تاثیر تیمارهای مختلف بر شکست خواب و شاخص‌های جوانه‌‌‌زنی بذر گونه دارویی شیرین‌بیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد علوم باغبانی-گرایش گیاهان دارویی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تبریز، ایران

3 استادیار، گروه جنگلداری و علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی اهر، اهر، دانشگاه تبریز، ایران

4 گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه فسا، فسا، ایران

چکیده

گیاه شیرین‌بیان به دلیل داشتن برخی ترکیبات نظیر اسید گلیسیریزیک طبیعی در صنایع داروسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این پژوهش در شرایط آزمایشگاهی با هدف بررسی تأثیر تیمارهای مختلف بر شاخص‌های مختلف جوانه‌زنی بذر گونه دارویی شیرین‌بیان انجام شد. تیمارهای آب جوش، نگهداری بذر در گرما و سرما، بدون تیمار (شاهد) و کشت در خاک با 5 تکرار بر روی بذور شیرین بیان اعمال شد و طی روزهای مختلف تعداد بذور جوانه‌زده تا رسیدن به یک میزان ثابت، شمارش شدند. در نهایت طول ریشه‌چه، ساقه‌چه و گیاهچه، درصد، سرعت و میانگین زمان جوانه‌زنی بذر، شاخص بنیه بذر و ضریب آلومتری برای تیمارهای مختلف محاسبه گردید. همچنین ضریب آلومتری مشخص نمود که ساقه‌چه و ریشه‌چه بذور کشت شده در خاک در حالت توازن رشدی قرار دارند. در تیمار نگهداری بذر در آب جوش، درصد و سرعت جوانه‌زنی بذر و ضریب آلومتری بیشترین مقدار و میانگین زمان جوانه‌زنی بذر کمترین میزان را داشتند. نتایج تیمار آب داغ حاکی از آن بود که بیش از 40 درصد بذرها جوانه زدند و در مقایسه با سایر تیمارها در رتبه نخست قرار گرفت. تیمارهای سرمادهی در فریزر و گرمادهی در آون در مقایسه با تیمار شاهد تاثیری بر میزان شاخص‌های جوانه‌زنی بذر نداشت. بنابراین به طور کلی می‌توان عنوان کرد، وجود خاک سبب ریشه‌ زایی و رشد گیاهچه بهتری نسبت به سایر تیمارها شده است و تیمار جوشاندن بذور در آب به مدت پنج دقیقه به واسطه نرم‌کردن پوسته می‌تواند عملکرد شاخص‌های جوانه‌زنی بذر را تا حدود زیادی بهبود بخشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Effect of Different Treatments on the Braking seed dormancy and Germination Indices in Medical Species of Glycyrrhiza glabra L.

نویسندگان [English]

  • Esmaeil Sheidai Karkaj 1
  • mina amani 2
  • Mehdi Younessi-Hamzekhanlu 3
  • Esfandiar Jahantab 4

1 Assistant professor, Department of Range and Watershed Management, Faculty of Natural Resources, Urmia University, Urmia, Iran

2 M.Sc. Student of Horticultural Sciences- Medicinal Plants, Faculty of Agriculture, University of Tabriz. Tabriz, Iran

3 Assistant Professor, Department of Forestry and Horticulture Sciences, Ahar Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Tabriz, Ahar, Iran

4 Department of range and Watershed Management, Faculty of Agriculture, Fasa University, Fasa, Iran

چکیده [English]

The Glycyrrhiza glabra plant is a medicinal plant and it is used in pharmaceutical industries due to some compounds such as glycerolysis. The aim of this study was to investigate the effects of different treatments on different germination indices of Glycyrrhiza glabra L. species under laboratory conditions. Boiling water treatments, seed storage in heat and cold, non-treated (control) and culture in soil with 5 replications were applied on sweet seeds of expression. During different days, the number of germinated seeds was counted to a constant. Results showed that there were in Root, Shoot and Plant Length; Germination Percent; Germination Speed; Mean Germination Time and Allometric Coefficient. Results in the soil showed that the Root, Shoot and Plant Length were the highest, Allometric Coefficient and Germination Percentage has the lowest , Allometric Coefficient determined that stem and root growth in soil are in equilibrium. In maintenance treatment in boiling water, Germination Percent; Germination Speed and Allometric Coefficient had the highest amount, Mean Germination Time has the lowest. The results of boiling Treatment indicated that more than 40% of seeds germinated and were ranked first compare to other treatments. Treatments in freezer and oven heating compared to control treatment did not affect the rate of seed germination characteristics. Therefore, in general, it can be said that the presence of soil has led to better rooting and plant growth than other treatments, and the treatment of water-boiling water for five minutes by softening the shell can improve the Performance of seed germination characteristics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seed Germination
  • Glycyrrhiza glabra L
  • Boiling Water
  • Cold and Warming
  • Seed Dormancy

تاثیر تیمارهای مختلف بر شکست خواب و شاخص­های جوانه‌­‌زنی

بذر گونه دارویی شیرین­بیان

اسماعیل شیدای کرکج*1، مینا امانی2، مهدی یونسی حمزه­خانلو3، اسفندیار جهانتاب4

1 ایران، ارومیه، دانشگاه ارومیه، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، گروه مرتع و آبخیزداری

2 ایران، تبریز، دانشگاه تبریز، دانشکده کشاورزی، گروه علوم باغبانی

3 ایران، اهر، دانشگاه تبریز، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی اهر، گروه جنگلداری و علوم باغبانی

4 ایران، فسا، دانشگاه فسا، دانشکده کشاورزی، گروه مرتع و آبخیزداری

تاریخ دریافت: 27/03/1399     تاریخ پذیرش: 07/07/1399

چکیده

گیاه شیرین­بیان به دلیل داشتن برخی ترکیبات نظیر اسید گلیسیریزیک طبیعی در صنایع داروسازی مورد استفاده قرار می­گیرد. خواب بذرهای این گونه عامل نامطلوبی در اصلاح مراتع و بهبود بهره­وری اراضی تحت پراکنش آن محسوب شده و تلاش­های مختلفی در بررسی علل خواب بذرها و تعیین روش‌هایی مناسب برای شکست خواب و افزایش درصد و سرعت جوانه‌زنی بذرها وجود دارد. این پژوهش در شرایط آزمایشگاهی با هدف بررسی تأثیر تیمارهای مختلف بر شاخص­های مختلف جوانه‌زنی بذر گونه دارویی شیرین­بیان انجام شد. تیمارهای آب جوش، نگهداری بذر در گرما و سرما، بدون تیمار (شاهد) و کشت در خاک با 5 تکرار بر روی بذور شیرین بیان اعمال شد و طی روزهای مختلف تعداد بذور جوانه­زده تا رسیدن به میزان ثابت، شمارش شدند. در نهایت طول ریشه‌چه، ساقه­چه و گیاهچه، درصد، سرعت و میانگین زمان جوانه­زنی بذر، شاخص بنیه بذر و نیز ضریب آلومتری برای تیمارهای مختلف محاسبه گردید. نتایج مقایسه بین تیمارها نشان داد که در خصوص طول ریشه­چه، ساقه­چه و گیاهچه، درصد، سرعت و میانگین زمان جوانه­زنی بذر، ضریب آلومتری، تفاوت معنی­داری وجود دارد. نتایج تیمار کشت بذر در بستر خاک نشان داد که طول ریشه­چه، ساقه­چه و گیاهچه بیشترین مقدار و ضریب آلومتری و درصد جوانه­زنی بذر شیرین­بیان کمترین میزان را داشتند. همچنین ضریب آلومتری مشخص نمود که ساقه­چه و ریشه­چه بذور کشت شده در خاک در حالت توازن رشدی قرار دارند. در تیمار نگهداری بذر در آب جوش، درصد و سرعت جوانه­زنی بذر و ضریب آلومتری بیشترین مقدار و میانگین زمان جوانه­زنی بذر کمترین میزان را داشتند. نتایج تیمار آب داغ حاکی از آن بود که بیش از 40 درصد بذرها جوانه زدند و در مقایسه با سایر تیمارها در رتبه نخست قرار گرفت. تیمارهای سرمادهی در فریزر و گرمادهی در آون در مقایسه با تیمار شاهد تاثیری بر میزان شاخص­های جوانه‌زنی بذر نداشت. بنابراین به طور کلی می­توان عنوان کرد، وجود خاک سبب ریشه­زایی و رشد گیاهچه بهتری نسبت به سایر تیمارها شده است و تیمار جوشاندن بذور در آب به مدت پنج دقیقه به واسطه نرم­شدن پوسته می­تواند عملکرد شاخص­های جوانه‌زنی بذر را تا حدود زیادی بهبود بخشد.

واژه­های کلیدی: جوانه­زنی بذر، شیرین­بیان، آب جوش، سرمادهی و گرمادهی، خواب بذر.

* نویسنده مسئول، تلفن: 00989144016823 ،  پست الکترونیکی: e.sheidai@urmia.ac.ir

 

مقدمه

 

بذر، عامل تولید­‌مثل جنسی گیاهان است که علاوه بر حفظ ذخایر توارثی و بقای نسل گونه‎های گیاهی در شرایط سخت محیطی، نقش مهمی در اتخاذ مکانیسم‌های پراکنش و استقرار گیاه در مناطق مختلف اقلیمی دارد (11). محدودیت جوانه‌زنی و طولانی­بودن خواب بذر برخی گیاهان یکی از موانع عمده رشد آن‌هاست. به‌ویژه اگر هدف تولید انبوه یک گیاه با ارزش اقتصادی بالا باشد، خواب بذرها عامل نامطلوبی در عملیات اصلاح مرتع و بهبود بهره­وری عرصه در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین پژوهشگران تلاش می‌نمایند تا با بررسی علل خواب بذرها، به روش‌هایی مناسب برای شکست خواب و افزایش درصد و سرعت جوانه‌زنی بذرها دست یابند (31). از سویی استقرار ضعیف گیاه مشکل عمده تولید گیاهان در مناطق خشک و نیمه خشک است (33).

جوانه­زنی بذر به سبب نقش آن در سیستم­های تولیدی همواره یکی از مهمترین موضوعات مهم در فیزیولوژی گیاهی می­باشد. بنابراین به منظور بهبود جوانه­زنی بذرها از روش­های مختلف پرایمینگ بذر استفاده می­شود. پرایمینگ به مجموعه فناوری اطلاق می­شود که به واسطه آن بذرها پس از قرار گرفتن در بستر کشت از لحاظ فیزیولوژیکی و بیولوژیکی آمادگی جوانه­زنی را به دست می­آوردند. این امر سبب تغییرات زیستی و فیزیولوژیکی زیادی در بذرها و همچنین گیاه حاصل از آن می­گردد به طوری که نتیجه آن جوانه­زنی بهتر و استقرار مناسب گیاهچه است (22، 35).

برای مطالعه اثر عوامل مختلف بر ویژگی‌های جوانه‌زنی بذر نیاز است که خواب بذر به‌صورت مصنوعی و در آزمایشگاه با روش‌های ساده، کم‌هزینه، سریع و اثربخش از بین برود. به‌عبارت‌دیگر برای به دست آوردن درصد بالایی از جوانه‌زنی در یک دوره زمانی کوتاه اعمال پیش‌تیمارهای خاص ضروری است. فواید پیش تیمارها باید نسبت به هزینه‌ها و مشکلاتی که برای اجرای تیمار وجود دارد در تعادل باشد (7). اعمال تیمارهای مفید، سبب افزایش فعالیت‌های متابولیکی آنزیم‌های هیدرولیز کننده موجود در جنین بذر، تولید هورمون‌های گیاهی سیتوکنین و ترپیتوفان و درنهایت فراهم­شدن شرایط برای رشد‌ و ‌نمو و تکثیر سلولی جنین می‌شود (8، 12). آنزیم‌های هیدرولیز کننده با استفاده از ذخایر غذایی و هیدرولیز کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها، سبب تسریع جوانه‌زنی و سبب بهبود زنده‌مانی می‌شوند (30). از جمله مطالعاتی که در زمینه تاثیر تیمارهای سرمادهی بر خصوصیات جوانه­زنی گیاهان مختلف انجام شده است می­توان به مطالعات غلامی و همکاران (2020) (17) در گیاه Smyrniopsis aucheri Boiss.، صالحی و همکاران (2015) در گیاه دارویی بیلهر (Dorema aucheri Boiss.) (32) و حاتمی و همکاران (2019) در گیاه دارویی زرین­گیاه  (Dracocephalum kotschyi Boiss.) اشاره کرد (18).

گیاه شیرین­بیان با نام علمیL.  Glycyrrhiza glabra که متشکل از دو کلمه گلیکوز (Glykos) به معنای شیرین و ریزا (Rhiza) به معنای ریشه بوده و معنای کلی آن ریشه شیرین است (20) که در فارسی به آن مَهْک گفته می‌شود، گیاهی است خودرو، چندساله، علفی و متعلق به تیره سبزی­آساها و از خانواده بقولات (Fabaceae) که ارتفاع آن حداکثر به یک متر می­رسد. برگ­های آن به فرم شانه­ای مرکب فرد می­باشند که از ۴ تا ۷ زوج برگ به اضافه یک برگچه انتهایی تشکیل یافته‌است که به سبب ترشح شیره، چسبنده‌اند. گل­های شیرین­بیان به رنگ­های آبی یا آبی متمایل به ارغوانی و گاهی زرد دیده می­شود. ریشه و ریزوم­های این گیاه دارای پوستی قهوه­ای رنگ هستند که در زیر آن بخش زردرنگی دیده می­شود که دارای طعم شیرینی می­باشند (10). خاستگاه آن جنوب اروپا، شمال آفریقا و نواحی معتدل آسیاست. جنس شیرین­بیان در دنیا دارای 20 گونه و در ایران تنها 3 گونه است. شیرین­بیان از گونه­های مهم دارویی و صادراتی محسوب می­شود که در اکثر نقاط ایران­به فراوانی می‌روید و به واسطه دارا بودن ترکیبات دارویی و غذایی مهم در ریشه و ریزوم در صنایع دارویی، شیرینی­پزی، غذایی و حتی دخانیات کاربرد دارد (13، 23). این گیاه اواخر بهار و اوایل تابستان (خرداد- تیر( به گل می­رود. میوه به طول دو تا سه سانتی­متر و خرمایی رنگ می‌باشد و داخل میوه سه تا پنج دانه لوبیا شکل به رنگ قهوه­ای وجود دارد. پوسته دانه ضخیم و محکم و وزن هزار دانه آن حدود 10 گرم است. طول ریشه شیرین­بیان متفاوت است و به نوع گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 30 تا 60 سانتی‌متر است. طول ریشه در مناطق خشک و خاک­های سبک به 200 سانتی‌متر هم می‌رسد (29).

مطالعاتی توسط محققین در ارتباط با نحوه جوانه زنی و شکست خواب بذرهای شیرن بیان انجام شده است که می­توان به موارد زیر اشاره کرد. رفیعی­الحسینی و همکاران (2014) اثر تیمارهای مختلف مکانیکی بر شکست خواب بذور شیرین­بیان، را با روش طرح بلوک­های کاملا" تصادفی  بررسی کردند. تیمار آب جوش در مدت زمان دو دقیقه و تیمار غرقاب برای مدت دو روز موثرترین تیمارها بر درصد جوانه­زنی بذور شیرین­بیان بودند (به ترتیب 33/81 و 33/53 درصد افزایش جوانه­زنی در مقایسه با شاهد) و تیمارهای اسید جیبرلیک و نیترات پتاسیم و سرمادهی مرطوب تاثیری بر خواب بذور شیرین­بیان نداشتند. با توجه به شکست خواب بذور شیرین­بیان در تیمارهای مکانیکی و تاثیر دما و نور متناوب می­توان نتیجه گرفت که خواب بذور شیرین­بیان از نوع ترکیبی است (30). بادالو و پائوزنار، (1979) تیمار اسید سوکسنییک 005/0– 0025/0 درصد را همراه با خراش­دهی در بستر شن در آزمایشگاه و مزرعه بر بذر شیرین­بیان بررسی کردند. طی این بررسی بذور خراش­داده­شده­ای که به مدت 24 ساعت در اسید سوکسنیک 0025/0 درصد غوطه­ور شدند 7/98 درصد جوانه­زنی را نشان دادند (6). قدیری و باقرانی ترشیز (2000) اثر دما را بر جوانه­زنی بذر شیرین­بیان بررسی نمودند و دریافتند که بذرها در دمای پنج درجه سانتی­گراد جوانه نمی‌زنند و با اعمال خراش­دهی مکانیکی و دماهای 15، 25 و 35 سانتی­گراد، درصد جوانه­زنی بذرها به ترتیب 15، 8 و 7 برابر نسبت به شاهد افزایش می‌یابد. در این دماها سرعت جوانه­زنی بذرهایی که به طریق مکانیکی خراش­دهی شده بودند از سایر تیمارها کمتر بوده است. خراش­دهی شیمیایی نیز درصد جوانه­زنی را به طور معنی­داری افزایش داد (15). تحقیقی توسط قنبری و همکاران (2005) در خصوص اثر دما بر جوانه­زنی شیرین­بیان با جمع­آوری بذور از استان­های کرمانشاه و فارس صورت گرفت. نتایج نشان داد بیشترین درصد جوانه­زنی در بذور کرمانشاه و فارس به ترتیب در دمای 25 و 20 درجه سانتی­گراد مشاهده شد و درصد جوانه­زنی بذور استان فارس بیشتر از استان کرمانشاه بود. در دمای 40 درجه سانتی­گراد درصد جوانه­زنی بذور کرمانشاه و فارس به ترتیب 27 و 43 درصد به دست آمد. سرعت جوانه­زنی نیز روند مشابهی را دارا بود (16). ویتسون و تاتمن (1990) عنوان می­دارند خواب بذر شیرین­بیان به دلیل غیر قابل نفوذ بودن پوسته آن می­باشد و زمانی که با اسید سولفوریک به مدت 25 دقیقه تیمار داده شوند، 100 درصد بذور جوانه می‌زنند و نیز دما و اسید جیبریلیک بر جوانه­زنی بذور بی‌اثر می‌باشند (39). ورنا (1990) بذرهای شیرین­بیان را 24 ساعت در آب غوطه­ور کرد سپس در اسید سولفوریک غلیط به مدت 20 دقیقه قرار داد و مشاهده کرد که 100 درصد بذور جوانه زدند (37). آبدروخ مانو و خودای برگنو (1984) جوانه­زنی شیرین­بیان را با پرتوتابی با اشعه گاما با اسید نیکوتینیک و اسید آمیدنیکوتینیک و پیکولینیک اسید بررسی کردند و عنوان نمودند این عمل سبب جوانه زنی 80-90 درصد بذور شد (1). از آنجایی‌ که بذر بسیاری از گیاهان بومی به دلایل مختلف مانند مشکلات موجود در بذر، پس‌رسی (After ripening) و یا دوره خواب قادر به جوانه‌زنی و استقرار نیستند، بنابراین ضروری به نظر می‌رسد برای رفع این مشکلات و موفقیت بذرکاری تیمار‌های مختلفی بر بذور اعمال شود. ازجمله تیمارهای کاربردی در این زمینه، می‌توان استفاده از موادی مانند اسید سولفوریک، اسید جیبرلیک، نیترات پتاسیم، خراشیدن پوسته بذر، آب داغ در شکست خواب بذر و همچنین پیش تیمار سرمادهی را نام برد. از سویی دیگر ضروری است بذور این گونه در اکوتیپ­های مختلف مورد بررسی قرار گیرد تا بهترین اکوتیپ برای کاربردهای مختلف در عملیات کاشت انتخاب گردد. بنابراین از آنجایی‌که مهم‌ترین هدف از این آزمایش دریافت مناسب‌ترین و کم هزینه‌ترین راهکار برای شکست خواب، افزایش جوانه‌زنی و قدرت زنده‌مانی گیاه‌چه‌های شیرین­بیان برای استفاده جوامع کشاورز محلی و روستایی است. بدین منظور در این تحقیق به بررسی اثرات برخی تیمارها مرتبط با دما جهت از بین­بردن خواب بذر و مطالعه اثر آنها بر روی صفات جوانه­زنی مختلف بذر شیرین­بیان که از مراتع نازلوچای ارومیه جمع­آوری شده­اند، می­پردازد.

مواد و روشها

بذور جمع­آوری شده گونه شیرین­بیان مربوط به منطقه مراتع منطقه نازلوی ارومیه است. این منطقه در موقعیت جغرافیایی 24َ 44 تا 53َ 45 طول شرقی و 30َ 37 تا 58َ 37 عرض شمالی واقع شده است. حداقل ارتفاع 1300 متر و حداکثر ارتفاع 2000 متر می‌باشد. حوزه در شمال شهرستان ارومیه و در امتداد رودخانه نازلوچای واقع شده و فاصله آن تا شهرستان ارومیه 20 کیلومتر می‌باشد. بذور در پایان فصل رویش و رسیدن آنها به روش دستی از تعداد 40 پایه گیاهی مختلف جمع­آوری شد و با بوجاری ناخالص­های آن جدا شد.  

قبل از اجرای آزمایش ابتدا بذور بوسیله محلول ده درصد هیپوکلریت سدیم ضد عفونی و سپس چندین بار با آب مقطر شستشو داده شدند. این عمل برای جلوگیری از جمله قارچ‌ها صورت گرفت. قبل از قرار دادن بذور، ابتدا پتریدیش­ها در آون بمدت 48 ساعت در دمای 20 درجه سانتی­گراد استریل شدند. برای رفع خواب بذر، از تیمارهای آب داغ، حرارت­دهی در آون، سرمادهی در فریزر و کشت در خاک و در نهایت بدون اعمال هیچ نوع تیمار (شاهد) در پنج تکرار (پتری‌دیش یا ظرف کاشت) و در هر تکرار 20 عدد بذر استفاده شد. به منظور اعمال آب داغ بذور به مدت 5 دقیقه در آب جوش قرار داده شدند. برای اعمال تیمار سرمادهی بذرها به مدت یک هفته در فریزر نگهداری شدند. تیمار حرارت خشک نیز با قرار دادن بذور به مدت 24 ساعت در داخل آون 40 درجه سانتی­گراد اعمال شد. برای اعمال تیمار کشت در خاک نیز بذور در داخل بستر خاک در عمق 5/1 سانتی­متر کشت شدند. در نهایت تیمار شاهد نیز بدون انجام هیچ گونه تیماری بر بذرها انتخاب گردید. لازم به ذکر است برنامه­ریزی زمانی اعمال تیمارها به نحوی بود که شروع آزمایش دقیقاً مصادف با پایان اعمال تیمارها بود. پس از پایان تیماردهی، بذور در درون پتری‌دیش­هایی با قطر 10 سانتی­متر بر روی کاغذ واتمن، جهت قرار گرفتن در شرایط جوانه­زنی قرار گرفتند. آبیاری با اسپری آب­پاش در مواقع لازم به طور مساوی صورت پذیرفت و شمارش بذرهای جوانه زده هر روز انجام شد و تا زمانی که در چند روز متوالی، افزایشی در تعداد بذرجوانه‌‌زده مشاهده نگردید، ادامه یافت. بر این اساس آزمایش 18 روز طول کشید. ظهور حدود 2 میلی‌متر ریشه‌چه از بذر به­عنوان معیار جوانه‌زنی در نظر گرفته شد (5).

محاسبه شاخص­های جوانه­زنی: شاخص‌های مورد ارزیابی در این پژوهش شامل درصد جوانه‌زنی بذر (GP) (Germination percentage)، سرعت جوانه‌زنی بذر (GS)(Germination speed) ، طول ریشه‌چه (RL)(Radicle length) ، طول ساقه‌چه (SL)( Shoot length) ، میانگین زمان جوانه‌زنی بذر (MGT)( Mean Germination time) ، شاخص بنیه بذر (VI)( Vigor Index) و ضریب آلومتری (AC)( Allomectric coefficient) است (2). پس ار توقف جوانه‌زنی بذور، طول ریشه‌چه‌ها و ساقه‌چه‌ها با خط‌کش دقیق اندازه‌گیری شد. وزن تر گیاه‌چه با ترازوی دیجیتال با دقت 01/0 اندازه­گیری شد. روابط محاسبه شاخص‌های درصد، سرعت و میانگین زمان جوانه­زنی بذر، شاخص بنیه بذر و ضریب آلومتری در جدول 1 آمده است. طول ساقه­چه، ریشه­چه و گیاهچه­ها (به سانتی­متر) با استفاده از خط­کش اندازه­گیری شدند.

 

 
جدول 1- روش محاسبه شاخص‌های جوانه­زنی بذر  شیرین بیان

صفات

واحد اندازه­گیری

فرمول

درصد جوانه­زنی

Germination percent

درصد (percent)

 

سرعت جوانه­زنی

Germination speed

تعداد در روز (number per day)

 

متوسط زمان جوانه­زنی

Mean germination time

روز (day)

 

شاخص بنیه

Vigor index

-

 

ضریب آلومتری

Allometric coefficient

-

 

GP، درصد جوانه­زنی، n، تعداد کل بذور جوانه­زده شده در روز آخر شمارش؛ :N تعداد کل بذرها، GS، سرعت جوانه­زنی، ni، تعداد بذرهای جوانه­زده در روز i، di تعداد روزها از زمان شروع آزمایش، MGT، متوسط زمان جوانه­زنی، :Vi شاخص بنیه بذر؛ :RL طول ریشه­چه بر حسب سانتی­متر،:SL  طول ساقه­چه بر حسب سانتی­متر، AC: ضریب آلومتری.

 

 

تجزیه ‌و تحلیل آماری داده­ها: ثبت داده­ها با استفاده از نرم­افزار Excel و تجزیه ‌و تحلیل آماری  با استفاده از نرم‌افزار 20 SPSS صورت گرفت. به منظور بررسی اختلاف معنی­داری شاخص‌ها در بین تیمارها از آزمون تجزیه‌ و تحلیل واریانس (ANOVA One Way) و همچنین برای مقایسه میانگین شاخص­های جوانه‌زنی بذور از روش آزمون چند دامنه­ای دانکن استفاده شد.

نتایج

نتایج تجزیه واریانس یک طرفه شاخص­های مختلف جوانه‌زنی در اثر تیمارهای اعمال شده نشان داد که طول ریشه­چه، طول ساقه­چه، طول گیاه، درصد جوانه­زنی، سرعت جوانه­زنی، میانگین زمان جوانه­زنی بذر و ضریب آلومتری، حداقل بین دو تیمار تفاوت معنی­داری دارد (جدول 1).

نتایج تیمار کشت در بستر خاک نشان داد که طول گیاهچه، ریشه­چه و ساقه­چه دارای بیشترین مقدار است ولی ضریب آلومتری و درصد جوانه­زنی شیرین­بیان دارای کمترین میزان می­باشد (شکل a-c 1). همچنین درصد و سرعت جوانه­زنی بذر و ضریب آلومتری در اثر تیمار نگهداری بذر در آب جوش بیشترین مقدار و شاخص بنیه بذر و میانگین زمان جوانه­زنی بذر کمترین میزان (سه روز) را به خود اختصاص داد (شکل d-h 1). نتایج جوانه­زنی بذور نشان داد که بیش از 40 درصد بذرها تحت تاثیر تیمار آب داغ جوانه زدند به طوری که میزان جوانه­زنی بذرها در سایر تیمارها کمتر از این مقدار بود. شاخص بنیه بذر در بین تیمارها تفاوت معنی‌داری  نداشت (شکل 1). به طور کلی خاک موجب ریشه­زایی و رشد گیاهچه بهتری نسبت به سایر تیمارها و تیمار آب جوش بر بذور سبب بهبود شاخص­های جوانه­زنی بذرهای شیرین بیان شد. ضریب آلومتری نشان داد که میزان رشد ساقه­چه و ریشه­چه بذور در تیمار کاشت در خاک در حالت توازن رشد این دو بخش قرار دارند. در سایر تیمارها رشد ساقه­چه بیشتر از رشد ریشه­چه است. میانگین زمان جوانه­زنی بذر تیمار با آب جوش کمتر از سایر تیمارها و در گروه دیگر قرار گرفت.

 

 

جدول 1- تجزیه واریانس شاخص‌های جوانه­زنی بذر شیرین بیان در اثرتیمارهای مختلف

صفت

parameters

Source of variation

منبع تغییرات

Source of variation

مجموع مربعات

Sum of squares

درجه آزادی

Degree of freedom

میانگین مجموع

مربعات

Mean of sum squares

F

Sig.

طول ریشه­چه

Root Length

Between treatment

بین تیمار

82.5

4

20.6

17**

0.000

Within treatment

درون تیمار

24.2

20

1.2

total

کل

106.9

24

 

طول ساقه­چه

Shoot Length

Between treatment

بین تیمار

13.6

4

3.4

8.2**

0.000

Within treatment

درون تیمار

8.2

20

0.41

total

کل

21.8

24

 

طول گیاهچه

Seedling Length

Between treatment

بین تیمار

160.08

4

40.02

15.5**

0.000

Within treatment

درون تیمار

51.6

20

2.5

total

کل

211.7

24

 

ضریب آلومتری

Allometric Coefficient

Between treatment

بین تیمار

7.4

4

1.8

6.9**

0.001

Within treatment

درون تیمار

5.3

20

0.26

total

کل

12.7

24

 

درصد جوانه­زنی

Germination Percentage

Between treatment

بین تیمار

1350

4

337.5

5.1**

0.005

Within treatment

درون تیمار

1300

20

65

total

کل

2650

24

 

سرعت جوانه­زنی

Germination Speed

Between treatment

بین تیمار

21.1

4

5.2

16**

0.000

Within treatment

درون تیمار

6.5

20

0.32

total

کل

27.7

24

 

میانگین زمان جوانه­زنی

Mean Germination Time

Between treatment

بین تیمار

97.9

4

24.4

7.6**

0.001

Within treatment

درون تیمار

63.7

20

3.1

total

کل

161.7

24

 

شاخص بنیه بذر

Seed Vigority

Between treatment

بین تیمار

1.66

4

0.41

1.5 ns

0.21

Within treatment

درون تیمار

5.2

20

0.26

total

کل

6.9

24

 

** معنی­دار در سطح یک درصد ns غیر معنی­دار

 

 

از سویی دیگر نتایج نشان داد تیمار سرمادهی در فریزر و گرمادهی در آون اثر مشابهی بر میزان شاخص­های جوانه­زنی بذور مورد مطالعه داشت و در مقایسه با تیمار شاهد (فاقد هر گونه تیمار) تفاوت معنی­داری در شاخص­های جوانه­زنی بذر مشاهده نشد و به عبارتی دیگر اعمال چنین تیمارهایی بر جوانه­زنی بذور بی‌اثر است.

بحث و نتیجه­گیری

جوانه‌زنی بذر فرآیندی است که طی آن بذرهایی با قدرت جوانه­زنی و بدون خواب در شرایط مساعد محیطی، به یک گیاه‌چه تبدیل می‌شود (24). جوانه‌زنی بذر از حساس‌ترین مراحل زیستی گیاهان محسوب می‌شود و اگر گیاه بتواند این مرحله را با موفقیت سپری کند، شانس زنده ماندن و استقرار آن زیاد است (4). همچنین مرحله جوانه‌زنی بذر برای تعیین تراکم نهایی بوته در واحد سطح اهمیت زیادی دارد و تراکم کافی بوته در واحد سطح هنگامی حاصل می‌گردد که بذرهای کشت‌شده به­طور کامل و با سرعت کافی جوانه بزنند، مرحله جوانه‌زنی روی عملکرد از نظر کمی و کیفی ﺗﺄثیر گذاشته و به درصد و یکنواختی سبز شدن آن وابسته است (21).

 

 

 

 

 

 

                             

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- شاخص‌های جوانه‌زنی بذر شیرین بیان تحت تاثیر تیمارهای مختلف: طول ریشه­چه (a)، طول ساقه­چه (b)، طول گیاهچه (c)،ضریب آلومتری (d)،درصد جوانه­زنی (e)،سرعت جوانه­زنی (f)،میانگین زمان جوانه­زنی (g)، شاخص بنیه بذر (h).

 

 

نوسانات جوانه‌زنی که تحت ﺗﺄثیر عوامل محیطی قرار می‌گیرند، از نظر اکولوژیکی از اهمیت خاصی برخوردار است. اثر متقابل بین عوامل محیطی و مکانیسم‌های درون یک بذر، جوانه‌زنی آن را تحت شرایط خاص تعیین می‌کند (14). بعضی از بذرها قادرند تنها بعد از چند روز پس از باروری و خیلی زودتر از زمان معمول برداشت، جوانه بزنند؛ برخی دیگر از بذرها در خواب بوده و قبل از انجام فرایند جوانه‌زنی نیازمند سپری­کردن یک دوره استراحت طولانی یا نمو بیشتر هستند. مطابق­به گونه گیاهی، این دوره ممکن است تنها به مدت چند روز یا چند سال به طول انجامد (11). در این میان به منظور کاشت بذر در برخی موارد شکست خواب بذر زودتر از حالت طبیعی به واسطه روش­های مختلف از ضروریات می­باشد که آگاهی از این روش­ها می­تواند در افزایش موفقیت پروژه­ها کمک نماید (28).

در این تحقیق به دلیل توجه به در دسترس بودن و آسان­بودن تیمار برای مردم بومی، بیشتر اثرات تیمارهای سرمادهی و گرمادهی بررسی شد و به اثر تیمارهایی دیگر نظیر استفاده از هورمون­ جیبرلیک و سایر مواد شیمیایی پرداخته نشد. بر اساس نظیریاتی که مورد قبول بسیاری از متخصصان بذر است، سرما یا گرما باعث کاهش محتوای آبسیزیک اسید یا افزایش محتوای جیبرلیک اسید شده و یا هردو تغییر به طور همزمان انجام می­گیرد و یا تعادلی از دو هورمون، خواب بذر را پایان می­دهد. از طرفی در بسیاری از گیاهان نوع خواب درونی مورفوفیزیولوژیک است که با نسبت نامناسب هورمون­های تحریک­کننده و بازدارنده جوانه‌زنی بذر و وجود جنین نارس در ارتباط است. معمولاً این نوع خواب به کمک دما به طور عمده­ای برطرف می­شود (38). نتایج این مطالعه نشان داد که اعمال تیمار سرمادهی به مدت یک هفته به بذور هیچ اثری برشاخص­های جوانه‌زنی ندارد. با این حال زارع و همکاران (2011) با بررسی اثر تیمارهای مختلف سرما بر جوانه­زنی بذر آنغوزه نتیجه گرفتند که افزایش تعداد روزهای سرمادهی تا 60 روز بیشترین تاثیر را بر افزایش جوانه­زنی بذر داشت (41) که با نتایج این تحقیق مطابقت ندارد. در تحقیقات دیگری که توسط غلامی و همکاران (2020) (17) در گیاه Smyrniopsis aucheri Boiss. و صالحی و همکاران (2015) (32) در گیاه دارویی بیلهر (Dorema aucheri Boiss.) انجام شد گزارش­ها حاکی از این بود که با سرمادهی و افزایش مدت زمان سرمادهی، درصد جوانه­زنی افزایش یافت. همچنین رجبیان و همکاران (2007) نشان دادند که تیمار سرما (4 درجه سانتی­گراد) سبب افزایش درصد جوانه­زنی بذرهای آنغوزه می­گردد (31). در این خصوص می­توان عنوان کرد تفاوت در این نتایج می­تواند بستگی به مدت زمان سرمادهی یا نوع گونه­های مورد مطالعه داشته باشد که در این خصوص لازم است اثر تیمارهای مختلف سرما با شدت و مدت متفاوت در مطالعات آتی بر این گیاه انجام شود چرا که تیمار سرما از جمله تیمارهای ارزان و انجام­پذیر به شمار می­رود. از طرفی در این خصوص گزارش شده است بذر بسیاری از گیاهان که در اقلیم‌های معتدل و سردتر می‌رویند، و برای برطرف­شدن خواب به یک دوره سرما نیاز دارند، عده‌ای از دانشمندان معتقدند که برخی از بذرها می‌باید با سرمای یخبندان مواجه شوند تا پوسته آن‌ها شکاف بردارد و جوانه­زدن در آن‌ها آغاز گردد (36). همچنین بررسی‌های فیزیولوژیکی نشان می‌دهند که اثر سرما بر بذرهایی که در نهایت منجر به جوانه‌زنی آن‌ها می‌گردد به سبب تغییر نسبت هورمون‌ها می­باشد ولی اخیراً ثابت شده است که دماهای بالای نقطه انجماد (صفر درجه) از سایر دماها مؤثرتر بوده و دماهای زیر نقطه انجماد در شکست خواب مؤثر نیستند (38). هم راستا با نتایج تحقیق حاضر، شاکری-المشیری و همکاران (2009) گزارش دادند اعمال تیمار سرما بر جوانه‌زنی بذرهای گیاه مریم‌نخودی تأثیری نداشت، درصورتی‌که ایجاد شکاف به طریق مکانیکی با کمک سوزن تشریح در پوسته بذر، ساییدن بذرها با سمباده و 15 دقیقه تیمار با اسیدسولفوریک غلیظ به ترتیب 68، 11 و 2/22 درصد جوانه‌زنی را افزایش داد که نسبت به بذرهای شاهد (بدون تیمار) تفاوت داشتند (34). همچنین، در تحقیقی، حاتمی و همکاران (2019) گزارش دادند سرمادهی مرطوب اثر معنی­داری بر بیشتر صفات جوانه­زنی گیاه دارویی زرین­گیاه (Dracocephalum kotschyi Boiss.) نسبت به سایر تیمارهای استفاده شده ندارد (18).

آنچه در این تحقیق حاصل شد این بود که تیمار استفاده از آب جوش به میزان قابل قبولی و معنی­داری سبب افزایش شاخص­های جوانه­زنی و شکست خواب بذر شده است. که از این رو تیمار مناسب جهت استفاده در جوانه­زنی بذور شیرین­بیان معرفی می­گردد. در این خصوص عنوان شده است جهت نرم­شدن پوسته سخت بذر می­بایست گرمای مرطوب جهت پیش­رسی جنین نیز اعمال گردد که این سرمادهی متناوب به واسطه اثری که در برطرف نمودن عوامل بازدارنده دارد سبب افزایش تعداد بذرهای جوانه­زده در واحد زمان و در نهایت افزایش سرعت جوانه­زنی می­گردد (26). رفیعی­الحسینی و همکاران (2014) در بررسی اثر تیمارهای مختلف بر جوانه­زنی این گونه نتیجه گرفتند تیمار سرمادهی مرطوب و اسید جیبرلیک و نیترات پتاسیم بر جوانه­زنی تاثیر نداشته ولی تیمارهای کاربرد آب جوش و غرقاب بیشترین تاثیر را بر جوانه­زنی دارند و بیان می­دارند خواب این بذر از نوع ترکیبی فیزیولوژیک-مکانیکی است (30). نتایج مطالعات یزدانشناس و همکاران (2016) در خصوص  اثر تیمار‌های فیزیکوشیمیایی بر خصوصیات جوانه‌زنی بذر گیاه دارویی‌زینتی تاج خروس (Amaranthus cruentus) نشان داد که بذر این گیاه دارای خواب فیزیکی و فیزیولوژیک می‌باشد و تمام تیمارهای مورد آزمایش بر جوانه‌زنی بذر این گیاه اثرگذار بودند. تیمار آب جوش بیشترین تأثیر مثبت بر بهبود جوانه‌زنی بذور را داشت و میزان جوانه زنی بذور را از حدود 7 درصد (نمونه شاهد) به 36 درصد افزایش داد. همچنین بالاترین سرعت جوانه‌زنی بذرها مربوط به تیمار آب جوش (20 بذر در روز) بود. سرمادهی تنها تیماری بود که اثر منفی بر ویژگی‌های جوانه‌زنی بذر تاج خروس زینتی داشت و میزان جوانه‌زنی بذرها را در مقایسه با نمونه کنترل به چهار درصد کاهش داد (42). به طور کلی در رسیدن برخی بذور، مواد تشکیل­دهنده پوشش بذر خشک می­شود و لایه حفاظتی سخت و خشنی در اطراف جنین تشکیل می­دهد (7). پوشش­های بذر تاثیر زیادی در آغاز مجدد رشد جنین دارند. در چنین حالتی لایه پوشاننده جنین می­تواند به عنوان یک فشار مکانیکی باشد که جنین باید به وسیله پتانسیل رشدی بر آن غلبه کند (25). برای نفوذپذیر کردن پوسته می­بایست از تیمارهای آب گرم استفاده کرد که سبب افزایش مقدار رطوبت بذر، مقدار اکسیژن و تسهیل در تبادل گازها و از طرفی حذف یا کاهش مواد بازدارنده جوانه­زنی می­شوند. تیمارهای ذکر شده می­توانند ذخایر عناصر غذایی جنین را غنی و جوانه­زنی را تسریع کنند (19). البته ذکر این نکته ضروری است که در این تحقیق به منظور اعمال تیمار آب جوش بذور به مدت پنج دقیق در دمای جوش نگهداری شدند ولی برای آگاهی از اثرات دقیق این تیمار توصیه می­شود در مطالعات آتی جنبه­های مختلف گرمادهی مرطوب مورد بررسی قرار گیرد. نتایج مطالعات رفیعی­الحسینی و همکاران (2004) نشان می­دهد اعمال دو دقیقه تیمار آب جوش نتایج بهتری را داشته است (30). تحقیق در خصوص اثر خیساندن بذور گونه Parkia biglobosa (Jacq.) G.Don در آب 70 درجه سانتی­گراد نشان داده است که اعمال این تیمار سبب تحریک جوانه­زنی بذور در مقایسه با تیمار شاهد شده است (3). نتایج مطالعات زارع و همکاران (2019) با هدف بررسی اثر تیمارهای عدم خراش‌دهی، اسید کلریدریک، اسید کلریدریک- نیترات پتاسیم، اسید سولفوریک و اسید سولفوریک- نیترات پتاسیم بر روی جوانه زنی شیرخشت سکه‌ای Cotoneaster nummularioides Pojark جمع­آوری شده از ارتفاعات منطقه کوهستانی کپه داغ در شمال شرقی خراسان رضوی نشان داد مشکل خواب بذرهای شیرخشت تحت تاثیر توام خراش پوسته و چینه سرمادهی رفع گردید (40).

 دو مکانیسم اصلی که باعث ایجاد رکود در بذر این گیاهان می شوند عبارتند از انباشت بازدارنده­های رشد و توسعه پوشش­های بذر که آبگیری، قابلیت نفوذ گازها و شسته­شدن بازدارنده را کنترل می­کند (27). یکی از وقایع بحرانی در طی جوانه­زنی بذر، حرکت ذخایر بذر (هیدرولیز و انتقال) است که برای رشد طولی جنین ضروری بوده و انرژی فرایندهای متابولیکی مختلف شامل تنفس و فعالیت­های متابولیکی را تامین می کند (9). 

میزان درصد جوانه­زنی بذور گونه شیرین­بیان در تحقیقات رفیعی­الحسینی و همکاران (2004) که بذور آن مربوط به منطقه شهرکرد جمع­آوری شده بود در حدود 20-60 درصد بوده است حال آنکه در تحقیق حاضر درصد جوانه­زنی این گیاه که بذور آن از منطقه ارومیه جمع­آوری شده بود در حدود 20-40 درصد می­باشد که به احتمال، این تفاوت به شرایط رویشگاهی مختلف و نیز میزان آفت­های طبیعی مناطق بستگی دارد (30). با این حال تحقیق در خصوص عوامل موثر بر تولید بذور سالم و با قوه نامیه بالا کمک­کننده بهبود کیفیت بذور خواهد شد. از سویی تصور اشتباهی در مورد خواب بذر وجود دارد مبنی بر این که خواب را حالت استراحت بذر تا فراهم گشتن شرایط برای جوانه­زنی می­دانند، اما این حالت در واقع سکون است و به خواب بذر تعبیر نمی­شود (11). خواب بذر را می­توان حالتی عنوان کرد که علی­رغم مساعد بودن شرایط محیطی بذور جوانه نزنند. عوامل متعدد فیزیکی نظیر نفوذ ناپذیری پوسته بذر نسبت به آب و گازها و مقاومت مکانیکی آن در مقابل خروج جوانه و عوامل شیمیایی نظیر ترکیبات تحریک­کننده و بازدارنده جوانه­زنی درون بذر، نارس­بودن جنین بر فرایند خواب بذر تاثیر می­گذارند (3). مقایسه اثر کشت بذور به طور مستقیم در خاک نسبت به سایر تیمارها بر روی شاخص­های طول رشد گیاهچه و ریشه چه نشان می­دهد که کاشت بذر در خاک سبب شده است میزان شاخص­های طول گیاهچه و ریشه­چه نسبت به سایر تیمار رشد بیشتری داشته باشد که این امر ناشی از در دسترس­بودن مواد غذایی متنوع در بستر کشت خاک است ولی با این حال مطالعه در خصوص عمق مناسب کشت هنوز در ابهام است که می­تواند در مطالعات آتی مد نظر قرار گیرد. عدم اثرگذاری تیمار گرمادهی و سرمادهی خشک به بذور این گونه گیاهی نیز نشان می­دهد خواب بذور ناشی از عامل فیزیولوژیکی نیست لذا اعمال این تیمارها برای کشت بذور در عرصه پیشنهاد نمی­گردد.

به طور کلی می­توان اذعان نمود یکی از اصول مهم برای تولید انبوه و اقتصادی این گیاه، اعمال تیمارهای مختلف برای بهبود جوانه­زنی و شکست خواب بذور آن می­باشد و بدون اعمال این تیمارها، کشت گسترده آنها با شکست مواجه خواهد شد. بنابراین تیمار نگهداری در آب جوش در مقایسه با سایر تیمارها با توجه به تاثیر­گذاری بیشتر توصیه می‌شود. این روش می­تواند در عین حال کم خطر و ارزان بوده و احتمال آسیب رساندن به جنین در مقایسه با سایر روش­ها کم است.

سپاسگزاری

از دانشگاه ارومیه به دلیل فراهم آوردن زمینه انجام این تحقیق تشکر می­گردد.

  1. Abdrokhmanov, O.K. and Khudai bergenov, E.B. 1984. Effects of physical actors and physiologically – active substances on seed germination of Glycyrrhiza glabra. Vestnik – Akade, nauk, Kzhakskoi, SSR. 11:73-75.
  2. Ajmal Khan, M. and Ungar, I. A. 1998. Germination of the salt tolerant shrub Suaeda fruticosa from Pakistan: salinity and temperature responses. Seed Science and Technology, 26(3): 657-667.
  3. Aliero, B.L. 2004. Effects of sulphuric acid, mechanical scarification and wet heat treatments on germination of seeds of Parkia biolobosa. African journal of Biotechnology, 3: 179-181.
    1. Askarian, M. 2004. The effects of salinity and dryness on germination and seedling establishment in Elymus junceus and Kochia prostrate. Pajouhesh & Sazandegi, 64: 71-77. )In Persian).
    • Azimi, R., Borzelabad, M. J., Feizi, H. and Azimi, A. 2014. Interaction of SiO2 nanoparticles with seed prechilling on germination and early seedling growth of tall wheatgrass (Agropyron elongatum). Polish Journal of Chemical Technology, 16(3): 25-29.
    • Badalov, M.M. and Pauzner, L.E. 1979. Effects of succinic acid on liquorice seed germination in Golodneya stop [Hungry steppe]. Perspectiv, - syr ev.- Rat. Uzbekistan.l.lkh. kul tura. 114-121.
    • Baskin, C.C., Milberg, P., Andersson, L. and Baskin, M. 2004. Germination ecology of seeds of the annual weeds Capsella bursapastoris and Descurainia Sophia originating from high northern latitudes. Weed Research, 44: 60-68.
    • Benito, M., Masaguer, A., De Antonio, R. and Moliner, A. 2005. Use of pruning waste compost as a component in soilless growing media. Bioresource technology, 96(5): 597-603.
    • Bishnoi, N.R., Sheroran, I.S., and Singh, R. 1993. Effect of cadmium and nickel on mobilization of food reserves and activities of hydrolytic enzymes in germinating pigeon pea seeds. Biology Plant, 35(4): 583-589.
    1. Chaudhary, S.A., Gadhvi, K.V. and Chaudhary, A.B. 2010. Comprehensive review on world herb trade and most utilized medicinal plant. International Journal of Applied Biology and Pharmaceutical Technology, 1 (2): 510 - 517.
    2. Copeland, L.O. and Mcdonald, M. 2012. Principles of seed science and technology. 4th edition, Springer Science and Business Media: 466pp.
    3. Elsayed, M.T., Babiker, M.H., Abdelmalik, M.E., Mukhtar, O.N. and Montange, D. 2008. Impact of filter mud applications on the germination of sugarcane and small-seeded plants and on soil and sugarcane nitrogen contents. Bioresource technology, 99(10): 4164-4168.
    4. Fenwick, G.R., Lutomski, J. and Nieman, C. 1990. Liquorice, Glycyrrhiza glabra composition, uses and; analysis. Food Chemistry, 38: 119–143.
    5. Finch‐Savage, W.E. and Leubner‐Metzger, G. 2006. Seed dormancy and the control of germination. New phytologist, 171(3): 501-523.
    6. Ghadiri, H. and Bagherani Torshiz, N. 2000. Effects of Scarification and Temperature on Germination of Licorice (Glycyrrhiza glabra) Seeds. Journal of Agricultural Science and Technology, 2: 257 - 62.
    7. Ghanbari, A., Rahimian Mashhadi, H., Nassiri Mahallati, M., Kafi, M. and Rastgoo, M. 2005. Ecophysiological aspects of Liquorice (Glycyrrhiza glabra) germination under different temperatures. Iranian Journal of Field Crops Research, 3(2): 263-276. )In Persian).
    8. Gholami M, Danesh-Shahraki A, Asadi Brojeni E, Tahmasebi P, Shirmardi H A. 2020. The effects of pre-chill and temperature on seed dormancy, growth and establishment indices of Smyrniopsis aucheri Journal of Plant Ecosystem conservation, 7 (15): 55-70. )In Persian).
    9. Hatami, M., Samadi, M., Khanizadeh, P. 2019. Effect of different treatments on breaking seed dormancy and stimulate germination in dragonhead (Dracocephalum kotschyi Boiss). Iranian journal of Range and Desert Research, 26(4): 918-931. )In Persian).
    10. Heidari, M., Rahemi, M. and Daneshvar, M.H. 2008. Effects of mechanical, chemical scarification and stratification on seed germination of Prunus scoparia and Prunus webbii (Spach.) Vierh. American Eurasian Journal of Agricultural and Environmental Sciences, 3(1): 114-117.
    11. Isbrucker, R.A. and Burdock, G.A. 2006. Risk and safety assessment on the consumption of Licorice root (Glycyrrhiza), its extract and powder as a food ingredient, with emphasis on the pharmacology and toxicology of glycyrrhizin. Regulatory Toxicology and Pharmacology, 46: 167–192.
    12. Jabbari, R., Amini Dehaghi, M., Ganji Arjenaki, F. and Agahi, K. 2011. How duration and methods of priming may affect the germination of cumin seeds (Cuminum cyminum). Journal of agronomy sciences, 2 (4): 23-30. )In Persian).
    13. Kamali, N. and Sadeghipoor, A. 2015. Effects of different concentrations of nano TiO2 on germination and early growth of five range plant species. Journal of Rangeland, 9(2): 170-181. )In Persian).
    14. Khanahmadi, M., Naghdi Badi, H., Akhondzadeh, S., Khalighi–Sigaroodi, F., Mehrafarin, A., Shahriari, S. and Hajaghayi, R. 2014. A Analytical Review on Methods for the Isolation and Determination of Glycyrrhizic Acid from Glycyrrhiza glabra. Journal of Medicinal Plants, 2 (50):1-10. )In Persian).
    15. Koornneff, M., Bentsink, L. and Hilhorst, H. 2002. Seed dormancy and germination. Current Opinion in Plant Biology, 5: 33-36.
    16. Kucera, B., Cohn, M.A. and Leubner-Metzger, G. 2005. Plant hormone interactions during seed dormancy release and germination. Seed Science Research, 15: 281-307.
    17. Mirzadeh Vaghefi, S.S., Jamzad, Z., Jalili, A. and Nasiri, M. 2010. Study on dormancy breakage and germination in three species of hawthorn (Crataegus aminii, persica and C. babakhanloui. Iranian Journal of Forest and Poplar Research, 17(4): 544-559. )In Persian).
    18. Nasiri, M., Arefi, H.M. and Eisvand, H.R. 2008. Seed germination in Kozal (Diplotaenia damavandica Mozaffarian, Hedge and Lamond). Seed Science and Technology, 36(1): 214-217. )In Persian).
    19. Oliet, J. A., Planelles, R., Artero, F., Valverde, R., Jacobs, D. F., and Segura, M. L. 2009. Field performance of Pinus halepensis planted in Mediterranean arid conditions: relative influence of seedling morphology and mineral nutrition. New Forests, 37(3): 313-331.
    20. Omidbaigi, R. 2006. Production and processing of medicinal plants. Astan Ghods Razavi Publication. Mashhad. 397 p. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/751317
    21. Rafieiolhossaini, M., Tadayon, M.R. and Mazhari, M. 2014. The effect of dormancy breaking treatments on seed germination of Licorice medicinal plant. Journal of agriculture crop management, 16(4): 809-917. )In Persian(.
    22. Rajabian, T., Saboora, A., Hassani, B. and Fallah Hosseini, H. 2007. Effects of GA3 and chilling on seed germination of Ferula assa-foetida, as a medicinal plant. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 23 (3): 391-404. )In Persian(.
    23. Salehi A, Masumias, A, Moradi A. 2015. Evaluation of the effective methods of seed dormancy breaking in medicinal plant of Bilhar (Dorema aucheri ). Iranian Journal Seed Research, 2 (1): 65-72. )In Persian).
    24. Seyed Sharifi, R. and Khavazi. 2012. Effect of Growth Stimulating Bacteria on Germination Components and Maize Seedling Growth (Zea mays L). Agriculture Ecology, 3(4): 506-513.
    25. Shakeri-Almoshiri, M., Mianabadi, M. and Yazdanparast, R. 2009. Effects of different treatments on seed dormancy of Teucrium polium. Iranian Journal of Rangelands and Forests Plant Breeding and Genetic Research, 17(1): 100-111. )In Persian).
    26. Shraf, M. and Foolad., 2005. Pre‐sowing seed treatment-a shotgun approach to improve germination, plant growth and crop yield under saline and non‐saline conditions. Advances in agronomy, 88: 223–271.
    27. Uzun, F. and Aydin, I. 2004. Improving germination rate of Medicago and Trifolium Asian Journal of Plant Science. 3(6): 714-717.
    28. Verma, S. 1990. Seed germination of Glycyrrhiza glabra. Crop Research Hisar, 12: (1): 114-115.
    29. Villiers, T.A. 1978. Dormancy and the survival of plants. Edward Arnold publishers limited. London, 71 p.
    30. Whitson, T.D. and W.R. Tatman. 1990. Control of wild licorice (Glycyrrhiza glabra) at two growth stages with various herbicides. Weed Science, 38:49-57.
    31. Zare, A. 2019. Effects of cold stratification and chemical scarification duration on germination of Cotoneaster nummularioidesJournal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 32(2): 379-391. (In Persian).
    32. Zare, A.R., Solouki, M., Omidi, M., Iravani, N., Oladzad Abasabadi, A. and Mahdi Nezhad, N. 2011. Effect of various treatments on seed germination and dormancy breaking in Ferula assa foetida (Asafetida), a threatened medicinal herb. Trakia Journal of Sciences, 9(2): 57- 61.
    33. Yazdanshenas, H, Tavili, A. and Nasiri, M. 2016. Effects of physicochemical treatments on the germination properties of seeds of ornamental-medicinal plant (Amaranthus cruentus). Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 28(5): 1129-1136. (In Persian).
دوره 34، شماره 4
دی 1400
صفحه 967-980
  • تاریخ دریافت: 27 خرداد 1398
  • تاریخ بازنگری: 31 شهریور 1399
  • تاریخ پذیرش: 07 مهر 1399