نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه علوم گیاهی- دانشکده علوم و فناوری زیستی- دانشگاه شهید بهشتی- تهران- ایران
2 گروه علوم و فناوری زیستی گیاهی، دانشکده علوم و فناوری زیستی، دانشگاه شهید بهشتی
3 گروه علوم گیاهی -دانشکده علوم و فناری زیستی- دانشگاه شهید بهشتی- تهران- ایران
4 گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
5 دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم و فناوری زیستی، گروه علوم و فناوری زیستی گیاهی
چکیده
ارزارزیابی ژئوبوتانیکی آرایههای با غنای گونهای و درصد اندمیسم بالا نقش مهمی در برنامهریزیهای حفاظتی دارد. ایران یکی از مراکز مهمگونه زایی و تنوع جنس Onosma L.محسوب میگردد که بیانگر ضرورت ارزیابیهای حفاظتی در آن میباشد.در این پژوهش الگوهای انتشار جنس Onosma در استانهای آذربایجان غربی و بخشهای غربی آذربایجانشرقی بر اساس مطالعات میدانی، دادههای هرباریومی و فلورهای مختلف به وسیله سامانه اطلاعات جغرافیایی تعیین شد.بدین ترتیب 93 جمعیت از 10 گونه جمعآوری شد و مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان میدهد که دامنه پراکنش ارتفاعی گونههای مورد مطالعه بین 1100 متر تا 2900 متر از سطح دریا میباشدکه اغلب در رویشگاههایی با ساختارهای زمینشناسی رسوبی و کواترنری انتشار یافتهاند. همچنین فراوانی و تنوع گونههای زیربخش Haplotricha بیشتر از زیربخشهای دیگر این جنس در منطقه مورد مطالعه میباشد. در این مطالعه نقشه پراکنش گونههای این جنس در محدوده مورد مطالعه تهیه شد و مهمترین گونهها و رویشگاهها از نظر اولویت حفاظتی معرفی شدند.بهطور کلی تغییر اقلیم و خشکسالی، چرای بیرویه دام و تخریب رویشگاهها از بزرگترین عوامل تهدید گونههای این جنس در محدوده مورد بررسی محسوب میشوند. لازم به ذکر است گونههای نادر این جنس غالباًجمعیتهای کوچکی داشته و تنها در یک منطقه جغرافیایی و دامنههای ارتفاعی محدودی پراکنش دارند که همین امر سبب آسیبپذیری شدید آنها در برابر خطرات تهدیدکننده میگردد.نتایج حاصل از این مطالعه میتواند در پایهریزی طرحهای حفاظتی و احیایی این جنس باارزش موثر واقع شود.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Distribution patterns, diversity and conservation Priorities of Onosma L. (Boraginaceae Juss.) in part of Armeno-Iranian Province of Iran
نویسندگان [English]
1 1Department of Plant Sciences and Biotechnology, Faculty of Life Sciences and Biotechnology, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran
2 1Department of Plant Sciences and Biotechnology, Faculty of Life Sciences and Biotechnology, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran
3 1Department of Plant Sciences and Biotechnology, Faculty of Life Sciences and Biotechnology, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran
4 Department of Biodiversity and Ecosystems Management, Research Institute of Environmental Sciences, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran
5 Shahid BFaculty of Life Sciences and Biotechnology Shahid Beheshti University
چکیده [English]
GGeobotanical studies of taxa with a high proportionof richness and endemism plays a prominent role on conservation strategies. Iran is one of the main diversitycenters of the genus OnosmaL. in context the richness as well endemism that represent the necessity its conservation assessments. In this study the distribution patterns of the mentioned taxa have been evaluated in Western Azarbaidjan as well western areas of Eastern Azarbaidjan based on filed works and herbarium assessment by GIS teqnicues.93 populations of 10 species collected and studied. The results showing that mentioned taxa mainly distributed between 1100-2900 m as wellsedimentary and quaternary geological formations in studied area. Besides abundance and diversity of subsect. Haplotricha is more than other subsections in studied area. In this study distribution maps preprated for studied species and the most important species and habitats are introduced for conservation priority. Generally, climate change and droughts, excessive grazing and habitat destructionare the main threats for this genus in studied area. It should be noted that rare taxa have small populations and have been mostly reported from restricted localities that appear high vulnerability to threatened factors. The results of this study can be effective for prepare conservation plans of this valuable genus.
کلیدواژهها [English]
الگوهای انتشار، پهنههای تنوع و اولویتهای حفاظتی جنس Onosma L. (Boraginaceae Juss.) در بخشی از پروانس جغرافیای گیاهی ارمنستان- ایران در ایران
سیاوش نقی زاده1، احمدرضا محرابیان1*، حسین مرادی زیناب1، حسین مصطفوی2 و فرزانه خواجویی نسب1
1 ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم و فناوری زیستی، گروه علوم و زیست فناوری گیاهی
2 ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشکده علوم محیطی، گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها
تاریخ دریافت: 18/05/1398 تاریخ پذیرش: 04/06/1398
چکیده
ارزیابی ژئوبوتانیکی آرایههای با غنای گونهای و درصد اندمیسم بالا نقش مهمی در برنامهریزیهای حفاظتی دارد. ایران یکی از مراکز مهم گونه زایی و تنوع جنس Onosma L. محسوب میگردد که بیانگر ضرورت ارزیابیهای حفاظتی در آن میباشد. در این پژوهش الگوهای انتشار جنس Onosma در استانهای آذربایجان غربی و بخشهای غربی آذربایجان شرقی براساس مطالعات میدانی، دادههای هرباریومی و فلورهای مختلف به وسیله سامانه اطلاعات جغرافیایی تعیین شد. بدین ترتیب 93 جمعیت از 10 گونه جمعآوری شد و مورد بررسی قرارگرفت. نتایج مطالعه نشان میدهد که دامنه پراکنش ارتفاعی گونههای مورد مطالعه بین 1100 متر تا 2900 متر از سطح دریا میباشد که اغلب در رویشگاههایی با ساختارهای زمینشناسی رسوبی و کواترنری انتشار یافتهاند. همچنین فراوانی و تنوع گونههای زیربخش Haplotricha بیشتر از زیربخشهای دیگر این جنس در منطقه مورد مطالعه میباشد. در این مطالعه نقشه پراکنش گونههای این جنس در محدوده مورد مطالعه تهیه شد و مهمترین گونهها و رویشگاهها از نظر اولویت حفاظتی معرفی شدند. بهطور کلی تغییر اقلیم و خشکسالی، چرای بیرویه دام و تخریب رویشگاهها از بزرگترین عوامل تهدید گونههای این جنس در محدوده مورد بررسی محسوب میشوند. لازم به ذکر است گونههای نادر این جنس غالباً جمعیتهای کوچکی داشته و تنها در یک منطقه جغرافیایی و دامنههای ارتفاعی محدودی پراکنش دارند که همین امر سبب آسیبپذیری شدید آنها در برابر خطرات تهدیدکننده میگردد. نتایج حاصل از این مطالعه میتواند در پایهریزی طرحهای حفاظتی و احیایی این جنس باارزش موثر واقع شود.
واژههای کلیدی: Boraginaceae، Onosma، غنای گونهای، حفاظت، الگوی پراکنش
* نویسنده مسئول، تلفن: 09123447544، پست الکترونیکی: a_mehrabian@sbu.ac.ir
مقدمه
شناخت و درک الگوهای مکانی غنای گونهای در علم حفاظت از اهمیت ویژهای برخوردار است، از آنجایی که به افراد اجازه میدهد که مناطق جغرافیایی با غنای گونهای استثنایی را شناسایی کنند (42). شناسایی این مناطق و درک روابط اکولوژیک حاکم بر آنها نقش بسیار مهمی در حفاظت و مدیریت گونهها در زیستگاهها ایفا میکند، زیرا حفاظت از این سایتها اقتصادیترین راه برای حفظ بیشترین تعداد گونه میباشد (7). جنس Onosma L. به عنوان یک جنس پرتنوع از خانواده گل گاوزبان با حدود 150 تا 180 گونه در دنیا (14، 26و 43)، با مرکزیت تنوع در منطقه ایرانو- تورانی (15) در زیستگاههای مرتفع، خشک و آفتابگیر صخرهای تا شنی (16)، استپی (32) و در دامنه متنوعی از سازندهای زمینشناسی (4، 31) رشد میکند (شکل 1). مرکز اندمیسم عمدهی این جنس فلات ایران (منطقه فلورا ایرانیکا) و فلات آناتولی میباشد (4، 10، 15، 18و 37). براساس فلور ایران (1) و فلورا ایرانیکا (37) تنوع و اندمیسم این جنس در کشور ایران غالباً در زاگرس و البرز استقرار یافته است که از بخشهای شرقی منطقه فلورا ایرانیکا به سمت غرب در کوههای زاگرس شمالی و میانی و نیز منطقه کردستان عراق به شدت افزایش مییابد (4). براساس مطالعات ریدل (37) این جنس دارای 59 گونه در محدوده فلورا ایرانیکا و 39 گونه در محدوده فلور ایران و براساس مطالعات خاتمساز (1) دارای 37 گونه در محدوده فلور ایران میباشد. بهعلاوه بر مبنای مطالعات محرابیان (29)، گزارش گونهها و رکوردهای جدید ایران (8، 9، 22، 30و 40) تعداد آرایههای این جنس در ایران به 47 گونه افزایش یافته است (4). شرایط خاکی و زمینشناختی متنوع در منطقه آذربایجان (23) و نیز تأثیرات نفوذ اقلیم مدیترانهای (44) سبب شده تا این منطقه از تنوع منحصر به فردی برخوردار باشد، بهطوریکه پس از انتشار فلورا ایرانیکا و فلور ایران گونههای جدید متعددی از این جنس مانند O. azarbaidjanensis Mehrabian. (30)، O. mousavi Mehrabian & Amini Rad. (27)، O. assadi Mozaff. & Mehrabian. (28) وO. targevarensis Mozaff. & Mehrabian. (28) در این ناحیه گزارش شده است (4). منطقه آذربایجان به عنوان یکی از مهمترین مناطق اندمیسم این جنس در ایران شناخته شدهاست (23، 29و 35). جنس Onosma L. با سه بخش Podonosma Boiss.، Protonosma M. Pop. و Onosma L. معرفی شده است (18و 37) که بر اساس مطالعات جدید بخش Podonosma Boiss. به عنوان یک جنس مجزا معرفی شده است (2و 17). مهمترین صفت در این جنس ساختار کرک میباشد که براساس آن بخشOnosma L. به 3 زیربخش با نامهای subsect. Haplotricha Boiss. (دارای کرک ساده)، subsect. Asterotricha Boiss. (دارای کرکهای ستارهای در قاعده کرک اصلی) و subsect. Heterotricha Boiss. (دارای کرکهای پراکنده در قاعده کرک اصلی) تقسیم شده است (12) (شکل 1).
شکل 1- اشکال کرک در جنس Onosma L.: a) کرک ساده (Haplotricha)، b) کرک پراکنده (Heterotricha)، c) کرک ستارهای (Asterotricha)
به دلیل فقدان مطالعات اکولوژیک پیرامون گونههای این جنس، دادههای مناسبی از الگوهای انتشار دقیق، شرایط رویشگاهها و وضعیت حفاظتی آن در ایران وجود ندارد. به دلیل تمرکز گونههای انحصاری این جنس در محدودهی رشتهکوههای زاگرس میانی و زاگرس شمالی، وجود گروههای کمپلکس متعدد و فقدان اطلاعات دقیق درباره شرایط اکولوژیکی، وضعیت و اولویتهای حفاظتی رویشگاهها، تعداد گونهها، الگوهای انتشار و کانونهای تنوع و اندمیسم این جنس در محدوده مطالعاتی، انجام مطالعات ژئوبوتانیک این جنس در این منطقه ضروری به نظر میرسد.
شکل 2- گونههای مورد مطالعه و رویشگاه آنها: a & b) O. elwendicum، c & d) O. armenum،
e & f) O. bodeanum، g & h) O. rascheyanum، i & j) O. microcarpum، k & l) O. chlorotrichum، m & n) O. cf. olivieri، o & p) O. bulbotrichum، q & r) O. sericeum،
s & t) O. cornutum
منطقه مورد مطالعه: منطقه مورد مطالعه شامل استان آذربایجان غربی و بخشهای غربی آذربایجان شرقی میباشد که در محدوده جغرافیایی °35 و َ58 تا °39 و َ46 عرض شمالی و °44 و َ13 تا °47 و َ22 طول شرقی قرارگرفتهاند (شکل 3). این منطقه از نظر زمینشناسی در زون البرز- آذربایجان و سنندج- سیرجان واقع شده و بخش عمده آن را سازندهای رسوبی و کواترنری تشکیل داده است. محدوده مورد مطالعه از نظر جغرافیای گیاهی براساس سیستم ردهبندی Takhtajan (39) در زیر حوزه آتروپاتان (Atropatan subprovince) متعلق به حوزه ارمنستان- ایران (Armeno- Iranian province) از ناحیه رویشی ایرانو- تورانی (Irano- Turanian region)، واقع شده است. آب و هوای این منطقه از سمت غرب تحت تأثیر جریانهای مرطوب دریای مدیترانه و از سمت شمال متأثر از تودههای هوای سرد سیبری میباشد و اقلیم سرد و نیمهخشک در آن حکمفرماست. به علاوه میانگین بارندگی سالانه منطقه حدود 270 الی 360 میلیمتر و میانگین دمای سالانه آن حدود 7 الی 13 درجه سانتیگراد میباشد.
شکل 3- موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
مواد و روشها
در این پژوهش الگوهای انتشار جنس Onosma در استانهای آذربایجان غربی و بخشهای غربی آذربایجان شرقی براساس دادههای فلورهای ایران و ایرانیکا و هرباریومهای مختلف (دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده داروسازی دانشگاه تهران، مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی و غربی) ارزیابی و تهیه گردید. سپس براساس تنوع ژئومورفولوژیکی (3) و تنوع سازندهای زمینشناسی ایران (33)، نمونهبرداری از رویشگاههای مختلف طی سالهای 96-1395 انجام شد. رویشگاههای نمونهبرداری براساس گرادیان ارتفاعی تعیین شده و محل استقرار و ابعاد پلاتها در هر ایستگاه براساس روش Muller- Dombois & Ellenberg (35) انجام گرفت. به همین منظور در هر ایستگاه 3 تا 5 پلات 16 × 16 متر جهت ارزیابی فاکتورهای اکولوژیکی نظیر شیب، ارتفاع و جهت شیب استقرار یافته و از هر پلات تعداد 3 تا 5 فرد به طور کامل با تمام اندامها به عنوان نمونه سند جمعآوری گردید و در هرباریوم دانشگاه شهید بهشتی (HSBU) تثبیت و ذخیرهسازی شد. همچنین در هر پلات صفاتی نظیر تراکم، فراوانی، سطح پوشش، پراکندگی و الگوی پراکنش، تنوع، غنا و وجود عوامل تهدیدکننده نظیر میزان چرای دام، دوری یا نزدیکی به شهرها و روستاها، جادهسازی، معدن کاوی، مسیرهای کوهنوردی و گردشگری مورد ارزیابی قرارگرفت. به علاوه نمونهبرداری از خاک تمام جمعیتهای مورد مطالعه جهت انجام آنالیزهای فیزیکی و شیمیایی، از محدوده سطح خاک محل رویش تا عمق نفوذ ریشهی گیاه (تا 15 سانتیمتر) صورت پذیرفت. حوزه پراکنش گونهها براساس زونوبیومهای جهانی (13)، واحدهای زیست اقلیمی آرایهها بر مبنای طبقهبندی اقلیمی جهان (19) و طبقهبندی مناطق جغرافیای گیاهی ایران براساس سیستم طبقهبندی تختاجان (39) انجام شد. جهت انجام مطالعات، نقشهی ژئورفرنس ایران بر اساس روش Tsiftsis و همکاران (41) با استفاده از نرمافزار Arc GIS (20) به صورت سلولهای شطرنجی با قابلیت تفکیکپذیری °1 × °1 (10 × 10 کیلومتر) UTM تهیه شد. همچنین ارزیابی میزان تهدید پذیری گونهها براساس دستورالعمل منطقهای فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) (International union conservation nature) (24)، ارزیابی وضعیت حفاظتی رویشگاهها براساس دستورالعمل اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (38) و ردهبندی گونههای نادر نیز بر اساس روش رابینوویتز (36) انجام گرفت. جهت تفکیک گروههای اکولوژیکی (جمعیتهای با شرایط اکولوژیکی نزدیک) و فاکتورهای متمایزکننده از آنالیز خوشهبندی UPGMA و آنالیز رستهبندی PCA در محیط نرمافزاری PAST ver. 2.2 استفاده شد. جهت تعیین اولویتهای حفاظتی، ارزش حفاظتی (CV) شامل شاخص نادر بودن گونه (RI) (Williams., 1991)، شاخص پراکنش گونه (SDI) و شاخص ویژه بودن زیستگاه (SSI) (32) با استفاده از روابط زیر محاسبه گردید:
RI = 1/Ci
که در آن Ci تعداد خانههایی است که گونه i در آن حضور دارد.
SDI= 1-Ci/C
که در آن C تعداد کل خانههای محدوده موردبررسی میباشد.
SSI = 1-Ti/Tmax
که در آن Ti بردباری گونهی i نسبت به متغیر و Tmax مجموع حالتهای مربوط به آن متغیر میباشد.
فاکتورهایی مانند زیستاقلیم، زمینشناسی، ارتفاع، شیب، جهت دامنه، تراکم گونه، بارندگی، دما و فاکتورهای خاک (EC، pH، کربن آلی و بافت خاک) برای محاسبه شاخص ویژه بودن زیستگاه استفاده شد. بدین شکل که گونههای با دامنه انتشار محدودتر از نظر هریک فاکتورهای فوق از ویژه بودن زیستگاهی بالاتری برخوردار میباشد. فاکتورهای چرای دام، ارزش زینتی، خوشخوراک بودن و دسترسی، در سه سطح پایین، متوسط و بالا به منظور ارزیابی میزان تهدید رویشگاهها در نظر گرفته شده و هریک از این عوامل با توجه به شرایط زیستگاه نمره دهی شدند. درنهایت مجموع این عوامل میزان ویژه بودن زیستگاه و همچنین میزان تهدید رویشگاه گونهها را مشخص کرد. تعیین اولویتهای حفاظتی خانهها از مجموع ارزش حفاظتی و غنای گونههای انحصاری صورت گرفت. بدین ترتیب که بیشترین اولویت حفاظتی به خانههایی تعلق میگیرد که بالاترین نمره را از مجموعه فاکتورهای فوق کسب نمایند.
نتایج
در این پژوهش 93 جمعیت متعلق به 10 گونه از جنس Onosma L. جمعآوری شده و مورد ارزیابی قرارگرفتند که از این نمونهها، تعداد 5 گونه (O. microcarpum DC.، O. bulbotrichum DC.، O. cornutum H. Riedl.، O. bodeanum Boiss. و O. sericeum Willd.) متعلق به زیربخش Haplotricha، 3 گونه (O. elwendicum Wettst.، O. cf. olivieri Boiss. و O. chlorotrichum Boiss.) متعلق به زیربخش Heterotricha و 2 گونه (O. armenum DC. و O. rascheyanum Boiss.) متعلق به زیربخش Asterotricha شناسایی گردید (جدول 1).
جدول 1- گونههای مورد مطالعه
وضعیت رویشگاه |
مختصات جغرافیایی |
تعداد پلات |
محل جمعآوری |
ارتفاع از سطح دریا (متر) |
نام گونه |
ردیف |
چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات |
N ً20 َ44°37 E ً22 َ07°46 |
4 |
آذربایجان شرقی، آذرشهر، روستای صغایش |
1950-1800 |
O. microcarpum |
1 |
چرای شدید، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات |
N ً38 َ37°37 E ً29 َ10°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، عجبشیر، روستای یایچی |
2165 |
2 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا |
N ً01 َ04 °37 E ً50 َ24°46 |
3 |
آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی |
1580 |
3 |
|
چرای متوسط، جاده سازی |
N ً44 َ31°36 E ً40 َ21°46 |
4 |
آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهیندژ |
1700-1650 |
4 |
|
چرای متوسط، تردد ماشین آلات |
N ً37 َ19°36 E ً24 َ35°45 |
4 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت |
1600-1500 |
5 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً04 َ14°37 E ً17 َ17°45 |
3 |
آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه |
1636 |
6 |
|
چرای کم، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً22 َ06°37 E ً45 َ08°45 |
3 |
آذربایجان غربی، 5 کیلومتری اشنویه به ارومیه |
1800 |
7 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً51 َ28°37 E ً44 َ57°44 |
3 |
آذربایجان غربی، ارومیه به سیلوانا |
1490 |
8 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا، جاده سازی |
N ً37 َ34°37 E ً02 َ52°44 |
3 |
آذربایجان غربی، ارومیه به ماوانا |
1570 |
9 |
|
چرای شدید، نزدیک روستا، جاده سازی |
N ً27 َ40°37 E ً47 َ07°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، آذرشهر، بین روستای آلمالوداش و چهاربرود |
2050 |
10 |
|
چرای کم، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات |
N ً14 َ43°37 E ً40 َ12°46 |
4 |
آذربایجان شرقی، اسکو، روستای کردآباد به گنبرف |
2300-2200 |
11 |
|
چرای کم، تردد ماشین آلات |
N ً25 َ44°36 E ً30 َ32°45 |
5 |
آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر |
2200-2000 |
12 |
|
چرای کم، نزدیک روستا، جاده سازی |
N ً14 َ38°36 E ً47 َ41°45 |
3 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، قرهچلان |
1460 |
13 |
|
چرای کم |
N ً13 َ34°37 E ً24 َ43°44 |
5 |
آذربایجان غربی، ارومیه، روستای حکی، کوه درهرش |
2300-2000 |
14 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً40 َ01°38 E ً09 َ48°44 |
3 |
آذربایجان غربی، ارومیه، هشتیان به سلماس |
1800 |
15 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات، معدن کاوی |
N ً10 َ10°38 E ً52 َ28°44 |
4 |
آذربایجان غربی، سلماس، روستای سیدآباد |
2400-2200 |
16 |
|
چرای شدید، نزدیک روستا، مسیر گردشگری |
N ً16 َ07°37 E ً29 َ22°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی |
1455 |
17 |
|
چرای شدید، نزدیک شهر، جاده سازی |
N ً20 َ49°38 E ً10 َ44°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، هادیشهر به سیهرود، دوراهی نوشیروان |
1290 |
18 |
|
چرای شدید، مسیر کوهنوردی |
N ً55 َ14°38 E ً46 َ45°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو |
1723 |
19 |
|
چرای شدید، مسیر کوهنوردی |
N ً47 َ14°38 E ً59 َ45°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو |
1730 |
20 |
|
چرای شدید، مسیر کوهنوردی |
N ً40 َ14°38 E ً10 َ46°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو |
1690 |
21 |
|
چرای کم، نزدیک شهر، تردد ماشین الات |
N ً04 َ46°38 E ً57 َ35°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، مرند به سمت جلفا |
1300 |
O. microcarpum |
22 |
چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات |
N ً51 َ45°36 E ً26 َ39°45 |
3 |
آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر، روستای قاضیآباد |
1400 |
23 |
|
چرای کم، نزدیک شهر و روستا، جاده سازی |
N ً40 َ31°36 E ً29 َ42°45 |
4 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنهدار |
1850-1750 |
24 |
|
چرای شدید، نزدیک روستا |
N ً25 َ14°39 E ً13 َ14°44 |
3 |
آذربایجان غربی، آواجیق به چالدران، روستای آرخاشان |
2100 |
25 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر |
N ً11 َ16°39 E ً32 َ35°44 |
3 |
آذربایجان غربی، ماکو |
1100 |
26 |
|
چرای شدید |
N ً45 َ04°37 E ً13 َ15°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، بایرامکندی، منطقه یاز یوردو |
1540 |
O. bulbotrichum |
27 |
چرای شدید |
N ً25 َ04°37 E ً59 َ12°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، بایرامکندی، منطقه قره قوم |
1420 |
28 |
|
چرای شدید |
N ً49 َ04°37 E ً57 َ12°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای بایرامکندی، منطقه چاللو |
1430 |
29 |
|
چرای شدید، معدن کاوی |
N ً46 َ12°38 E ً17 َ49°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، سیس |
1490 |
30 |
|
چرای شدید، معدن کاوی |
N ً45 َ12°38 E ً15 َ49°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، سیس |
1460 |
31 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر |
N ً36 َ19°36 E ً22 َ35°45 |
3 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت |
1520 |
O. cornutum |
32 |
چرای کم، نزدیک شهر |
N ً51 َ09°36 E ً19 َ28°45 |
3 |
آذربایجان غربی، سردشت |
1450 |
33 |
|
چرای متوسط، مسیر گردشگری |
N ً03 َ06°36 E ً28 َ29°45 |
5 |
آذربایجان غربی، سردشت، آبشار شلماش |
1700-1200 |
34 |
|
چرای متوسط، تردد ماشین آلات |
N ً16 َ41°36 E ً45 َ05°45 |
3 |
آذربایجان غربی، پیرانشهر، تمرچین |
1830 |
35 |
|
چرای کم، نزدیک روستا |
N ً02 َ18°36 E ً40 َ28°45 |
3 |
آذربایجان غربی، سردشت به پیرانشهر، روستای واوان |
1150 |
36 |
|
چرای کم، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً21 َ06°37 E ً44 َ08°45 |
3 |
آذربایجان غربی، 5 کیلومتری اشنویه به ارومیه |
1580 |
37 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا |
N ً37 َ20°37 E ً45 َ08°45 |
3 |
آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه، روستای قاسملو |
1380 |
38 |
|
چرای کم، نزدیک روستا |
N ً27 َ32°37 E ً58 َ44°44 |
5 |
آذربایجان غربی، غرب ارومیه، روستای هاوالان |
2000-1850 |
39 |
|
چرای کم، مسیر گردشگری |
N ً10 َ55°36 E ً18 َ22°45 |
5 |
آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب |
1500-1400 |
40 |
|
چرای متوسط |
N ً12 َ34°37 E ً23 َ43°44 |
5 |
آذربایجان غربی، ارومیه، روستای حکی، کوه درهرش |
2200 |
|
41 |
چرای کم، نزدیک روستا |
N ً38 َ31°36 E 35 َ42°45 |
3 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنهدار |
1700 |
42 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات |
N ً20 َ11°37 E ً49 َ02°45 |
3 |
آذربایجان غربی، سیلوانا به اشنویه، روستای ژارآباد |
1970 |
O. bodeanum |
43 |
چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات، جاده سازی |
N ً40 َ31°36 E ً32 َ42°45 |
3 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنهدار |
1800-1700 |
44 |
|
چرای کم، نزدیک روستا |
N ً02 َ34°36 E ً08 َ37°46 |
5 |
آذربایجان غربی، شاهیندژ، روستای ترکویران |
1500-1400 |
O. sericeum |
45 |
چرای کم، نزدیک روستا |
N ً23 َ33°36 E ً50 َ37°46 |
3 |
آذربایجان غربی، شاهیندژ، روستای قزلقبر |
1465 |
46 |
|
چرای متوسط، جاده سازی |
N ً36 َ34°37 E ً01 َ52°44 |
3 |
آذربایجان غربی، ارومیه به ماوانا |
1570 |
47 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر، مسیر گردشگری |
N ً02 َ42°36 E ً38 َ40°45 |
3 |
آذربایجان غربی، 7 کیلومتری مهاباد به پیرانشهر، اطراف سد |
1350 |
48 |
|
چرای کم، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً39 َ01°38 E ً46 َ57°44 |
5 |
آذربایجان غربی، 20کیلومتری سلماس به ارومیه |
1700-1650 |
49 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا |
N ً51 َ45°36 E ً11 َ39°45 |
3 |
آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر، روستای قاضیآباد |
1395 |
50 |
|
چرای کم، |
N ً35 َ20°38 E ً13 َ52°45 |
4 |
آذربایجان شرقی، صوفیان به مرند |
1700-1650 |
51 |
|
چرای کم، نزدیک شهر |
N ً03 َ47°38 E ً20 َ36°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، مرند به سمت جلفا، سهراهی هادیشهر |
1150-1100 |
52 |
|
چرای کم، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً35 َ20°38 E ً20 َ55°45 |
5 |
آذربایجان شرقی، صوفیان به مرند |
1570-1530 |
53 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر، جاده سازی |
N ً15 َ49°38 E ً05 َ56°44 |
3 |
آذربایجان غربی، قره ضیاالدین به خوی |
1500 |
54 |
|
چرای شدید، نزدیک شهر |
N ً43 َ20°39 E ً59 َ18°44 |
3 |
آذربایجان غربی، ماکو به آواجیق |
1540 |
55 |
|
چرای شدید، معدن کاوی، جاده سازی |
N ً40 َ13°38 E ً10 َ49°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو |
1536 |
56 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا، جاده سازی |
N ً19 َ44°37 E ً21 َ07°46 |
5 |
آذربایجان شرقی، آذرشهر، روستای صغایش |
1950-1750 |
O. elwendicum |
57 |
چرای متوسط، مسیر گردشگری |
N ً37 َ43°37 E ً23 َ05°46 |
5 |
آذربایجان شرقی، آذرشهر، قرمزی گل |
1850-1730 |
58 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد ماشین آلات، جاده سازی |
N ً59 َ36°37 E ً16 َ11°46 |
5 |
آذربایجان شرقی، عجبشیر، روستای یایچی |
2000-1850 |
59 |
|
چرای کم، نزدیک روستا |
N ً11 َ31°36 E ً48 َ57°46 |
4 |
آذربایجان غربی، 20 کیلومتری تکاب به شاهیندژ، روستای چوپلو |
2200-2100 |
60 |
|
چرای کم، جاده سازی |
N ً45 َ31°36 E ً41 َ21°46 |
3 |
آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهیندژ |
1700 |
61 |
|
چرای شدید، جاده سازی |
N ً09 َ30°36 E ً57 َ49°46 |
4 |
آذربایجان غربی، تکاب به شاهیندژ، سهراهی روستای صفیارخان |
2300-2100 |
62 |
|
چرای کم، مسیر گردشگری |
N ً15 َ07°37 E ً30 َ22°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی |
1400 |
63 |
|
چرای کم، نزدیک شهر |
N ً31 َ17°38 E ً49 َ58°45 |
4 |
آذربایجان شرقی، صوفیان به مرند |
1600-1400 |
64 |
|
چرای کم، نزدیک شهر |
N ً33 َ21°38 E ً37 َ46°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، نزدیک مرند |
1750 |
65 |
|
چرای کم، مسیر کوهنوردی |
N ً28 َ20°38 E ً44 َ47°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، مرند، یام |
1865 |
66 |
|
چرای شدید، مسیر گردشگری |
N ً37 َ12°37 E ً43 َ14°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای شیروانشاهلو |
1580 |
67 |
|
چرای کم، مسیر گردشگری |
N ً53 َ12°37 E ً22 َ15°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای شیروانشاهلو |
1600 |
68 |
|
چرای شدید، معدن کاوی |
N ً05 َ14°38 E ً23 َ48°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو |
1600 |
69 |
|
چرای متوسط، مسیر کوهنوردی |
N ً23 َ19°38 E ً54 َ46°45 |
5 |
آذربایجان شرقی، مرند، یام |
1900-1600 |
70 |
|
چرای متوسط، جاده سازی |
N ً51 َ34°37 E ً17 َ11°46 |
4 |
آذربایجان شرقی، عجبشیر، روستای بارازلو به یایچی |
1900-1800 |
71 |
|
چرای متوسط، جاده سازی |
N ً29 َ35°37 E ً59 َ10°46 |
4 |
آذربایجان شرقی، عجبشیر، روستای بارازلو به یایچی |
1950-1800 |
72 |
|
چرای شدید، معدن کاوی |
N ً50 َ12°38 E ً18 َ49°45 |
3 |
آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو |
1490 |
73 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا |
N ً02 َ04°37 E ً49 َ24°46 |
3 |
آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی |
1580 |
74 |
|
چرای شدید، مسیر کوهنوردی و گردشگری، نزدیک روستا، جاده سازی |
N ً60 َ30°37 E ً43 َ26°46 |
5 |
آذربایجان شرقی، مراغه، روستای کردهده به سمت کوه سهند |
2900-2200 |
O. olivieri |
75 |
چرای کم، جاده سازی |
N ً01 َ34°36 E ً08 َ37°46 |
3 |
آذربایجان غربی، شاهیندژ، روستای ترک ویران |
1450 |
O. chlorotrichum |
76 |
چرای متوسط، نزدیک شهر |
N ً44 َ31°36 E ً41 َ21°46 |
3 |
آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهیندژ |
1650 |
77 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا |
N ً49 َ03°37 E ً39 َ25°46 |
3 |
آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی |
1500 |
78 |
|
چرای شدید، نزدیک روستا، تردد ماشین الات |
N ً26 َ46°36 E ً09 َ33°46 |
3 |
آذربایجان غربی، شاهیندژ، نرسیده به روستای آخیجان |
1490 |
79 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا |
N ً09 َ47°36 E ً56 َ37°46 |
3 |
آذربایجان غربی، شاهیندژ، روستای مقبول |
1750 |
80 |
|
چرای متوسط، مسیر گردشگری، نزدیک شهر |
N ً01 َ42°36 E ً39 َ40°45 |
3 |
آذربایجان غربی، 7 کیلومتری مهاباد به پیرانشهر، اطراف سد |
1350 |
81 |
|
چرای متوسط، نزدیک روستا |
N ً51 َ45°36 E ً27 َ39°45 |
3 |
آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر، روستای قاضی آباد |
1390 |
82 |
|
چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد ماشین آلات |
N ً41 َ27°37 E ً59 َ55°44 |
3 |
آذربایجان غربی، ارومیه به سمت سیلوانا |
1550-1530 |
O. armenum |
83 |
چرای شدید، مسیر گردشگری، نزدیک روستا |
N ً15 َ07°37 E ً11 َ22°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی |
1540-1500 |
84 |
|
چرای کم، جاده سازی |
N ً21 َ44°36 E ً29 َ32°45 |
4 |
آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر |
2200-2000 |
85 |
|
چرای کم، مسیر گردشگری، نزدیک شهر |
N ً09 َ55°36 E ً17 َ22°45 |
3 |
آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب |
1550-1460 |
86 |
|
چرای متوسط، معدن کاوی، جاده سازی |
N ً11 َ10°38 E ً53 َ28°44 |
3 |
آذربایجان غربی، سلماس، روستای سیدآباد |
2400 |
87 |
|
چرای شدید، نزدیک روستا |
N ً51 َ14°37 E ً21 َ20°46 |
5 |
آذربایجان شرقی، مراغه، روستای مندربسر به خلیفهکندی |
2000-1800 |
88 |
|
چرای شدید، مسیر گردشگری، نزدیک روستا |
N ً54 َ12°37 E ً22 َ15°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای شیروانشاهلو |
1700-1600 |
89 |
|
چرای شدید، مسیر گردشگری، نزدیک روستا |
N ً16 َ07°37 E ً13 َ22°46 |
3 |
آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی |
1550-1500 |
O. rascheyanum |
90 |
چرای کم، جاده سازی |
N ً20 َ44°36 E ً30 َ32°45 |
4 |
آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر |
2100 |
91 |
|
چرای کم، مسیر گردشگری، نزدیک شهر |
N ً08 َ55°36 E ً16 َ22°45 |
3 |
آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب |
1550-1500 |
92 |
|
چرای شدید، نزدیک روستا |
N ً52 َ14°37 E ً22 َ20°46 |
5 |
آذربایجان شرقی، مراغه، روستای مندربسر به خلیفهکندی |
2100-1800 |
93 |
دامنه پراکنش ارتفاعی گونههای مورد مطالعه 1100 متر (O. microcarpum) تا 2900 متر (O. olivieri) از سطح دریا میباشد که گونهها غالباً رویشگاههای کوهستانی تا نیمه آلپی (1400 تا 2300 متر) را اشغال کردهاند. به علاوه دامنه پراکنش ارتفاعی زیربخش Haplotricha از 1100 الی 2400 متر، زیربخش Heterotricha از 1350 الی 2900 متر و زیربخش Asterotricha از 1460 الی 2400 متر میباشد. نقشه پراکنش گونههای مورد مطالعه در شکل 4 و 5 آمده است.
شکل 4- نقشه پراکنش گونههای مورد مطالعه در محدوده مطالعاتی
a) O. microcarpum DC. b) O. bulbotrichum DC. c) O. cornutum H. Riedl. d) O. bodeanum Boiss. e) O. sericeum Willd. f) O. elwendicum Wettst. g) O. cf. olivieri Boiss. h) O. chlorotrichum Boiss. i )O. armenum DC. j) O. rascheyanum Boiss. |
شکل 5- نقشه پراکنش گونههای موردمطالعه در محدوده مطالعاتی
بهطورکلی اقلیم منطقه مورد مطالعه سرد و نیمهخشک میباشد و اغلب گونههای موردمطالعه در رویشگاههایی با اقلیم نیمهخشک و تعدادی نیز در رویشگاههایی با اقلیم مدیترانهای، مرطوب و نیمه مرطوب پراکنش یافتهاند. رویشگاههایی با میانگین دمای سالیانه 5 تا 10 درجه سانتیگراد، متوسط بارندگی سالیانه 200 تا500 میلیمتر، شیب کند (25-0 درصد) تا ملایم (50-25 درصد)، عمق خاک کم و ساختارهای زمینشناسی رسوبی و کواترنری بیشترین غنای گونهای را به خود اختصاص دادهاند. هدایت الکتریکی (EC) خاکهای بررسی شده بین 6/52 - 6/22 میکروزیمنس بر سانتیمتر (µSiemens/cm) میباشد که بیشترین و کمترین مقدار آن به گونه O. cornutum تعلق دارد. اسیدیته (pH) خاک بین 99/7- 51/7 میباشد که بیشترین و کمترین میزان آن به ترتیب مربوط به گونههایO. microcarpum وO. cornutum میباشد. مقدار کربن آلی خاک بین 5/93 - 5/12 گرم بر کیلوگرم خاک میباشد که کمترین (g/kg 5/12) و بیشترین ( g/kg5/93) مقدار آن مربوط به نمونه خاک گونه O. cornutum میباشد. همچنین بافت خاکهای آنالیز شده اکثراً از نوع شنی رسی لومی میباشد (جدول 2). نتایج مربوط به ژئوبوتانی و خصوصیات اکولوژیکی گونههای مورد مطالعه به ترتیب در جدول های 3 و4 آمده است.
جدول 2- نتایج آنالیز خاک
بافت خاک |
بافت خاک (درصد) |
کربن آلی (g/kg) |
EC (µS/cm) |
pH |
ارتفاع (متر) |
آدرس |
گونه |
ردیف |
||
سیلت |
رس |
شن |
||||||||
رسی |
6/18 |
1/50 |
30/31 |
73/37 |
6/39 |
81/7 |
1650 |
آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهیندژ |
O. microcarpum |
1 |
شنی رسی لومی |
4 |
6/20 |
4/75 |
68/28 |
3/24 |
58/7 |
1636 |
آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه |
2 |
|
شنی رسی لومی |
8/2 |
1/20 |
1/77 |
55/93 |
9/43 |
99/7 |
2400 |
آذربایجان غربی، سلماس، روستای سیدآباد |
3 |
|
شنی رسی لومی |
12 |
8/2 |
4/65 |
5/12 |
6/23 |
54/7 |
2100 |
آذربایجان غربی، آواجیق به چالدران، روستای آرخاشان |
4 |
|
شنی رسی لومی |
6 |
4/32 |
6/61 |
22/14 |
6/22 |
89/7 |
1520 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت |
O. cornutum |
5 |
شنی رسی لومی |
9/13 |
4/30 |
7/55 |
72/22 |
2/30 |
57/7 |
1200 |
آذربایجان غربی، سردشت، آبشار شلماش |
6 |
|
شنی رسی لومی |
20 |
6/28 |
4/51 |
91/26 |
7/30 |
51/7 |
1830 |
آذربایجان غربی، پیرانشهر، تمرچین |
7 |
|
شنی رسی لومی |
30/14 |
2/32 |
5/53 |
40/41 |
6/48 |
81/7 |
1380 |
آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه، روستای قاسملو |
8 |
|
شنی رسی |
5/12 |
2/38 |
30/49 |
42/50 |
9/45 |
94/7 |
1400 |
آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب |
9 |
|
رسی لومی |
2/28 |
6/34 |
2/37 |
03/43 |
6/52 |
87/7 |
2200 |
آذربایجان غربی، ارومیه، روستای حکی، کوه درهرش |
10 |
|
رسی لومی |
26 |
2/36 |
4/41 |
12/35 |
5/37 |
99/7 |
1970 |
آذربایجان غربی، سیلوانا به اشنویه، روستای ژارآباد |
O. bodeanum |
11 |
شنی رسی لومی |
5/18 |
1/34 |
4/47 |
92/32 |
2/29 |
56/7 |
1700 |
آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنه دار |
12 |
|
رسی |
1/24 |
8/48 |
1/27 |
61/20 |
1/30 |
62/7 |
1650 |
آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهیندژ |
O. chlorotrichum |
13 |
شنی رسی لومی |
9/15 |
6/30 |
5/53 |
20/17 |
9/27 |
82/7 |
1500 |
آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی |
14 |
|
شنی رسی |
2 |
6/42 |
4/55 |
06/23 |
7/38 |
71/7 |
1750 |
شاهیندژ، روستای مقبول |
15 |
|
رسی لومی |
8/33 |
6/32 |
6/33 |
82/22 |
6/32 |
73/7 |
1350 |
آذربایجان غربی، 7 کیلومتری مهاباد به پیرانشهر، اطراف سد |
16 |
جدول 3- نتایج ژئوبوتانیکی گونههای موردمطالعه. حروف اختصاری زیست اقلیمها: مدیترانهای اقیانوسی چند فصلی (Mpo)، مدیترانهای قارهای چند فصلی (Mpc)، مدیترانهای قارهای خشک (Mxc)، مدیترانهای قارهای بیابانی (Mdc). واحدهای ژئومورفولوژیکی: شمالی (N)، شمال غربی (NW)، زاگرس (Z)، ایران مرکزی (CI). ساختارهای زمینشناسی: رسوبی (S)، آذرین (I)، آتشفشانی-رسوبی (VS)، دگرگونی (M)، کواترنری (Q)، افیولیتی (O). زونوبیومها: زونوبیوم 3 (III)، زونوبیوم 7(VII)
پراکنش در ایران |
پراکنش در جهان |
زونوبیوم |
واحد زیستاقلیمی |
ساختار زمینشناسی |
واحد ژئومورفولوژی |
جغرافیای گیاهی |
واحد |
شمال، شمال غرب، غرب، مرکز و جنوب غرب |
ایران، ترکیه، عراق، آذربایجان و ارمنستان |
III- VII (rIII) |
Mpc، Mxc، Mdc، Mpo |
S, VS, I, M, Q, O |
N, NW, Z, CI |
ایرانو- تورانی (ارمنستان- ایران) و مدیترانهای |
O. microcarpum |
شمال، شمال غرب، غرب، مرکز و جنوب غرب |
ایران، ترکیه، افغانستان و عراق |
III- VII (rIII) |
Mpc، Mxc، Mdc |
S, I |
N, NW, Z, CI |
ایرانو- تورانی (ارمنستان- ایران) و مدیترانهای |
O. bulbotrichum |
شمال، شمال غرب و غرب |
ایران و عراق |
III- VII (rIII) |
Mpc، Mxc |
S, VS, M |
N, NW, Z |
ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس) |
O. cornutum |
شمال و شمال غرب |
ایران و عراق |
III- VII (rIII) |
Mpc، Mxc |
S, VS, I, M |
N, NW |
ایرانو- تورانی (آتروپاتان) |
O. bodeanum |
شمال، شمال غرب و غرب |
ایران، عراق، ترکیه، قفقاز، ارمنستان و لبنان |
III- VII (rIII) |
Mpc، Mxc |
S, VS, I, M, Q, O |
N, NW, Z |
ایرانو- تورانی و مدیترانهای |
O. sericeum |
شمال، شمال غرب، غرب و مرکز |
ایران و عراق |
III- VII (rIII) |
Mpc، Mxc، Mdc |
S, VS, I, M |
N, NW, Z, CI |
ایرانو- تورانی (ارمنستان- ایران) |
O. elwendicum |
غرب و شمال غرب |
ایران و عراق |
III- VII |
Mpc، Mxc |
S, I |
NW, Z |
ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس) |
O. cf. olivieri |
غرب و شمال غرب |
ایران و عراق |
III- VII |
Mpc، Mxc |
S, M |
NW, Z |
ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس) |
O. chlorotrichum |
غرب و شمال غرب |
ایران، ترکیه و ارمنستان |
III- VII |
Mpc، Mxc |
S, I, M, Q |
NW, Z |
ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس) و مدیترانهای |
O. armenum |
غرب و شمال غرب |
ایران، ترکیه و عراق |
III- VII |
Mpc، Mxc |
S, M |
NW, Z |
ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس) و مدیترانهای |
O. rascheyanum |
آنالیز تجزیه خوشهای (شکل 6) در راستای تعیین قرابتهای اکولوژیکی جمعیتهای گونههای مختلف انجام شده است. نتایج حاصل از این آنالیز براساس تحلیل عوامل مطالعه شده در جدایی و تفکیک پذیری اکولوژیکی گونهها موثر نبوده است. بنابراین استفاده از سایر شواهد خاک شناسی، زمین شناسی و اکولوژیکی جهت تحلیل تمایزات ضروری به نظر می رسد. آنالیز PCA (شکل 7) نیز نشانگر انطباق بسیار بالایی از بعد شرایط رویشگاهی برای گونههای متنوع مورد بررسی میباشد. همچنین براساس آنالیز PCA جمعیتهای O. cornutum و O.microcarpum در کنار جمعیتهای سایر گونهها قرار گرفتهاند که نشان میدهد این گونهها از سازگاری بالایی نسبت به شرایط محیطی مختلف برخوردار میباشند. به علاوه نتایج نشان میدهد که جهت دامنه، شیب رویشگاه و میانگین بارندگی سالیانه بیشترین تأثیر را در پراکنش گونهها داشته است.
جدول 4- نتایج اکولوژیکی رویشگاه گونههای مورد مطالعه در محدوده مطالعاتی
پراکندگی |
الگوی پراکنش |
تراکم |
سطح پوشش رویشگاه |
ریختار گیاهی |
جهت دامنه |
شیب (درصد) |
دامنه پراکنش ارتفاعی (m) |
واحد |
گسترده |
تصادفی |
متوسط تا زیاد |
غالباً 100-75 |
عمدتاً بوتهای- علفی |
اکثراً جنوبی |
50-0 |
2400-1100 |
O. microcarpum |
متوسط |
تصادفی |
کم |
100-75 تا 25-0 |
علفی تا بوتهای- علفی |
جنوبی |
50-0 |
1540-1420 |
O. bulbotrichum |
متوسط |
تصادفی |
متوسط تا زیاد |
100-75 تا 75-50 |
بوتهای- علفی تا ترکیبی |
غالباً جنوبی |
50-25 |
2200-1150 |
O. cornutum |
محدود و نقطهای |
تصادفی |
کم تا متوسط |
75-50 |
بوتهای- علفی یا ترکیبی |
جنوبی و شمالی |
75-25 |
1970-1700 |
O. bodeanum |
گسترده |
تصادفی |
متوسط |
100-75 |
ترکیبی تا بوتهای- علفی |
جنوبی |
50-25 |
1700-1100 |
O. sericeum |
گسترده |
اکثراً تصادفی |
متوسط |
100-75 |
عمدتاً بوتهای- علفی |
جنوبی و شمالی |
50-0 |
2600-1400 |
O. elwendicum |
محدود و نقطهای |
تصادفی |
کم |
100-75 |
بوتهای- علفی |
جنوبی و شمالی |
50-0 |
2900-2200 |
O. cf. olivieri |
متوسط |
تصادفی |
کم تا متوسط |
100-75 |
علفی تا بوتهای- علفی |
اکثراً جنوبی |
25-0 |
1750-1350 |
O. chlorotrichum |
محدود تا متوسط |
تودهای محدود |
کم تا متوسط |
100-75 |
ترکیبی تا بوتهای- علفی |
غالباً شمالی |
50-25 |
2400-1460 |
O. armenum |
محدود |
اکثراً تودهای محدود |
کم تا متوسط |
100-75 |
ترکیبی تا بوتهای- علفی |
اکثراً شمالی |
50-25 |
2100-1500 |
O. rascheyanum |
از میان گونههای مطالعه شده، گونه O. bodeanum با بیشترین میزان تهدید و گونه O. microcarpum با کمترین میزان تهدید روبرو هستند. همچنین گونه O. bodeanum بیشترین درجه ویژه بودن زیستگاهها را به خود اختصاص داده است. به علاوه گونههای O. bodeanum و O. cf. olivieri باتوجه به شاخص نادر بودن، در منطقهی مورد مطالعه به ترتیب نادر و بسیار نادر محسوب میشوند (جدول 5).
بهطورکلی تهدیداتی مانند تغییر اقلیم و خشکسالیها، چرای بیرویه دام و تخریب رویشگاهها درنتیجه فعالیتهای انسانی از بزرگترین عوامل تهدید در گونههای این جنس در محدوده مورد بررسی محسوب میگردند.
شکل 6- آنالیز خوشهای دادههای اکولوژیکی (هریک از رنگها نشان دهندهی جمعیتهای مربوط به یک گونه میباشد)
شکل 7- نمودار آنالیز PCA برای گونههای مورد مطالعه: O. microcarpum (mic)، O. elwendicum (elw)،O. chlorotrichum (chl)، O. cornutum (cor)، O. sericeum (ser)، O. bulbotrichum (bul)، O. armenum (arm)، O. rascheyanum (ras)، O. bodeanum (bod)، O. cf. olivieri (oli)
جدول 5- وضعیت حفاظتی رویشگاهها و گونههای مورد مطالعه
وضعیت حفاظتی |
مجموع تهدیدهای رویشگاه |
ارزش حفاظتی (CV) |
شاخص ویژه بودن رویشگاه (SSI) |
شاخص پراکنش گونه (SDI) |
شاخص نادر بودن (RI) |
گونه |
کمترین نگرانی |
9/5 |
25/3 |
2/3 |
83/0 |
05/0 |
O. microcarpum |
در شرف تهدید |
6 |
1/5 |
9/4 |
96/0 |
2/0 |
O. chlorotrichum |
کمترین نگرانی |
5/6 |
7/4 |
56/4 |
92/0 |
14/0 |
O. cornutum |
بحرانی |
11 |
38/7 |
88/6 |
98/0 |
5/0 |
O. bodeanum |
در شرف تهدید |
2/7 |
1/1 |
- |
94/0 |
16/0 |
O. armenum |
کمترین نگرانی |
6 |
3/1 |
- |
97/0 |
33/0 |
O. bulbotrichum |
کمترین نگرانی |
3/6 |
04/1 |
- |
92/0 |
12/0 |
O. elwendicum |
بحرانی |
9 |
99/1 |
- |
99/0 |
1 |
O. cf. olivieri |
در شرف تهدید |
8 |
21/1 |
- |
96/0 |
25/0 |
O. rascheyanum |
کمترین نگرانی |
3/6 |
04/1 |
- |
92/0 |
12/0 |
O. sericeum |
از میان گونههای مطالعه شده، گونهی انحصاری O. bodeanum بیشترین میزان تهدید پذیری را به خود اختصاص داده است. ارزش زینتی گیاه، خوشخوراکی و همچنین ویژه بودن رویشگاههای این گونه باعث کوچکتر شدن اندازهی جمعیتهای آن شده است، به طوری که این گونه فقط با دو جمعیت، گونهی نادر محسوب میشود و از نظر وضعیت حفاظتی در سطح "بحرانی" قرار دارد؛ بنابراین نسبت به سایر گونههای جنس در بالاترین سطح حفاظت قرار میگیرد. گونه O. cf. olivieri نیز تنها با یک جمعیت، از نظر میزان تهدید پذیری در رتبه دوم قرار میگیرد و باتوجه به اینکه انحصاری و بسیار نادر میباشد از نظر حفاظتی "وضعیت بحرانی" دارد. گونههای O. armenum، O. rascheyanum و O. chlorotrichum به دلیل اندازه و تعداد جمعیت نسبتاً پایین "در شرف تهدید" میباشند. گونههای O. elwendicum، O. microcarpum و O. sericeum به دلیل پراکنش گسترده و همچنین گونه O. cornutum به دلیل پراکندگی متوسط در منطقه مورد مطالعه با میزان تهدید کمتری روبرو هستند و از نظر حفاظتی در طبقه "کمترین نگرانی" قرار میگیرند. همچنین گونه O. bulbotrichum به علت کرکهای خشن با کمترین میزان تهدید روبرو میباشد بهطوریکه علیرغم حضور در رویشگاههای با چرای دام شدید، در برابر این تهدید مهم مقاومت میکند، درنتیجه از نظر حفاظتی در طبقه "کمترین نگرانی" قرار میگیرد.
با در نظر گرفتن مجموع تهدیدهای رویشگاهی، شاخص نادر بودن و غنای گونههای انحصاری، اولویت حفاظتی رویشگاهها به دست آمد (شکل 8) که به ترتیب اولویت حفاظتی با نامهای a، b، c، d، e، f، g و hطبقهبندی شدهاند، بنابراین از نظر حفاظتی خانههای a و b با اولویتترین و خانههای g و h کم اولویتترین رویشگاه برای گونههای این جنس محسوب میشوند.
شکل 8- اولویت حفاظتی رویشگاهها در محدوده مورد مطالعه
بحث
وجود خاکها یا بسترهای صخرهای خاص (23)، تنوع اقلیمی گسترده، گذشته پوشش گیاهی منطقه، پتانسیل تنوع (21) و در نهایت ایزوله بودن جغرافیایی باعث حضور اندمیسم گیاهی بالا در ایران به ویژه در مناطق کوهستانی زاگرس و البرز شده است. Onosma به عنوان آرایهای با تنوع و درصد اندمیسم بالا در فلور ایران، با حدود 47 گونه معادل 66/0 درصد از 7300 گونه گیاهی ایران (بدون در نظر گرفتن زیرگونهها) (6) و 32 گونه انحصاری (معادل 8/1 درصد) از 1727 گونه انحصاری ایران (25) با اندمیسم حدود 68 درصدی جنس در ایران (29)، درصد اندمیسم بسیار بالایی را به ویژه در زاگرس ایجاد نموده است. تقریباً 69 درصد از کل گونههای انحصاری این جنس در ایران در زاگرس قرار گرفته است (4). دامنه پراکنش زیربخش Haplotricha در منطقه مورد مطالعه بیشتر از زیربخش Heterotricha بوده و زیربخش Asterotricha کمترین دامنه پراکنش را دارد. از طرفی قسمتهای شمالی منطقه موردمطالعه اکثراً گونههای زیربخش Haplotricha را در خود جای داده است و زیربخش Asterotricha اکثراً در قسمتهای جنوبی منطقه موردبررسی پراکنش یافتهاند این نتایج با الگوهای انتشار حاصل از مطالعات قبلی (4و 37) کاملاً انطباق دارد. به علاوه غنای گونهای این جنس از شمال منطقه موردمطالعه به سمت جنوب آن افزایش مییابد. غنای گونههای انحصاری نیز از همین حالت پیروی کرده و بخشهای جنوبی غنیتر از بخشهای شمالی میباشد. این در حالی است که بیشترین غنای گونهای و بیشترین غنای گونههای انحصاری در زاگرس میانی متمرکز شده است (4و 45)(شکل 9).
|
|
شکل 9- غنای گونهای در منطقه مورد مطالعه (اعداد نشان دهندهی تعداد گونهها میباشد)،
زیربخش Haplotricha از مناطق پست تا مرتفع و زیربخشهای Heterotricha و Asterotricha از مناطق نیمه کوهستانی تا کوهستانی مرتفع انتشار دارند. این الگوی انتشار ارتفاعی با الگوی انتشار کل جنس در ایران (4) مطابقت دارد. بهطورکلی تراکم نسبی گونههای موردمطالعه، کم تا متوسط و الگوی پراکنش آنها اکثراً به صورت غیرمنظم و تصادفی (5) میباشد. همچنین رویشگاههای کوهستانی و نیمه آلپی صخرهای با شیبهای کند تا ملایم، خاکهای قلیایی شنی رسی لومی با میزان کربن آلی 45-25 گرم و نیز دامنههای جنوبی و ریختار گیاهی بوتهای تا علفی بیشترین غنای گونهای را به خود اختصاص دادهاند که این الگوی انتشار مطالعات قبلی (4، 16، 31و 32) را تأیید مینماید.
اکثر گونههای مورد مطالعه در رویشگاههایی حضور دارند که سطح پوشش گیاهی آنها 100-75 درصد میباشد، این در حالی است که سطح جامعهپذیری گونههای مورد مطالعه در این رویشگاهها بسیار پایین و کمتر از 10 درصد میباشد. همچنین بیشترین دامنه انتشار زمینشناختی گونهها در سازند رسوبی و کواترنری میباشد که توسط مطالعات محرابیان (4) تأکید گردیده است. رویشگاه گونههای جنس Onosma به دلیل قرار گرفتن در موقعیت کوهستانی شیبدار، از عمق خاک پایینی برخوردار هستند. رویش اغلب گونههای این جنس در خاکهای با عمق کم نشان میدهد که این گونهها در خاکهایی با بافت سنگین و زهکشی پایین سازگار نیستند چرا که بافت خاک با تأثیر بر خصوصیات دیگر مثل ساختمان، جرم مخصوص ظاهری و تهویه بر رشد گیاه تأثیر میگذارد. مهمترین نقش بافت خاک بر روی رشد گیاهان، ناشی از تأثیر این عوامل روی دسترسی گیاهان به آب است (11). بنابراین باتوجه به موارد ذکر شده میتوان چنین استنباط کرد که رویشگاههایی با بافت خاک سبک و تخلخل بالا که میزان اکسیژن و مقدار آب قابل دسترس گونهها را تحت تأثیر قرار میدهد و نیز با شیبهای ملایم و رو به آفتاب که دلیلی بر نور پسند بودن گونهها و حساس بودن گونهها به تنشهای آبی میباشد، بهترین بستر برای پراکنش گونههای این جنس میباشد.
براساس شاخص نادر بودن، گونههای O. cf. olivieri و O. bodeanum به دلیل اندازه کوچک و تعداد کم جمعیت و البته دامنه پراکنش جغرافیایی محدود (36) به ترتیب در طبقات بسیار نادر و نادر قرار میگیرند به طوری که در این مطالعه تنها یک جمعیت از O. cf. olivieri و دو جمعیت از O. bodeanum جمعآوری شده است. نتایج مطالعات محرابیان (4) نیز نشان داده است که گونههای نادر جنس زنگولهای غالباً تک جمعیتی بوده تنها در یک منطقه جغرافیایی و عرصههای ارتفاعی محدودی پراکنش دارند که موجب آسیبپذیری آنها در برابر خطرات تهدیدکننده میشود. به علاوه درصد بالایی از گونههای این جنس در مرتبهی "در معرض تهدید" و "بحرانی" قرار دارند که به دلیل تهدیدهای گسترده رویشگاهها، طی چند سال آینده احتمال انتقال یافتن آنها به طبقات بالاتر تهدید نظیر "در معرض انقراض" وجود دارد (4). برخی از رویشگاهها نیز از نظر چرای دام شدیداً در معرض تهدید قرار دارند. به عنوان مثال رویشگاه گونه O. cf. olivieri در محدوده موردمطالعه، مراتع کوه سهند میباشد که چرای شدید دام آن را تهدید میکند. به نحوی که با وجود گزارش گونههای متعدد این جنس از کوه سهند، در طی مطالعات میدانی انجامشده هیچ گونهای به استثناء O. cf. olivieri در منطقه مشاهده نشد که احتمالاً به علت چرای شدید دام از بین رفتهاند. در مطالعات قبلی (4) بر روی گونههای مختلف این جنس نیز چرای بیرویه دام و تغییرات کاربری اراضی از بزرگترین عوامل تهدید گونههای این جنس در نظر گرفته شده است.
نتیجهگیری
نتایج به دست آمده از این مطالعه منجر به شناخت الگوهای انتشار و تنوع جنس Onosma در منطقه مورد مطالعه شده و با بررسی دقیق منطقه پراکنش هر گونه جدید یا رکورد را ارزیابی نموده است. به علاوه مناطق با غنای گونهای و غنای اندمیسم و نیز مناطق با تهدید پذیری بالا را جهت اجرای برنامههای حفاظتی، شناسایی و معرفی نموده است. لازم به ذکر است که به دلیل عدم ظرفیت زیستگاه برخی گونهها، حفاظت در زیستگاه طبیعی (In-situ conservation) ممکن نبوده و تمرکز بر روی روشهای حفاظت خارج از زیستگاه (Ex-situ conservation) نظیر روشهای حفاظت کشت درون شیشهای، تولیدمثل حفاظتی، ذخیرهسازی دانهی گرده و اسپور، ذخیرهسازی DNA، ایجاد بانکهای ژن میدانی و تأسیس بانک بذر برای گونههای اندمیک و در معرض خطر این جنس پیشنهاد میگردد.
سپاسگزاری
بدین وسیله از زحمات سرکار خانم صدف صیادی، نیز مدیریت محترم هرباریوم مرکز تحقیقات منابع طبیعی استانهای آذربایجان شرقی و غربی و مدیریت هرباریوم دانشکده داروسازی دانشگاه تهران به واسطه همکاری در طول این تحقیق سپاسگزاری میگردد.