davis, P.H. (Ed.). 1965-2001. Flora of Turkey. Vols. 1-10. Edinburgh University Press, Edinburgh.
30- Ferrari, C., Bona Feede, F. and Alessandrini, A. 1993. Rare plants of the Emilia-Romagna region (Northern Italia): A data bank and computer mapped Atlas for conservation purpose. Biological Conservation, 64: 11-188.
31- Raunkiaer, C. 1934. The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press, Oxford, 632 pp.
32- Rechinger, K.H. (Ed). 1963-2010. Flora Iranica, Vols. 1-178. Akademische Druck- U Verlagsanstalt, Graz.
33- Stace, C.A. 1991. Plant taxonomy and biosystematics. Third edition, Cambridge University Press, 272 pp.
34- Takhtajan, A. 1986. Floristic regions of the world. California, University of California Press Ltd, 522 pp.
35- White, F. and Léonard, J. 1991. Phytogeographical links between Africa and Southwest Asia. Flora et Vegetation Mundi, 9: 229–246.
36- Zohary, M. 1973. Geobatanical foundations of the Middle East. Stuttgart, 2 vols., 739 pp.
دوره 34، شماره 4
دی 1400
صفحه 955-966
  • تاریخ دریافت: 01 شهریور 1399
  • تاریخ بازنگری: 12 آبان 1399
  • تاریخ پذیرش: 09 آذر 1399