الگوهای انتشار، پهنه‌های تنوع و اولویت‌های حفاظتی جنس Onosma L. (BoraginaceaeJuss.)در بخشی از پروانس جغرافیای گیاهی ارمنستان-ایران در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم گیاهی- دانشکده علوم و فناوری زیستی- دانشگاه شهید بهشتی- تهران- ایران

2 گروه علوم و فناوری زیستی گیاهی، دانشکده علوم و فناوری زیستی، دانشگاه شهید بهشتی

3 گروه علوم گیاهی -دانشکده علوم و فناری زیستی- دانشگاه شهید بهشتی- تهران- ایران

4 گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

5 دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم و فناوری زیستی، گروه علوم و فناوری زیستی گیاهی

چکیده

ارزارزیابی ژئوبوتانیکی آرایه‌های با غنای گونه‌ای و درصد اندمیسم بالا نقش مهمی در برنامه‌ریزی‌های حفاظتی دارد. ایران یکی از مراکز مهمگونه زایی و تنوع جنس Onosma L.محسوب می‌گردد که بیانگر ضرورت ارزیابی‌های حفاظتی در آن می‌باشد.در این پژوهش الگوهای انتشار جنس Onosma در استان‌های آذربایجان غربی و بخش‌های غربی آذربایجانشرقی بر اساس مطالعات میدانی، داده‌های هرباریومی و فلورهای مختلف به وسیله سامانه اطلاعات جغرافیایی تعیین شد.بدین ترتیب 93 جمعیت از 10 گونه جمع‌آوری شد و مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که دامنه پراکنش ارتفاعی گونه‌های مورد مطالعه بین 1100 متر تا 2900 متر از سطح دریا می‌باشدکه اغلب در رویشگاه‌هایی با ساختارهای زمین‌شناسی رسوبی و کواترنری انتشار یافته‌اند. همچنین فراوانی و تنوع گونه‌های زیربخش Haplotricha بیشتر از زیربخش‌های دیگر این جنس در منطقه مورد مطالعه می‌باشد. در این مطالعه نقشه پراکنش گونه‌های این جنس در محدوده مورد مطالعه تهیه شد و مهم‌ترین گونه‌ها و رویشگاه‌ها از نظر اولویت حفاظتی معرفی شدند.به‌طور کلی تغییر اقلیم و خشک‌سالی، چرای بی‌رویه دام و تخریب رویشگاه‌ها از بزرگ‌ترین عوامل تهدید گونه‌های این جنس در محدوده مورد بررسی محسوب ‌می‌شوند. لازم به ذکر است گونه‌های نادر این جنس غالباًجمعیت‌های کوچکی داشته و تنها در یک منطقه جغرافیایی و دامنه‌های ارتفاعی محدودی پراکنش دارند که همین امر سبب آسیب‌پذیری شدید آن‌ها در برابر خطرات تهدید‌کننده می‌گردد.نتایج حاصل از این مطالعه می‌تواند در پایه‌ریزی طرح‌های حفاظتی و احیایی این جنس باارزش موثر واقع شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Distribution patterns, diversity and conservation Priorities of Onosma L. (Boraginaceae Juss.) in part of Armeno-Iranian Province of Iran

نویسندگان [English]

  • Siavash Naghizadeh 1
  • Ahmadreza Mehrabian 2
  • hossein moradi zeinab 3
  • Hossein Mostafavi 4
  • Farzaneh Khajoi Nasab 5

1 1Department of Plant Sciences and Biotechnology, Faculty of Life Sciences and Biotechnology, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran

2 1Department of Plant Sciences and Biotechnology, Faculty of Life Sciences and Biotechnology, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran

3 1Department of Plant Sciences and Biotechnology, Faculty of Life Sciences and Biotechnology, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran

4 Department of Biodiversity and Ecosystems Management, Research Institute of Environmental Sciences, Shahid Beheshti University, GC, Tehran, Iran

5 Shahid BFaculty of Life Sciences and Biotechnology Shahid Beheshti University

چکیده [English]

GGeobotanical studies of taxa with a high proportionof richness and endemism plays a prominent role on conservation strategies. Iran is one of the main diversitycenters of the genus OnosmaL. in context the richness as well endemism that represent the necessity its conservation assessments. In this study the distribution patterns of the mentioned taxa have been evaluated in Western Azarbaidjan as well western areas of Eastern Azarbaidjan based on filed works and herbarium assessment by GIS teqnicues.93 populations of 10 species collected and studied. The results showing that mentioned taxa mainly distributed between 1100-2900 m as wellsedimentary and quaternary geological formations in studied area. Besides abundance and diversity of subsect. Haplotricha is more than other subsections in studied area. In this study distribution maps preprated for studied species and the most important species and habitats are introduced for conservation priority. Generally, climate change and droughts, excessive grazing and habitat destructionare the main threats for this genus in studied area. It should be noted that rare taxa have small populations and have been mostly reported from restricted localities that appear high vulnerability to threatened factors. The results of this study can be effective for prepare conservation plans of this valuable genus.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Boraginaceae
  • Onosma
  • Endemism
  • conservation
  • distribution pattern

الگوهای انتشار، پهنه­های تنوع و اولویت­های حفاظتی جنس Onosma L. (Boraginaceae Juss.) در بخشی از پروانس جغرافیای گیاهی ارمنستان- ایران در ایران

سیاوش نقی زاده1، احمدرضا محرابیان1*، حسین مرادی زیناب1، حسین مصطفوی2 و فرزانه خواجویی نسب1

1 ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم و فناوری زیستی، گروه علوم و زیست فناوری گیاهی

2 ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشکده علوم محیطی، گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها

تاریخ دریافت: 18/05/1398          تاریخ پذیرش: 04/06/1398

چکیده

ارزیابی ژئوبوتانیکی آرایه­های با غنای گونه­ای و درصد اندمیسم بالا نقش مهمی در برنامه­ریزی­های حفاظتی دارد. ایران یکی از مراکز مهم گونه زایی و تنوع جنس Onosma L. محسوب می­گردد که بیانگر ضرورت ارزیابی­های حفاظتی در آن می­باشد. در این پژوهش الگوهای انتشار جنس Onosma در استان­های آذربایجان غربی و بخش­های غربی آذربایجان شرقی براساس مطالعات میدانی، داده­های هرباریومی و فلورهای مختلف به وسیله سامانه اطلاعات جغرافیایی تعیین شد. بدین ترتیب 93 جمعیت از 10 گونه جمع­آوری شد و مورد بررسی قرارگرفت. نتایج مطالعه نشان می­دهد که دامنه پراکنش ارتفاعی گونه­های مورد مطالعه بین 1100 متر تا 2900 متر از سطح دریا می­باشد که اغلب در رویشگاه­هایی با ساختارهای زمین­شناسی رسوبی و کواترنری انتشار یافته­اند. همچنین فراوانی و تنوع گونه­های زیربخش Haplotricha بیشتر از زیربخش­های دیگر این جنس در منطقه مورد مطالعه می­باشد. در این مطالعه نقشه پراکنش گونه­های این جنس در محدوده مورد مطالعه تهیه شد و مهم­ترین گونه­ها و رویشگاه­ها از نظر اولویت حفاظتی معرفی شدند. به­طور کلی تغییر اقلیم و خشک­سالی، چرای بی­رویه دام و تخریب رویشگاه­ها از بزرگ­ترین عوامل تهدید گونه­های این جنس در محدوده مورد بررسی محسوب ­می­شوند. لازم به ذکر است گونه­های نادر این جنس غالباً جمعیت­های کوچکی داشته و تنها در یک منطقه جغرافیایی و دامنه­های ارتفاعی محدودی پراکنش دارند که همین امر سبب آسیب­پذیری شدید آن­ها در برابر خطرات تهدید­کننده می­گردد. نتایج حاصل از این مطالعه می­تواند در پایه­ریزی طرح­های حفاظتی و احیایی این جنس باارزش موثر واقع شود.

واژه­های کلیدی: Boraginaceae، Onosma، غنای گونه­ای، حفاظت، الگوی پراکنش

* نویسنده مسئول، تلفن: 09123447544، پست الکترونیکی: a_mehrabian@sbu.ac.ir

مقدمه

 

شناخت و درک الگوهای مکانی غنای گونه­ای در علم حفاظت از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، از آنجایی که به افراد اجازه می­دهد که مناطق جغرافیایی با غنای گونه­ای استثنایی را شناسایی کنند (42). شناسایی این مناطق و درک روابط اکولوژیک حاکم بر آن­ها نقش بسیار مهمی در حفاظت و مدیریت گونه­ها در زیستگاه­ها ایفا می­کند، زیرا حفاظت از این سایت­ها اقتصادی­ترین راه برای حفظ بیشترین تعداد گونه می­باشد (7). جنس Onosma L. به عنوان یک جنس پرتنوع از خانواده گل گاوزبان با حدود 150 تا 180 گونه در دنیا (14، 26و 43)، با مرکزیت تنوع در منطقه ایرانو- تورانی (15) در زیستگاه­های مرتفع، خشک و آفتاب­گیر صخره­ای تا شنی (16)، استپی (32) و در دامنه متنوعی از سازندهای زمین­شناسی (4، 31) رشد می­کند (شکل 1). مرکز اندمیسم عمده­ی این جنس فلات ایران (منطقه فلورا ایرانیکا) و فلات آناتولی می­باشد (4، 10، 15، 18و 37). براساس فلور ایران (1) و فلورا ایرانیکا (37) تنوع و اندمیسم این جنس در کشور ایران غالباً در زاگرس و البرز استقرار یافته است که از بخش­های شرقی منطقه فلورا ایرانیکا به سمت غرب در کوه­های زاگرس شمالی و میانی و نیز منطقه کردستان عراق به شدت افزایش می­یابد (4). براساس مطالعات ریدل (37) این جنس دارای 59 گونه در محدوده فلورا ایرانیکا و 39 گونه در محدوده فلور ایران و براساس مطالعات خاتم­ساز (1) دارای 37 گونه در محدوده فلور ایران می­باشد. به­علاوه بر مبنای مطالعات محرابیان (29)، گزارش گونه­ها و رکوردهای جدید ایران (8، 9، 22، 30و 40) تعداد آرایه­های این جنس در ایران به 47 گونه افزایش یافته است (4). شرایط خاکی و زمین­شناختی متنوع در منطقه آذربایجان (23) و نیز تأثیرات نفوذ اقلیم مدیترانه­ای (44) سبب شده تا این منطقه از تنوع منحصر به فردی برخوردار باشد، به‌طوری­که پس از انتشار فلورا ایرانیکا و فلور ایران گونه­های جدید متعددی از این جنس مانند O. azarbaidjanensis Mehrabian. (30)، O. mousavi Mehrabian & Amini Rad. (27)، O. assadi Mozaff. & Mehrabian. (28) وO. targevarensis Mozaff. & Mehrabian. (28) در این ناحیه گزارش شده است (4). منطقه آذربایجان به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق اندمیسم این جنس در ایران شناخته شده­است (23، 29و 35). جنس Onosma L. با سه بخش Podonosma Boiss.، Protonosma M. Pop. و Onosma L. معرفی شده است (18و 37) که بر اساس مطالعات جدید بخش Podonosma Boiss. به عنوان یک جنس مجزا معرفی شده است (2و 17). مهم­ترین صفت در این جنس ساختار کرک می­باشد که براساس آن بخشOnosma L.  به 3 زیربخش با نام­های subsect. Haplotricha Boiss. (دارای کرک ساده)، subsect. Asterotricha Boiss. (دارای کرک­های ستاره­ای در قاعده کرک اصلی) و subsect. Heterotricha Boiss. (دارای کرک­های پراکنده در قاعده کرک اصلی) تقسیم شده است (12) (شکل 1).

 

شکل 1- اشکال کرک در جنس Onosma L.: a) کرک ساده (Haplotricha)، b) کرک پراکنده (Heterotricha)، c) کرک ستاره­ای (Asterotricha)

به دلیل فقدان مطالعات اکولوژیک پیرامون گونه‌های این جنس، داده‌های مناسبی از الگوهای انتشار دقیق، شرایط رویشگاه‌ها و وضعیت حفاظتی آن در ایران وجود ندارد. به دلیل تمرکز گونه­های انحصاری این جنس در محدوده­ی رشته­کوه­های زاگرس میانی و زاگرس شمالی، وجود گروه­های کمپلکس متعدد و فقدان اطلاعات دقیق درباره شرایط اکولوژیکی، وضعیت و اولویت­های حفاظتی رویشگاه­ها، تعداد گونه­ها، الگوهای انتشار و کانون­های تنوع و اندمیسم این جنس در محدوده مطالعاتی، انجام مطالعات ژئوبوتانیک این جنس در این منطقه ضروری به نظر می‌رسد.

 

 

شکل 2- گونه­های مورد مطالعه و رویشگاه آن­ها: a & b) O. elwendicum، c & d) O. armenum،

e & f) O. bodeanum، g & h) O. rascheyanum، i & j) O. microcarpum، k & l) O. chlorotrichum، m & n) O. cf. olivieri، o & p) O. bulbotrichum، q & r) O. sericeum،

 s & t) O. cornutum

 

منطقه مورد مطالعه: منطقه مورد مطالعه شامل استان آذربایجان غربی و بخش­های غربی آذربایجان شرقی می­باشد که در محدوده جغرافیایی °35 و َ58 تا °39 و َ46 عرض­ شمالی و °44 و َ13 تا °47 و َ22 طول شرقی قرارگرفته‌اند (شکل 3). این منطقه از نظر زمین­شناسی در زون البرز- آذربایجان و سنندج- سیرجان واقع شده و بخش عمده آن را سازندهای رسوبی و کواترنری تشکیل داده است. محدوده مورد مطالعه از نظر جغرافیای گیاهی براساس سیستم رده­بندی Takhtajan (39) در زیر حوزه آتروپاتان (Atropatan subprovince) متعلق به حوزه ارمنستان- ایران (Armeno- Iranian province) از ناحیه رویشی ایرانو- تورانی (Irano- Turanian region)، واقع شده است. آب و هوای این منطقه از سمت غرب تحت تأثیر جریان­های مرطوب دریای مدیترانه و از سمت شمال متأثر از توده­های هوای سرد سیبری می‌باشد و اقلیم سرد و نیمه­خشک در آن حکم‌فرماست. به علاوه میانگین بارندگی سالانه منطقه حدود 270 الی 360 میلی­متر و میانگین دمای سالانه آن حدود 7 الی 13 درجه سانتی­گراد می­باشد.

 

 

شکل 3- موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

 

مواد و روشها

در این پژوهش الگوهای انتشار جنس Onosma در استان­های آذربایجان غربی و بخش­های غربی آذربایجان شرقی براساس داده‌های فلورهای ایران و ایرانیکا و هرباریوم­های مختلف (دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده داروسازی دانشگاه تهران، مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی و غربی) ارزیابی و تهیه گردید. سپس براساس تنوع ژئومورفولوژیکی (3) و تنوع سازندهای زمین‌شناسی ایران (33)، نمونه­برداری از رویشگاه­های مختلف طی سال­های 96-1395 انجام شد. رویشگاه‌های نمونه­برداری براساس گرادیان ارتفاعی تعیین شده و محل استقرار و ابعاد پلات­ها در هر ایستگاه براساس روش Muller- Dombois & Ellenberg (35) انجام گرفت. به همین منظور در هر ایستگاه 3 تا 5 پلات 16 × 16 متر جهت ارزیابی فاکتورهای اکولوژیکی نظیر شیب، ارتفاع و جهت شیب استقرار یافته و از هر پلات تعداد 3 تا 5 فرد به طور کامل با تمام اندام­ها به عنوان نمونه سند جمع­آوری گردید و در هرباریوم دانشگاه شهید بهشتی (HSBU) تثبیت و ذخیره­سازی شد. همچنین در هر پلات صفاتی نظیر تراکم، فراوانی، سطح پوشش، پراکندگی و الگوی پراکنش، تنوع، غنا و وجود عوامل تهدیدکننده نظیر میزان چرای دام، دوری یا نزدیکی به شهرها و روستاها، جاده­سازی، معدن کاوی، مسیرهای کوهنوردی و گردشگری مورد ارزیابی قرارگرفت. به علاوه نمونه­برداری از خاک تمام جمعیت­های مورد مطالعه جهت انجام آنالیزهای فیزیکی و شیمیایی، از محدوده سطح خاک محل رویش تا عمق نفوذ ریشه­ی گیاه (تا 15 سانتی­متر) صورت پذیرفت. حوزه پراکنش گونه‌ها براساس زونوبیوم‌های جهانی (13)، واحدهای زیست اقلیمی آرایه‎ها بر مبنای طبقه‌بندی اقلیمی جهان (19) و طبقه‌بندی مناطق جغرافیای گیاهی ایران براساس سیستم طبقه­بندی تختاجان (39) انجام شد. جهت انجام مطالعات، نقشه­ی ژئورفرنس ایران بر اساس روش Tsiftsis و همکاران (41) با استفاده از نرم‌افزار Arc GIS (20) به صورت سلول­های شطرنجی با قابلیت تفکیک­پذیری °1 × °1 (10 × 10 کیلومتر) UTM تهیه شد. همچنین ارزیابی میزان تهدید پذیری گونه­ها براساس دستورالعمل منطقه‌ای فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) (International union conservation nature) (24)، ارزیابی وضعیت حفاظتی رویشگاه‌ها براساس دستورالعمل اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (38) و رده‌بندی گونه‌های نادر نیز بر اساس روش رابینوویتز (36) انجام گرفت. جهت تفکیک گروه­های اکولوژیکی (جمعیت‌های با شرایط اکولوژیکی نزدیک) و فاکتورهای متمایزکننده از آنالیز خوشه­بندی UPGMA و آنالیز رسته­بندی PCA در محیط نرم­افزاری PAST ver. 2.2 استفاده شد. جهت تعیین اولویت­های حفاظتی، ارزش حفاظتی (CV) شامل شاخص نادر بودن گونه (RI) (Williams., 1991)، شاخص پراکنش گونه (SDI) و شاخص ویژه بودن زیستگاه (SSI) (32) با استفاده از روابط زیر محاسبه گردید:

RI = 1/Ci

که در آن Ci تعداد خانه‌هایی است که گونه i در آن حضور دارد.

SDI= 1-Ci/C

که در آن C تعداد کل خانه‌های محدوده موردبررسی می‌باشد.

SSI = 1-Ti/Tmax

که در آن Ti بردباری گونه­ی i نسبت به متغیر و Tmax مجموع حالت‌های مربوط به آن متغیر می‌باشد.

فاکتورهایی مانند زیست‌اقلیم، زمین­شناسی، ارتفاع، شیب، جهت دامنه، تراکم گونه، بارندگی، دما و فاکتورهای خاک (EC، pH، کربن آلی و بافت خاک) برای محاسبه شاخص ویژه بودن زیستگاه استفاده شد. بدین شکل که گونه‌های با دامنه انتشار محدودتر از نظر هریک فاکتورهای فوق از ویژه بودن زیستگاهی بالاتری برخوردار می‌باشد. فاکتورهای چرای دام، ارزش زینتی، خوش‌خوراک بودن و دسترسی، در سه سطح پایین، متوسط و بالا به منظور ارزیابی میزان تهدید رویشگاه­ها در نظر گرفته شده و هریک از این عوامل با توجه به شرایط زیستگاه نمره دهی شدند. درنهایت مجموع این عوامل میزان ویژه بودن زیستگاه و همچنین میزان تهدید رویشگاه گونه­ها را مشخص کرد. تعیین اولویت‌های حفاظتی خانه‌ها از مجموع ارزش حفاظتی و غنای گونه‌های انحصاری صورت گرفت. بدین ترتیب که بیشترین اولویت حفاظتی به خانه‌هایی تعلق می‌گیرد که بالاترین نمره را از مجموعه فاکتورهای فوق کسب نمایند.

نتایج

در این پژوهش 93 جمعیت متعلق به 10 گونه از جنس Onosma L. جمع­آوری شده و مورد ارزیابی قرارگرفتند که از این نمونه­ها، تعداد 5 گونه (O. microcarpum DC.، O. bulbotrichum DC.، O. cornutum H. Riedl.، O. bodeanum Boiss. و O. sericeum Willd.) متعلق به زیربخش Haplotricha، 3 گونه (O. elwendicum Wettst.، O. cf. olivieri Boiss. و O. chlorotrichum Boiss.) متعلق به زیربخش Heterotricha و 2 گونه (O. armenum DC. و O. rascheyanum Boiss.) متعلق به زیربخش Asterotricha شناسایی گردید (جدول 1).

 

جدول 1- گونه­های مورد مطالعه

وضعیت رویشگاه

مختصات جغرافیایی

تعداد پلات

محل جمع­آوری

ارتفاع از سطح دریا (متر)

نام گونه

ردیف

چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد

ماشین آلات

N  ً20 َ44°37

E  ً22 َ07°46

4

آذربایجان شرقی، آذرشهر، روستای صغایش

1950-1800

O. microcarpum

1

چرای شدید، نزدیک روستا، تردد

ماشین آلات

N ً38 َ37°37

E ً29 َ10°46

3

آذربایجان شرقی، عجب­شیر، روستای یایچی

2165

2

چرای متوسط، نزدیک روستا

N ً01 َ04 °37

E ً50 َ24°46

3

آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی

1580

3

چرای متوسط، جاده سازی

N ً44 َ31°36

E ً40 َ21°46

4

آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهین­دژ

1700-1650

4

چرای متوسط، تردد ماشین آلات

N ً37 َ19°36

E ً24 َ35°45

4

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت

1600-1500

5

چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً04 َ14°37

E ً17 َ17°45

3

آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه

1636

6

چرای کم، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً22 َ06°37

E ً45 َ08°45

3

آذربایجان غربی، 5 کیلومتری اشنویه به ارومیه

1800

7

چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً51 َ28°37

E ً44 َ57°44

3

آذربایجان غربی، ارومیه به سیلوانا

1490

8

چرای متوسط، نزدیک روستا،

جاده سازی

N ً37 َ34°37

E ً02 َ52°44

3

آذربایجان غربی، ارومیه به ماوانا

1570

9

چرای شدید، نزدیک روستا، جاده سازی

N ً27 َ40°37

E ً47 َ07°46

3

آذربایجان شرقی، آذرشهر، بین روستای آلمالوداش و چهاربرود

2050

10

چرای کم، نزدیک روستا، تردد

ماشین آلات

N ً14 َ43°37

E ً40 َ12°46

4

آذربایجان شرقی، اسکو، روستای کردآباد به گنبرف

2300-2200

11

چرای کم، تردد ماشین آلات

N ً25 َ44°36

E ً30 َ32°45

5

آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر

2200-2000

12

چرای کم، نزدیک روستا، جاده سازی

N ً14 َ38°36

E ً47 َ41°45

3

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، قره­چلان

1460

13

چرای کم

N ً13 َ34°37

E ً24 َ43°44

5

آذربایجان غربی، ارومیه، روستای حکی، کوه دره­رش

2300-2000

14

چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً40 َ01°38

E ً09 َ48°44

3

آذربایجان غربی، ارومیه، هشتیان به سلماس

1800

15

چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد

ماشین آلات، معدن کاوی

N ً10 َ10°38

E ً52 َ28°44

4

آذربایجان غربی، سلماس، روستای سیدآباد

2400-2200

16

چرای شدید، نزدیک روستا، مسیر

گردشگری

N ً16 َ07°37

E ً29 َ22°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی

1455

17

چرای شدید، نزدیک شهر، جاده سازی

N ً20 َ49°38

E ً10 َ44°45

3

آذربایجان شرقی، هادی­شهر به سیه­رود، دوراهی نوشیروان

1290

18

چرای شدید، مسیر کوهنوردی

N ً55 َ14°38

E ً46 َ45°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو

1723

19

چرای شدید، مسیر کوهنوردی

N ً47 َ14°38

E ً59 َ45°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو

1730

20

چرای شدید، مسیر کوهنوردی

N ً40 َ14°38

E ً10 َ46°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو

1690

21

چرای کم، نزدیک شهر، تردد

ماشین الات

N ً04 َ46°38

E ً57 َ35°45

3

آذربایجان شرقی، مرند به سمت جلفا

1300

O. microcarpum

22

چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد

ماشین آلات

N ً51 َ45°36

E ً26 َ39°45

3

آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر، روستای قاضی­آباد

1400

23

چرای کم، نزدیک شهر و روستا،

جاده سازی

N ً40 َ31°36

E ً29 َ42°45

4

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنه­دار

1850-1750

24

چرای شدید، نزدیک روستا

N ً25 َ14°39

E ً13 َ14°44

3

آذربایجان غربی، آواجیق به چالدران، روستای آرخاشان

2100

25

چرای متوسط، نزدیک شهر

N ً11 َ16°39

E ً32 َ35°44

3

آذربایجان غربی، ماکو

1100

26

چرای شدید

N ً45 َ04°37

E ً13 َ15°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، بایرامکندی، منطقه یاز یوردو

1540

O. bulbotrichum

27

چرای شدید

N ً25 َ04°37

E ً59 َ12°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، بایرامکندی، منطقه قره قوم

1420

28

چرای شدید

N ً49 َ04°37

E ً57 َ12°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای بایرامکندی، منطقه چاللو

1430

29

چرای شدید، معدن کاوی

N ً46 َ12°38

E ً17 َ49°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، سیس

1490

30

چرای شدید، معدن کاوی

N ً45 َ12°38

E ً15 َ49°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، سیس

1460

31

چرای متوسط، نزدیک شهر

N ً36 َ19°36

E ً22 َ35°45

3

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت

1520

O. cornutum

32

چرای کم، نزدیک شهر

N ً51 َ09°36

E ً19 َ28°45

3

آذربایجان غربی، سردشت

1450

33

چرای متوسط، مسیر گردشگری

N ً03 َ06°36

E ً28 َ29°45

5

آذربایجان غربی، سردشت، آبشار شلماش

1700-1200

34

چرای متوسط، تردد ماشین آلات

N ً16 َ41°36

E ً45 َ05°45

3

آذربایجان غربی، پیرانشهر، تمرچین

1830

35

چرای کم، نزدیک روستا

N ً02 َ18°36

E ً40 َ28°45

3

آذربایجان غربی، سردشت به پیرانشهر، روستای واوان

1150

36

چرای کم، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً21 َ06°37

E ً44 َ08°45

3

آذربایجان غربی، 5 کیلومتری اشنویه به ارومیه

1580

37

چرای متوسط، نزدیک روستا

N ً37 َ20°37

E ً45 َ08°45

3

آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه، روستای قاسملو

1380

38

چرای کم، نزدیک روستا

N ً27 َ32°37

E ً58 َ44°44

5

آذربایجان غربی، غرب ارومیه، روستای هاوالان

2000-1850

39

چرای کم، مسیر گردشگری

N ً10 َ55°36

E ً18 َ22°45

5

آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب

1500-1400

40

چرای متوسط

N ً12 َ34°37

E ً23 َ43°44

5

آذربایجان غربی، ارومیه، روستای حکی، کوه دره­رش

2200

 

41

چرای کم، نزدیک روستا

N ً38 َ31°36

E 35 َ42°45

3

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنه­دار

1700

42

چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد

ماشین آلات

N ً20 َ11°37

E ً49 َ02°45

3

آذربایجان غربی، سیلوانا به اشنویه، روستای ژارآباد

1970

O. bodeanum

43

چرای متوسط، نزدیک روستا، تردد

ماشین آلات، جاده سازی

N ً40 َ31°36

E ً32 َ42°45

3

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنه­دار

1800-1700

44

چرای کم، نزدیک روستا

N ً02 َ34°36

E ً08 َ37°46

5

آذربایجان غربی، شاهین­دژ، روستای ترک­ویران

1500-1400

O. sericeum

45

چرای کم، نزدیک روستا

N ً23 َ33°36

E ً50 َ37°46

3

آذربایجان غربی، شاهین­دژ، روستای قزلقبر

1465

46

چرای متوسط، جاده سازی

N ً36 َ34°37

E ً01 َ52°44

3

آذربایجان غربی، ارومیه به ماوانا

1570

47

چرای متوسط، نزدیک شهر، مسیر

گردشگری

N ً02 َ42°36

E ً38 َ40°45

3

آذربایجان غربی، 7 کیلومتری مهاباد به پیرانشهر، اطراف سد

1350

48

چرای کم، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً39 َ01°38

E ً46 َ57°44

5

آذربایجان غربی، 20کیلومتری سلماس به ارومیه

1700-1650

49

چرای متوسط، نزدیک روستا

N ً51 َ45°36

E ً11 َ39°45

3

آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر، روستای قاضی­آباد

1395

50

چرای کم،

N ً35 َ20°38

E ً13 َ52°45

4

آذربایجان شرقی، صوفیان به مرند

1700-1650

51

چرای کم، نزدیک شهر

N ً03 َ47°38

E ً20 َ36°45

3

آذربایجان شرقی، مرند به سمت جلفا، سه­راهی هادی­شهر

1150-1100

52

چرای کم، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً35 َ20°38

E ً20 َ55°45

5

آذربایجان شرقی، صوفیان به مرند

1570-1530

53

چرای متوسط، نزدیک شهر، جاده سازی

N ً15 َ49°38

E ً05 َ56°44

3

آذربایجان غربی، قره ضیاالدین به خوی

1500

54

چرای شدید، نزدیک شهر

N ً43 َ20°39

E ً59 َ18°44

3

آذربایجان غربی، ماکو به آواجیق

1540

55

چرای شدید، معدن کاوی، جاده سازی

N ً40 َ13°38

E ً10 َ49°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو

1536

56

چرای متوسط، نزدیک روستا،

جاده سازی

N ً19 َ44°37

E ً21 َ07°46

5

آذربایجان شرقی، آذرشهر، روستای صغایش

1950-1750

O. elwendicum

57

چرای متوسط، مسیر گردشگری

N ً37 َ43°37

E ً23 َ05°46

5

آذربایجان شرقی، آذرشهر، قرمزی گل

1850-1730

58

چرای متوسط، نزدیک روستا،

تردد ماشین آلات، جاده سازی

N ً59 َ36°37

E ً16 َ11°46

5

آذربایجان شرقی، عجب­شیر، روستای یایچی

2000-1850

59

چرای کم، نزدیک روستا

N ً11 َ31°36

E ً48 َ57°46

4

آذربایجان غربی، 20 کیلومتری تکاب به شاهین­دژ، روستای چوپلو

2200-2100

60

چرای کم، جاده سازی

N ً45 َ31°36

E ً41 َ21°46

3

آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهین­دژ

1700

61

چرای شدید، جاده سازی

N ً09 َ30°36

E ً57 َ49°46

4

آذربایجان غربی، تکاب به شاهین­دژ، سه­راهی روستای صفیارخان

2300-2100

62

چرای کم، مسیر گردشگری

N ً15 َ07°37

E ً30 َ22°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی

1400

63

چرای کم، نزدیک شهر

N ً31 َ17°38

E ً49 َ58°45

4

آذربایجان شرقی، صوفیان به مرند

1600-1400

64

چرای کم، نزدیک شهر

N ً33 َ21°38

E ً37 َ46°45

3

آذربایجان شرقی، نزدیک مرند

1750

65

چرای کم، مسیر کوهنوردی

N ً28 َ20°38

E ً44 َ47°45

3

آذربایجان شرقی، مرند، یام

1865

66

چرای شدید، مسیر گردشگری

N ً37 َ12°37

E ً43 َ14°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای شیروانشاهلو

1580

67

چرای کم، مسیر گردشگری

N ً53 َ12°37

E ً22 َ15°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای شیروانشاهلو

1600

68

چرای شدید، معدن کاوی

N ً05 َ14°38

E ً23 َ48°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو

1600

69

چرای متوسط، مسیر کوهنوردی

N ً23 َ19°38

E ً54 َ46°45

5

آذربایجان شرقی، مرند، یام

1900-1600

70

چرای متوسط، جاده سازی

N ً51 َ34°37

E ً17 َ11°46

4

آذربایجان شرقی، عجب­شیر، روستای بارازلو به یایچی

1900-1800

71

چرای متوسط، جاده سازی

N ً29 َ35°37

E ً59 َ10°46

4

آذربایجان شرقی، عجب­شیر، روستای بارازلو به یایچی

1950-1800

72

چرای شدید، معدن کاوی

N ً50 َ12°38

E ً18 َ49°45

3

آذربایجان شرقی، شبستر، کوه میشو

1490

73

چرای متوسط، نزدیک روستا

N ً02 َ04°37

E ً49 َ24°46

3

آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی

1580

74

چرای شدید، مسیر کوهنوردی و

گردشگری، نزدیک روستا، جاده سازی

N ً60 َ30°37

E ً43 َ26°46

5

آذربایجان شرقی، مراغه، روستای کرده­ده به سمت کوه سهند

2900-2200

O. olivieri

75

چرای کم، جاده سازی

N ً01 َ34°36

E ً08 َ37°46

3

آذربایجان غربی، شاهین­دژ، روستای ترک ویران

1450

O. chlorotrichum

76

چرای متوسط، نزدیک شهر

N ً44 َ31°36

E ً41 َ21°46

3

آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهین­دژ

1650

77

چرای متوسط، نزدیک روستا

N ً49 َ03°37

E ً39 َ25°46

3

آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی

1500

78

چرای شدید، نزدیک روستا، تردد

ماشین الات

N ً26 َ46°36

E ً09 َ33°46

3

آذربایجان غربی، شاهین­دژ، نرسیده به روستای آخی­جان

1490

79

چرای متوسط، نزدیک روستا

N ً09 َ47°36

E ً56 َ37°46

3

آذربایجان غربی، شاهین­دژ، روستای مقبول

1750

80

چرای متوسط، مسیر گردشگری،

نزدیک شهر

N ً01 َ42°36

E ً39 َ40°45

3

آذربایجان غربی، 7 کیلومتری مهاباد به پیرانشهر، اطراف سد

1350

81

چرای متوسط، نزدیک روستا

N ً51 َ45°36

E ً27 َ39°45

3

آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر، روستای قاضی آباد

1390

82

چرای متوسط، نزدیک شهر، تردد

ماشین آلات

N ً41 َ27°37

E ً59 َ55°44

3

آذربایجان غربی، ارومیه به سمت سیلوانا

1550-1530

O. armenum

83

چرای شدید، مسیر گردشگری،

نزدیک روستا

N ً15 َ07°37

E ً11 َ22°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی

1540-1500

84

چرای کم، جاده سازی

N ً21 َ44°36

E ً29 َ32°45

4

آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر

2200-2000

85

چرای کم، مسیر گردشگری،

نزدیک شهر

N ً09 َ55°36

E ً17 َ22°45

3

آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب

1550-1460

86

چرای متوسط، معدن کاوی، جاده سازی

N ً11 َ10°38

E ً53 َ28°44

3

آذربایجان غربی، سلماس، روستای سیدآباد

2400

87

چرای شدید، نزدیک روستا

N ً51 َ14°37

E ً21 َ20°46

5

آذربایجان شرقی، مراغه، روستای مندربسر به خلیفه­کندی

2000-1800

88

چرای شدید، مسیر گردشگری، نزدیک

روستا

N ً54 َ12°37

E ً22 َ15°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای شیروانشاهلو

1700-1600

89

چرای شدید، مسیر گردشگری، نزدیک

روستا

N ً16 َ07°37

E ً13 َ22°46

3

آذربایجان شرقی، ملکان، روستای باباقاضی

1550-1500

O. rascheyanum

90

چرای کم، جاده سازی

N ً20 َ44°36

E ً30 َ32°45

4

آذربایجان غربی، مهاباد به پیرانشهر

2100

91

چرای کم، مسیر گردشگری، نزدیک

شهر

N ً08 َ55°36

E ً16 َ22°45

3

آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب

1550-1500

92

چرای شدید، نزدیک روستا

N ً52 َ14°37

E ً22 َ20°46

5

آذربایجان شرقی، مراغه، روستای مندربسر به خلیفه­کندی

2100-1800

93

 

 

دامنه پراکنش ارتفاعی گونه­های مورد مطالعه 1100 متر (O. microcarpum) تا 2900 متر (O. olivieri) از سطح دریا می­باشد که گونه‌ها غالباً رویشگاه­های کوهستانی تا نیمه آلپی (1400 تا 2300 متر) را اشغال کرده­اند. به علاوه دامنه پراکنش ارتفاعی زیربخش Haplotricha از 1100 الی 2400 متر، زیربخش Heterotricha از 1350 الی 2900 متر و زیربخش Asterotricha از 1460 الی 2400 متر می­باشد. نقشه پراکنش گونه­های مورد مطالعه در شکل 4 و 5 آمده است.

 

شکل 4- نقشه پراکنش گونه­های مورد مطالعه در محدوده مطالعاتی

 

 

               

a) O. microcarpum DC.                      b) O. bulbotrichum DC.

c) O. cornutum H. Riedl.                      d) O. bodeanum Boiss.

e) O. sericeum Willd.                           f) O. elwendicum Wettst.

g) O. cf. olivieri Boiss.                        h) O. chlorotrichum Boiss.

i )O. armenum DC.                               j) O. rascheyanum Boiss.

شکل 5- نقشه پراکنش گونه­های موردمطالعه در محدوده مطالعاتی

 

به‌طورکلی اقلیم منطقه مورد مطالعه سرد و نیمه­خشک می­باشد و اغلب گونه­های موردمطالعه در رویشگاه­هایی با اقلیم نیمه­خشک و تعدادی نیز در رویشگاه­هایی با اقلیم مدیترانه­ای، مرطوب و نیمه مرطوب پراکنش یافته­اند. رویشگاه­هایی با میانگین دمای سالیانه 5 تا 10 درجه سانتی­گراد، متوسط بارندگی سالیانه 200 تا500 میلی­متر، شیب کند (25-0 درصد) تا ملایم (50-25 درصد)، عمق خاک کم و ساختارهای زمین­شناسی رسوبی و کواترنری بیشترین غنای گونه­ای را به خود اختصاص داده­اند. هدایت الکتریکی (EC) خاک­های بررسی شده بین 6/52 - 6/22 میکروزیمنس بر سانتی­متر (µSiemens/cm) می­باشد که بیشترین و کمترین مقدار آن به گونه O. cornutum تعلق دارد. اسیدیته (pH) خاک بین 99/7- 51/7 می­باشد که بیشترین و کمترین میزان آن به ترتیب مربوط به گونه­هایO. microcarpum و­O. cornutum می­باشد. مقدار کربن آلی خاک­ بین 5/93 - 5/12 گرم بر کیلوگرم خاک می­باشد که کمترین (g/kg 5/12) و بیشترین ( g/kg5/93) مقدار آن مربوط ­به نمونه خاک گونه O. cornutum می‍باشد. همچنین بافت خاک­های آنالیز شده اکثراً از نوع شنی رسی لومی می­باشد (جدول 2). نتایج مربوط به ژئوبوتانی و خصوصیات اکولوژیکی گونه­های مورد مطالعه به ترتیب در جدول های 3 و4 آمده است.

 

جدول 2- نتایج آنالیز خاک

بافت خاک

بافت خاک (درصد)

کربن آلی (g/kg)

EC (µS/cm)

pH

ارتفاع (متر)

آدرس

گونه

ردیف

سیلت

رس

شن

رسی

6/18

1/50

30/31

73/37

6/39

81/7

1650

آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهین‌دژ

O. microcarpum

1

شنی رسی لومی

4

6/20

4/75

68/28

3/24

58/7

1636

آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه

2

شنی رسی لومی

8/2

1/20

1/77

55/93

9/43

99/7

2400

آذربایجان غربی، سلماس، روستای سیدآباد

3

شنی رسی لومی

12

8/2

4/65

5/12

6/23

54/7

2100

آذربایجان غربی، آواجیق به چالدران، روستای آرخاشان

4

شنی رسی لومی

6

4/32

6/61

22/14

6/22

89/7

1520

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت

O. cornutum

5

شنی رسی لومی

9/13

4/30

7/55

72/22

2/30

57/7

1200

آذربایجان غربی، سردشت، آبشار شلماش

6

شنی رسی لومی

20

6/28

4/51

91/26

7/30

51/7

1830

آذربایجان غربی، پیرانشهر، تمرچین

7

شنی رسی لومی

30/14

2/32

5/53

40/41

6/48

81/7

1380

آذربایجان غربی، اشنویه به ارومیه، روستای قاسملو

8

شنی رسی

5/12

2/38

30/49

42/50

9/45

94/7

1400

آذربایجان غربی، نقده، سلطان یعقوب

9

رسی لومی

2/28

6/34

2/37

03/43

6/52

87/7

2200

آذربایجان غربی، ارومیه، روستای حکی، کوه دره­رش

10

رسی لومی

26

2/36

4/41

12/35

5/37

99/7

1970

آذربایجان غربی، سیلوانا به اشنویه، روستای ژارآباد

O. bodeanum

11

شنی رسی لومی

5/18

1/34

4/47

92/32

2/29

56/7

1700

آذربایجان غربی، مهاباد به سردشت، روستای گنه دار

12

رسی

1/24

8/48

1/27

61/20

1/30

62/7

1650

آذربایجان غربی، 15 کیلومتری بوکان به شاهین­دژ

O. chlorotrichum

13

شنی رسی لومی

9/15

6/30

5/53

20/17

9/27

82/7

1500

آذربایجان غربی، میاندوآب، روستای ساینجوق به آرپادرسی

14

شنی رسی

2

6/42

4/55

06/23

7/38

71/7

1750

شاهین­دژ، روستای مقبول

15

رسی لومی

8/33

6/32

6/33

82/22

6/32

73/7

1350

آذربایجان غربی، 7 کیلومتری مهاباد به پیرانشهر، اطراف سد

16

جدول 3- نتایج ژئوبوتانیکی گونه­های موردمطالعه. حروف اختصاری زیست اقلیم­ها: مدیترانه­ای اقیانوسی چند فصلی (Mpo)، مدیترانه­ای قاره­ای چند فصلی (Mpc)، مدیترانه­ای قاره­ای خشک (Mxc)، مدیترانه­ای قاره­ای بیابانی (Mdc). واحدهای ژئومورفولوژیکی: شمالی (N)، شمال غربی (NW)، زاگرس (Z)، ایران مرکزی (CI). ساختارهای زمین­شناسی: رسوبی (S)، آذرین (I)، آتشفشانی-رسوبی (VS)، دگرگونی (M)، کواترنری (Q)، افیولیتی (O). زونوبیوم­ها: زونوبیوم 3 (III)، زونوبیوم 7(VII)

پراکنش در ایران

پراکنش در جهان

زونوبیوم

واحد زیست‌اقلیمی

ساختار زمین­شناسی

واحد ژئومورفولوژی

جغرافیای گیاهی

واحد

شمال، شمال غرب، غرب، مرکز و جنوب غرب

ایران، ترکیه، عراق، آذربایجان و ارمنستان

III- VII (rIII)

Mpc، Mxc، Mdc، Mpo

S, VS, I, M, Q, O

N, NW, Z, CI

ایرانو- تورانی (ارمنستان- ایران) و مدیترانه­ای

O. microcarpum

شمال، شمال غرب، غرب، مرکز و جنوب غرب

ایران، ترکیه، افغانستان و عراق

III- VII (rIII)

Mpc، Mxc، Mdc

S, I

N, NW, Z, CI

ایرانو- تورانی (ارمنستان- ایران) و مدیترانه­ای

O. bulbotrichum

شمال، شمال غرب و غرب

ایران و عراق

III- VII (rIII)

Mpc، Mxc

S, VS, M

N, NW, Z

ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس)

O. cornutum

شمال و شمال غرب

ایران و عراق

III- VII (rIII)

Mpc، Mxc

S, VS, I, M

N, NW

ایرانو- تورانی (آتروپاتان)

O. bodeanum

شمال، شمال غرب و غرب

ایران، عراق، ترکیه، قفقاز، ارمنستان و لبنان

III- VII (rIII)

Mpc، Mxc

S, VS, I, M, Q, O

N, NW, Z

ایرانو- تورانی و مدیترانه­ای

O. sericeum

شمال، شمال غرب، غرب و مرکز

ایران و عراق

III- VII (rIII)

Mpc، Mxc، Mdc

S, VS, I, M

N, NW, Z, CI

ایرانو- تورانی (ارمنستان- ایران)

O. elwendicum

غرب و شمال غرب

ایران و عراق

III- VII

Mpc، Mxc

S, I

NW, Z

ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس)

O. cf. olivieri

غرب و شمال غرب

ایران و عراق

III- VII

Mpc، Mxc

S, M

NW, Z

ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس)

O. chlorotrichum

غرب و شمال غرب

ایران، ترکیه و ارمنستان

III- VII

Mpc، Mxc

S, I, M, Q

NW, Z

ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس) و مدیترانه­ای

O. armenum

غرب و شمال غرب

ایران، ترکیه و عراق

III- VII

Mpc، Mxc

S, M

NW, Z

ایرانو- تورانی (آتروپاتان و کردستان- زاگرس) و مدیترانه­ای

O. rascheyanum

 

 

آنالیز تجزیه خوشه­ای (شکل 6) در راستای تعیین قرابت­های اکولوژیکی جمعیت­های گونه­های مختلف انجام شده است. نتایج حاصل از این آنالیز براساس تحلیل عوامل مطالعه شده در جدایی و تفکیک پذیری اکولوژیکی گونه­ها موثر نبوده است. بنابراین استفاده از سایر شواهد خاک شناسی، زمین شناسی و اکولوژیکی جهت تحلیل تمایزات ضروری به نظر می رسد. آنالیز PCA (شکل 7) نیز نشانگر انطباق بسیار بالایی از بعد شرایط رویشگاهی برای گونه‌های متنوع مورد بررسی می‌باشد. همچنین براساس آنالیز PCA جمعیت­های O. cornutum و O.microcarpum در کنار جمعیت­های سایر گونه­ها قرار گرفته­اند که نشان می­دهد این گونه­ها از سازگاری بالایی نسبت به شرایط محیطی مختلف برخوردار می­باشند. به علاوه نتایج نشان می‌دهد که جهت دامنه، شیب رویشگاه و میانگین بارندگی سالیانه بیشترین تأثیر را در پراکنش گونه­ها داشته است.

 

جدول 4- نتایج اکولوژیکی رویشگاه گونه­های مورد مطالعه در محدوده مطالعاتی

پراکندگی

الگوی پراکنش

تراکم

سطح پوشش رویشگاه

ریختار گیاهی

جهت دامنه

شیب (درصد)

دامنه پراکنش ارتفاعی (m)

واحد

گسترده

تصادفی

متوسط

تا زیاد

غالباً

100-75

عمدتاً

بوته­ای- علفی

اکثراً جنوبی

50-0

2400-1100

O. microcarpum

متوسط

تصادفی

کم

100-75 تا 25-0

علفی تا

 بوته­ای- علفی

جنوبی

50-0

1540-1420

O. bulbotrichum

متوسط

تصادفی

متوسط تا زیاد

100-75 تا 75-50

بوته­ای- علفی تا ترکیبی

غالباً جنوبی

50-25

2200-1150

O. cornutum

محدود و نقطه­ای

تصادفی

کم تا متوسط

75-50

بوته­ای- علفی یا ترکیبی

جنوبی و شمالی

75-25

1970-1700

O. bodeanum

گسترده

تصادفی

متوسط

100-75

ترکیبی تا

 بوته­ای- علفی

جنوبی

50-25

1700-1100

O. sericeum

گسترده

اکثراً تصادفی

متوسط

100-75

عمدتاً

 بوته­ای- علفی

جنوبی و شمالی

50-0

2600-1400

O. elwendicum

محدود و نقطه­ای

تصادفی

کم

100-75

بوته­ای- علفی

جنوبی و شمالی

50-0

2900-2200

O. cf. olivieri

متوسط

تصادفی

کم تا متوسط

100-75

علفی تا

 بوته­ای- علفی

اکثراً جنوبی

25-0

1750-1350

O. chlorotrichum

محدود تا متوسط

توده­ای محدود

کم تا متوسط

100-75

ترکیبی تا

بوته­ای- علفی

غالباً شمالی

50-25

2400-1460

O. armenum

محدود

اکثراً توده­ای محدود

کم تا متوسط

100-75

ترکیبی تا

بوته­ای- علفی

اکثراً شمالی

50-25

2100-1500

O. rascheyanum

 

 

از میان گونه­های مطالعه شده، گونه O. bodeanum با بیشترین میزان تهدید و گونه O. microcarpum با کمترین میزان تهدید روبرو هستند. همچنین گونه O. bodeanum بیشترین درجه ویژه بودن زیستگاه­ها را به خود اختصاص داده است. به علاوه گونه­های O. bodeanum و O. cf. olivieri باتوجه به شاخص نادر بودن، در منطقه­ی مورد مطالعه به ترتیب نادر و بسیار نادر محسوب می­شوند (جدول 5).

به‌طورکلی تهدیداتی مانند تغییر اقلیم و خشک‌سالی‌ها، چرای بی­رویه دام و تخریب رویشگاه­ها درنتیجه فعالیت­های انسانی از بزرگ‌ترین عوامل تهدید در گونه­های این جنس در محدوده مورد بررسی محسوب می­گردند.

 

 

شکل 6- آنالیز خوشه‌ای داده‌های اکولوژیکی (هریک از رنگ­ها نشان دهنده­ی جمعیت­های مربوط به یک گونه می­باشد)

  1. microcarpum (mic)، O. elwendicum (elw)،O. chlorotrichum (chl)، O. cornutum (cor)، O. sericeum (ser)، O. bulbotrichum (bul)، O. armenum (arm)، O. rascheyanum (ras)، O. bodeanum (bod)، O. cf. olivieri (oli)

 

شکل 7- نمودار آنالیز PCA برای گونه­های مورد مطالعه: O. microcarpum (mic)، O. elwendicum (elw)،O.  chlorotrichum (chl)، O. cornutum (cor)، O. sericeum (ser)، O. bulbotrichum (bul)، O. armenum (arm)، O. rascheyanum (ras)، O. bodeanum (bod)، O. cf. olivieri (oli)

جدول 5- وضعیت حفاظتی رویشگاه­ها و گونه­های مورد مطالعه

وضعیت حفاظتی

مجموع تهدیدهای رویشگاه

ارزش حفاظتی (CV)

شاخص ویژه بودن رویشگاه (SSI)

شاخص پراکنش گونه (SDI)

شاخص نادر بودن (RI)

گونه

کمترین نگرانی

9/5

25/3

2/3

83/0

05/0

O. microcarpum

در شرف تهدید

6

1/5

9/4

96/0

2/0

O. chlorotrichum

کمترین نگرانی

5/6

7/4

56/4

92/0

14/0

O. cornutum

بحرانی

11

38/7

88/6

98/0

5/0

O. bodeanum

در شرف تهدید

2/7

1/1

-

94/0

16/0

O. armenum

کمترین نگرانی

6

3/1

-

97/0

33/0

O. bulbotrichum

کمترین نگرانی

3/6

04/1

-

92/0

12/0

O. elwendicum

بحرانی

9

99/1

-

99/0

1

O. cf. olivieri

در شرف تهدید

8

21/1

-

96/0

25/0

O. rascheyanum

کمترین نگرانی

3/6

04/1

-

92/0

12/0

O. sericeum

 

 

از میان گونه­های مطالعه شده، گونه­ی انحصاری O. bodeanum بیشترین میزان تهدید پذیری را به خود اختصاص داده است. ارزش زینتی گیاه، خوش‌خوراکی و همچنین ویژه بودن رویشگاه­های این گونه باعث کوچک­تر شدن اندازه­ی جمعیت­های آن شده است، به طوری که این گونه فقط با دو جمعیت، گونه­ی نادر محسوب می­شود و از نظر وضعیت حفاظتی در سطح "بحرانی" قرار دارد؛ بنابراین نسبت به سایر گونه­های جنس در بالاترین سطح حفاظت قرار می­گیرد. گونه O. cf. olivieri نیز تنها با یک جمعیت، از نظر میزان تهدید پذیری در رتبه دوم قرار می­گیرد و باتوجه به اینکه انحصاری و بسیار نادر می­باشد از نظر حفاظتی "وضعیت بحرانی" دارد. گونه­های O. armenum، O. rascheyanum و O. chlorotrichum به دلیل اندازه و تعداد جمعیت نسبتاً پایین "در شرف تهدید" می­باشند. گونه­های O. elwendicum، O. microcarpum و O. sericeum به دلیل پراکنش گسترده و همچنین گونه O. cornutum به دلیل پراکندگی متوسط در منطقه مورد مطالعه با میزان تهدید کمتری روبرو هستند و از نظر حفاظتی در طبقه "کمترین نگرانی" قرار می­گیرند. همچنین گونه O. bulbotrichum به علت کرک­های خشن با کمترین میزان تهدید روبرو می­باشد به­طوری­که علی­رغم حضور در رویشگاه­های با چرای دام شدید، در برابر این تهدید مهم مقاومت می­کند، درنتیجه از نظر حفاظتی در طبقه "کمترین نگرانی" قرار می­گیرد.

با در نظر گرفتن مجموع تهدیدهای رویشگاهی، شاخص نادر بودن و غنای گونه­های انحصاری، اولویت حفاظتی رویشگاه­ها به دست آمد (شکل 8) که به ترتیب اولویت حفاظتی با نام­های a، b، c، d، e، f، g و hطبقه‌بندی شده‌اند، بنابراین از نظر حفاظتی خانه­های a و b با اولویت­ترین و خانه­های g و h کم اولویت­ترین رویشگاه برای گونه­های این جنس محسوب می­شوند.

 شکل 8- اولویت حفاظتی رویشگاه­ها در محدوده مورد مطالعه

بحث

وجود خاک­ها یا بسترهای صخره­ای خاص (23)، تنوع اقلیمی گسترده، گذشته پوشش گیاهی منطقه، پتانسیل تنوع (21) و در نهایت ایزوله بودن جغرافیایی باعث حضور اندمیسم گیاهی بالا در ایران به ویژه در مناطق کوهستانی زاگرس و البرز شده است. Onosma به عنوان آرایه­ای با تنوع و درصد اندمیسم بالا در فلور ایران، با حدود 47 گونه معادل 66/0 درصد از 7300 گونه گیاهی ایران (بدون در نظر گرفتن زیرگونه­ها) (6) و 32 گونه انحصاری (معادل 8/1 درصد) از 1727 گونه انحصاری ایران (25) با اندمیسم حدود 68 درصدی جنس در ایران (29)، درصد اندمیسم بسیار بالایی را به ویژه در زاگرس ایجاد نموده است. تقریباً 69 درصد از کل گونه­های انحصاری این جنس در ایران در زاگرس قرار گرفته است (4). دامنه پراکنش زیربخش Haplotricha در منطقه مورد مطالعه بیشتر از زیربخش Heterotricha بوده و زیربخش Asterotricha کمترین دامنه پراکنش را دارد. از طرفی قسمت­های شمالی منطقه موردمطالعه اکثراً گونه­های زیربخش Haplotricha را در خود جای داده است و زیربخش Asterotricha اکثراً در قسمت­های جنوبی منطقه موردبررسی پراکنش یافته­اند این نتایج با الگوهای انتشار حاصل از مطالعات قبلی (4و 37) کاملاً انطباق دارد. به علاوه غنای گونه­ای این جنس از شمال منطقه موردمطالعه به سمت جنوب آن افزایش می­یابد. غنای گونه­های انحصاری نیز از همین حالت پیروی کرده و بخش­های جنوبی غنی­تر از بخش­های شمالی می­باشد. این در حالی است که بیشترین غنای گونه­ای و بیشترین غنای گونه­های انحصاری در زاگرس میانی متمرکز شده است (4و 45)(شکل 9).

 

 

 

شکل 9- غنای گونه­ای در منطقه مورد مطالعه (اعداد نشان دهنده­ی تعداد گونه­ها می­باشد)،

  1. A) غنای گونه­های انحصاری B) غنای گونه­های مورد مطالعه

 

زیربخش Haplotricha از مناطق پست تا مرتفع و زیربخش­های Heterotricha و Asterotricha از مناطق نیمه کوهستانی تا کوهستانی مرتفع انتشار دارند. این الگوی انتشار ارتفاعی با الگوی انتشار کل جنس در ایران (4) مطابقت دارد. به‌طورکلی تراکم نسبی گونه­های موردمطالعه، کم تا متوسط و الگوی پراکنش آن­ها اکثراً به صورت غیرمنظم و تصادفی (5) می­باشد. همچنین رویشگاه­های کوهستانی و نیمه آلپی صخره­ای با شیب­های کند تا ملایم، خاک­های قلیایی شنی رسی لومی با میزان کربن آلی 45-25 گرم و نیز دامنه­های جنوبی­ و ریختار گیاهی بوته­­ای تا علفی بیشترین غنای گونه­ای را به خود اختصاص داده­اند که این الگوی انتشار مطالعات قبلی (4، 16، 31و 32) را تأیید می‌نماید.

اکثر گونه­های مورد مطالعه در رویشگاه­هایی حضور دارند که سطح پوشش گیاهی آن­ها 100-75 درصد می­باشد، این در حالی است که سطح جامعه­پذیری گونه­های مورد مطالعه در این رویشگاه­ها بسیار پایین و کمتر از 10 درصد می­باشد. همچنین بیشترین دامنه انتشار زمین‌شناختی گونه‌ها در سازند رسوبی و کواترنری می‌باشد که توسط مطالعات محرابیان (4) تأکید گردیده است. رویشگاه­ گونه­های جنس Onosma به دلیل قرار گرفتن در موقعیت کوهستانی شیب­دار، از عمق خاک پایینی برخوردار هستند. رویش اغلب گونه­های این جنس در خاک­های با عمق کم نشان می‌دهد که این گونه­ها در خاک­هایی با بافت سنگین و زهکشی پایین سازگار نیستند چرا که بافت خاک با تأثیر بر خصوصیات دیگر مثل ساختمان، جرم مخصوص ظاهری و تهویه بر رشد گیاه تأثیر می­گذارد. مهم‌ترین نقش بافت خاک بر روی رشد گیاهان، ناشی از تأثیر این عوامل روی دسترسی گیاهان به آب است (11). بنابراین باتوجه به موارد ذکر شده می­توان چنین استنباط کرد که رویشگاه­هایی با بافت خاک سبک و تخلخل بالا که میزان اکسیژن و مقدار آب قابل دسترس گونه­ها را تحت تأثیر قرار می­دهد و نیز با شیب­های ملایم و رو به آفتاب که دلیلی بر نور پسند بودن گونه­ها و حساس بودن گونه­ها به تنش­های آبی می­باشد، بهترین بستر برای پراکنش گونه­های این جنس می­باشد.

براساس شاخص نادر بودن، گونه­های O. cf. olivieri و O. bodeanum به دلیل اندازه کوچک و تعداد کم جمعیت و البته دامنه پراکنش جغرافیایی محدود (36) به ترتیب در طبقات بسیار نادر و نادر قرار می‌گیرند به طوری که در این مطالعه تنها یک جمعیت از O. cf. olivieri و دو جمعیت از O. bodeanum جمع­آوری شده است. نتایج مطالعات محرابیان (4) نیز نشان داده است که گونه­های نادر جنس زنگوله­ای غالباً تک جمعیتی بوده تنها در یک منطقه جغرافیایی و عرصه­های ارتفاعی محدودی پراکنش دارند که موجب آسیب­پذیری آن­ها در برابر خطرات تهدیدکننده می­شود. به علاوه درصد بالایی از گونه­های این جنس در مرتبه­ی "در معرض تهدید" و "بحرانی" قرار دارند که به دلیل تهدیدهای گسترده رویشگاه­ها، طی چند سال آینده احتمال انتقال یافتن آن­ها به طبقات بالاتر تهدید نظیر "در معرض انقراض" وجود دارد (4). برخی از رویشگاه­ها نیز از نظر چرای دام شدیداً در معرض تهدید قرار دارند. به عنوان مثال رویشگاه گونه O. cf. olivieri در محدوده موردمطالعه، مراتع کوه سهند می­باشد که چرای شدید دام آن را تهدید می­کند. به نحوی که با وجود گزارش گونه‌های متعدد این جنس از کوه سهند، در طی مطالعات میدانی انجام‌شده هیچ گونه‌ای به استثناء O. cf. olivieri در منطقه مشاهده نشد که احتمالاً به علت چرای شدید دام از بین رفته‌اند. در مطالعات قبلی (4) بر روی گونه‌های مختلف این جنس نیز چرای بی‌رویه دام و تغییرات کاربری اراضی از بزرگ‌ترین عوامل تهدید گونه‌های این جنس در نظر گرفته شده است.

نتیجه­گیری

نتایج به دست آمده از این مطالعه منجر به شناخت الگوهای انتشار و تنوع جنس Onosma در منطقه مورد مطالعه شده و با بررسی دقیق منطقه پراکنش هر گونه جدید یا رکورد را ارزیابی نموده است. به علاوه مناطق با غنای گونه‌ای و غنای اندمیسم و نیز مناطق با تهدید پذیری بالا را جهت اجرای برنامه­های حفاظتی، شناسایی و معرفی نموده است. لازم به ذکر است که به دلیل عدم ظرفیت زیستگاه برخی گونه­ها، حفاظت در زیستگاه طبیعی (In-situ conservation) ممکن نبوده و تمرکز بر روی روش­های حفاظت خارج از زیستگاه (Ex-situ conservation) نظیر روش­های حفاظت کشت درون شیشه­ای، تولیدمثل حفاظتی، ذخیره­سازی دانه­ی گرده و اسپور، ذخیره­سازی DNA، ایجاد بانک­های ژن میدانی و تأسیس بانک بذر برای گونه­های اندمیک و در معرض خطر این جنس پیشنهاد می­گردد.

سپاسگزاری

بدین وسیله از زحمات سرکار خانم صدف صیادی، نیز مدیریت محترم هرباریوم مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان­های آذربایجان شرقی و غربی و مدیریت هرباریوم دانشکده داروسازی دانشگاه تهران به واسطه همکاری در طول این تحقیق سپاسگزاری می­گردد.

  • خاتم‌ساز، م.، 1381، تیره­ی گل‌گاوزبان، در فلور ایران (اسدی و همکاران)، جلد 39، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، صفحات 504-1.
  • صیادی، ص.، محرابیان، ا. ر.، و نیکجویان، م. ج.، 1396، یادداشت­هایی بر تاکسونومی و تنوع جنس Onosma با تاکید بر شواهد مهم و گروه­های کمپلکس در محدوده فلور ایرانیکا، رستنیها، 18(1)، صفحات 58-50.
  • علائی طالقانی، م.، ۱۳۸۴، ژئومورفولوژی ایران، انتشارات قومس، 404 ص.
  • محرابیان، ا. ر.، 1394. الگوهای پراکنش و تنوع جنس Onosma با تأکید بر حفاظت، بوم­زادی و الگوهای پراکنش در جنوب غرب آسیا، رستنیها، 16(1)، صفحات 60-36.
  • مقدم، م. ر.، 1380، اکولوژی توصیفی و آماری پوشش گیاهی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

 

  • Akhani, H., 2006. Flora Iranica: facts and figures and a list of publications by K.H. Rechinger on Iran andadjacent areas, Rostaniha 7(Suppl. 2), PP: 19–61.
  • Ashton, P. S., 1992. Species Richness in Plant Communities, In: Fiedler P. L., Jain, S. K., (eds) Conservation Biology, Springer, Boston, M. A.,
  • Attar, F., and Hamzehee, B., 2007. Onosma bisotunensis (Boraginaceae): a new species from Western Iran, Novon, 17, PP: 279–281.
  • Attar, F., and Joharchi, M. H., 2006. Onosma khorassanica: a new species from northeast of Iran, Rostaniha, 2, PP: 111–114.
  • Binzet, R., 2016. Onosma anatolica, a new species of Boraginaceae from Turkey, Phyto Keys, 69, PP: 39–49.
  • Block, C. A., 1986. Method of soil Analysis, American society of Agronomy monographs, 9, 169p.
  • Boissier, E., 1875, Flora Orientalis sive enumeratio plantarum in Oriente a Graecia et Aegypto ad Indiae fines hucusque observatarum, Vol. IV: Coroliflorae et Monochlamydeae. H. Georg, Genevae, Basilea & Lugdunum, 280pp.
  • Breckle, S. W., 2002. Walter’s vegetation of the earth, The ecological systems of the geo-biosphere, Springer, Heidelberg, 527p.
  • Cecchi, L., and Selvi, F., 2009. Phylogenetic relationships of the monotypic genera Halacsya and Paramoltkia and the origins of serpentine adaptation in circum-mediterranean Lithospermeae (Boraginaceae): insights from ITS and matK DNA sequences, Taxon, 58(3). 700-714.
  • Cecchi, L., Coppi, A., and Selvi, F., 2016. Onosma juliae (Boraginaceae), a new species from southern Turkey, with remarks on the systematics of Onosma in the Irano-Turanian region, Phytotaxa, 288 (3), PP: 201–213.
  • Cecchi, L., Coppi, L., and Selvi, F., 2011. Evolutionary dynamics of serpentine adaptation in Onosma (Boraginaceae) as revealed by ITS sequence data, Plant systematics and Evolution, 297, PP: 185–199.
  • Cohen, J. I., 2011. Phylogenetic analysis of morphological and molecular characters of Lithospermum L., (Boraginaceae) and related species: evolutionary relationships and character evolution, Cladistics, 27(6), PP: 1-22.
  • Davis, P. H., 1978. Flora of Turkey, Vol.6, PP: 237-437. Edinburgh: Edinburgh University Press.
  • Djamali, M., Akhani, H., Khoshravesh, R., AnderieuPonel, Ponel, P., and Brewer, S., 2011. Application of the global bioclimatic classification to Iran: implications for understanding the modern vegetation and biogeography, Ecologia Mediterranea, 37(1), PP: 91-114.‏
  • ESRI, 2003, ArcView GIS Ver. 10. 2. Geographic Information System and Mapping Software.
  • Frey, W., and Probst, W., 1986. A synopsis of the vegetation of Iran, Pp. 61–73. In: Contribution of the Vegetation of Southwest Asia (Kürschner, H., ed.), Dr. Ludwig Reichert, Wiesbaden, Asia 24, 61–73.
  • Ghahreman, A., and Attar, F., 1996a. A new species of the genus Onosma from W., Iran, Iranian Journal of Botany 7(1), PP: 51–55.
  • Hedge, I. C., and Wendelbo, P., 1978. Patterns of distribution and endemism in Iran, Notes from the Royal Botanic Garden of Edinburgh, 36, PP: 441–464.
  • IUCN, 2011. Guidelines for appropriate uses of IUCN Red List Data, Incorporating the Guidelines for Reporting on Proportion Threatened and the Guidelines on Scientific Collecting of Threatened Species, Version 9, Adopted by the IUCN Red List Committee and IUCN SSC Steering Committee, 78 p. Switzerland.
  • Jalili, A., and Jamzad, Z., 1999. The Red Data Book of Iran, Research Institute of Forests and Rangelands, 748 p.
  • Kolarcˇik, V., Zozomova´-Lihova´, J., and Ma´rtonfi, P., 2010. Systematics and evolutionary history of the Asterotricha group of the genus Onosma (Boraginaceae) in central and southern Europe inferred from AFLP and nrDNA ITS data, Plant Syst Evol, 290, PP:21–45.
  • Mehrabian, A. R., and Amini Rad, M., 2018. Onosma mousavi nov (Boraginaceae) from Zagros Mountain(s), Iran, Feddes Repertorium 0, PP: 1–8.
  • Mehrabian, A. R., and Mozaffarian, V., 2018. Seven new species of onosma, (Boraginaceae) with emphasis on their habitats in Iran, Taiwania, 63(4), PP: 366–388.
  • Mehrabian, A. R., Sheidai, M., Noormohamadi, Z., Mozaffarian, V., and Asri, Y., 2012. Palynological diversity in the genus Onosma (Boraginaceae) of Iran, Annals of Biological Research 3(8), PP: 3885–389.
  • Mehrabian, A. R., Sheidai, M., and Mozaffarian, V., 2014b. Three new species of Onosma (Boraginaceae) in Iran, Feddes Repertorium, 124(2–3), PP: 69–79.
  • Mengoni, A., Selvi, F., Cusimano, N., Galardi, F., and Gonnelli, C., 2006. Genetic diversity inferred from AFLP fingerprinting in populations of Onosma echioides (Boraginaceae) from serpentine and calcareous soils, Pl., Bios. 140, PP: 211–219.
  • Meusel, H., Jager, E., Rauschert, S., and Weinert, E., 1978. Vergleichend Chrologie der zentrleuropalschhen Flora, 2. Jena: Karten, Veb Gustav Fischer Verlag, 421 pp.
  • Ministry of Industries and Mines Geological Survey of Iran, 2009.
  • Mueller-Dumbois, D., and Ellenberg, H., 1974. Aims and Methods of Vegetation Ecology, John Wiley & Sons, New York. 547 p.
  • Noroozi, J., Akhani, H., and Breckle. S. W., 2008. Biodivercity and Phytogeography of Alpine flora of Iran, Biodivercity & Conservation.
  • Rabinowitz, D., 1981, Seven forms of rarity, In: Conservation Biology (Pullin, A.S., ed.), Cambridge University Press, Cambridge, PP: 205–217.
  • Riedl, H., 1967. In: Rechinger KH (ed.), Flora IranicaAkademische Druck-u. Verlagsanstalt. Graz: Austria, vol. 48, PP: 170-212.
  • Rodriguez, J. P., Rodriguez-Clark, K. M., Baillie, J. E. M., Ash, N., Benson, J., and Taber, A., 2010. Establishing IUCN Red List Criteria for Threatened Ecosystems, Conservation Biology 25(1), PP: 21–29.
  • Takhtajan, A., 1986. Floristic Regions of the World, University of California Press, 544 p. California.
  • Teppner, H., 1980. Onosma kurdicum Teppner: a new Species from Iran, Phyton 20(12), 141 p.
  • Tsiftsis, S., Tsiripidis, I., and Karagainnakidou, V., 2009. Identifying areas of high importance for orchid conservation in East Macedonia (NE Greece). Biodiversity & Conservation, 18, PP: 1765–1780.
  • Veach, V., Di Minin, E., Pouzols, F. M., and Moilanen, A., 2017. Species richness as criterion for global conservation area placement leads to large losses in coverage of biodiversity. Diversity Distrib, 23, PP: 715–726.
  • Weigend, M., Gottsschling, M., Selvi, F., and Hilger, H. H., 2009, Marbleseeds are gromwells- Systematics and evolution of Lithospermum and allies (Boraginaceae tribe Lithospermeae) based on molecular and morphological data, Mol. Phylo.Evol, 52, PP: 755–768.
  • Zahran, M. A., and Gilbert, F., 2010. Climate-Vegetation: Afro-Asian Mediterranean and Red Sea Coastal Lands. Springer, New York, 324 p.
  • Zohary, M., 1973, Geobotanical foundations of the Middle East. 2 vols, Fischer Stuttgart.
دوره 34، شماره 2
مرداد 1400
صفحه 522-542
  • تاریخ دریافت: 14 شهریور 1397
  • تاریخ بازنگری: 18 مرداد 1398
  • تاریخ پذیرش: 04 شهریور 1398