بررسی فلوریستیک منطقه لیلاخ شهرستان دهگلان، استان کردستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه گیاهان دارویی، مؤسسه آموزش عالی جهاد دانشگاهی کرمانشاه، کرمانشاه، ایران

2 بخش تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کردستان، ایران

3 بخش تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرمانشاه، ایران

چکیده

بررسی فلور هر منطقه دارای اهمیت فراوانی است، که فهرست گیاهان، شناسنامه‌ای از پتانسیل‌های آن منطقه محسوب می‌شود. منطقه لیلاخ با مساحت 13600 هکتار در 2 کیلومتری شمال شرق شهرستان دهگلان در استان کردستان واقع شده است. به منظور شناسایی و معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان، طی فصول رویشی سال‌های 1394 و 1395 گیاهان منطقه جمع‌آوری شدند. در مجموع، 261 گونه متعلق به 197 جنس و 50 تیره در منطقه شناسایی شدند. Asteraceae با 36 گونه، Lamiaceae با 23 گونه، Fabaceae با 22 گونه، Poaceae با 21 گونه، Apiaceae با 18 گونه، Boraginaceae و Brassicaceae هر کدام با 16 گونه مهم-ترین تیره‌های گیاهی منطقه هستند که در مجموع 9/57 درصد از کل گونه‌ها را شامل می‌شوند. جنس‌های Astragalus با 8 گونه، Salvia، Vicia، Centaurea، Euphurbia و Silene با 4 گونه و Amaranthus،Allium، Bromus و Veronica هر کدام با 3 گونه به ترتیب مهم‌ترین جنس‌های گیاهی منطقه مورد مطالعه محسوب می شوند. مطالعه طیف زیستی گونه‌ها نشان می‌دهد که همی‌کریپتوفیت‌ها با 49 درصد شکل زیستی غالب در منطقه می باشند. از نظر پراکنش جغرافیایی گونه ها، بیشترین سهم مربوط به عناصر ایرانی- تورانی (52 درصد) و پس از آن عناصر ایرانی- تورانی و مدیترانه‌ای (11 درصد) بوده که نشان می‌دهد منطقه از نظر جغرافیای گیاهی کاملا تحت تاثیر عناصر فلوریستیک منطقه ایرانی- تورانی می باشد. همچنین تعداد 13 گونه (7/0 درصد) انحصاری ایران و 103 گونه گیاه دارویی در منطقه شناسایی شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Floristic study of Lailakh region in Dehgolan, Kurdistan Province

نویسندگان [English]

  • Mohammad Aref Tabad 1
  • Vahed Abaszadeh 1
  • Hosein Maroofi 2
  • Nastaran Jalilian 3

1 1Department of Medicinal Plants ACECR, Kermanshah, Iran

2 Forests and Rangelands Research Department, Kurdistan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, (AREEO), Kurdistan, I.R. of Iran.

3 Forests and Rangelands Research Department, Kermanshah Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, (AREEO), Kermanshah, I.R. of Iran.

چکیده [English]

Assessing the floristic resources of each region is very important because it serves to identify it’s the genetic potential. The Lailakh region with about 13600 hectares, is located in the west of Iran, neighboaring the Dehgolan city. In order to identify the flora, life form and chorology, plants of the region were collected during the growing seasons of 2015 and 2016. 261 species belonging to 197 genera and 50 families of vascular plants were recognized in the region. Asteraceae with 36 species, Lamiaceae with 23, Fabaceae with 20, Poaceae with 21, Apiaceae with 18, Brassicaceae and Boraginaceae each with 16 species are the largest families of this region flora. The largest genera were Astragalus, Salvia, Silene, Vicia, Centaurea, Euphorbia, Amaranthus, Allium , Bromus and Veronica each with 8, 4, 4, 4, 4, 4, 3, 3, 3 species, respectively. Studying the biological spectrum of species showed that Hemicryptophytes with 49 % is the dominant life form. The largest proportion of the chorological elements belonged to Irano-Turanian floristic region (52%), followed by Mediterranean and Irano-Turanian elements (11%), which indicated that the area was strongly influenced by Irano-Turanian floristic elements. Thirteen species (0.7 percent) in this habitat are endemic for Iran. In addition, 103 species used as medicinal plants.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dehgolan
  • Lailakh
  • Flora
  • Life form
  • Medicinal plants

بررسی فلوریستیک منطقه لیلاخ شهرستان دهگلان، استان کردستان

محمدعارف تبد1، واحد عباس­زاده1، حسین معروفی2 و نسترن جلیلیان3*

1 ایران، کرمانشاه، مؤسسه آموزش عالی جهاد دانشگاهی کرمانشاه، گروه گیاهان دارویی

2 ایران، سنندج، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان، بخش تحقیقات جنگل و مرتع

3 ایران، کرمانشاه، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه، بخش تحقیقات جنگل و مرتع

تاریخ دریافت: 03/07/1398          تاریخ پذیرش: 12/11/98

چکیده

بررسی فلور هر منطقه دارای اهمیت فراوانی است، که فهرست گیاهان، شناسنامه­ای از پتانسیل­های آن منطقه محسوب می­شود. منطقه لیلاخ با مساحت 13600 هکتار در 2 کیلومتری شمال شرق شهرستان دهگلان در استان کردستان واقع شده است. بمنظور شناسایی و معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان، طی فصول رویشی سال­های 1394 و 1395 گیاهان منطقه جمع­آوری شدند. در مجموع، 261 گونه متعلق به 197 جنس و 50 تیره در منطقه شناسایی شدند. Asteraceae با 36 گونه، Lamiaceae با 23 گونه، Fabaceae با 22 گونه، Poaceae  با 21 گونه،  Apiaceae با 18 گونه، Boraginaceae و Brassicaceae هر کدام با 16 گونه مهم­ترین تیره­های گیاهی منطقه هستند که در مجموع 9/57 درصد از کل گونه­ها را شامل می­شوند. جنس­های Astragalus با 8 گونه، Salvia، Vicia، Centaurea، Euphurbia و Silene با 4 گونه و Amaranthus،Allium، Bromus و Veronica هرکدام با 3 گونه بترتیب مهم­ترین جنس­های گیاهی منطقه مورد مطالعه محسوب می­شوند. مطالعه طیف زیستی گونه­ها نشان می­دهد که همی­کریپتوفیت­ها با 49 درصد شکل زیستی غالب در منطقه می باشند. از نظر پراکنش جغرافیایی گونه­ها، بیشترین سهم مربوط به عناصر ایرانی- تورانی (52 درصد) و پس از آن عناصر ایرانی- تورانی و مدیترانه­ای (11 درصد) بوده که نشان می­دهد منطقه از نظر جغرافیای گیاهی کاملاً تحت تأثیر عناصر فلوریستیک منطقه ایرانی- تورانی می­باشد. همچنین تعداد 13 گونه (7/0 درصد) انحصاری ایران و 103 گونه گیاه دارویی در منطقه شناسایی شد.

واژه­های کلیدی: اشکال زیستی، دهگلان، فلور، گیاهان دارویی، لیلاخ

* نویسنده مسئول، تلفن: 09188363393، پست الکترونیکی: n.jalilian@areeo.ac.ir

مقدمه

 

فلور هر منطقه در حقیقت نتیجه واکنش­های جامعه زیستی در برابر شرایط کنونی و همچنین در ارتباط با تکامل گیاهان در دوره‌های گذشته و وضع جغرافیایی آن دوران است و باتوجه به نقش شناسایی گیاهان و اهمیت غیر قابل انکار آن در علوم زیستی و شناخت توان محیط و بهره­گیری هرچه بیشتر و معقول­تر از محیط زیست و بهسازی آن، شناسایی علمی گیاهان در هریک از این زمینه­ها چه از نظر پژوهشی و چه از نظر کاربردی، اهمیت بنیادی و کلیدی پیدا کرده است (7). برای شناخت دقیق و علمی گیاهان از دانش رده­بندی استفاده می­شود. در همین راستا، با توجه به تأثیر تشکیل گونه­های جدید، گونه­های مهاجم و مهاجر در فلور هر منطقه و احساس وظیفه و مسئولیتی که در حفظ و نگهداری گونه­های گیاهی وجود دارد، بررسی فلوریستیک هر منطقه از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا همانند شناسنامه­ای برای هر منطقه است که وجود گیاهان و وضعیت آن را نشان می­دهد (4).

کشور پهناور ایران به دلیل داشتن شرایط اقلیمی خاص (8 اقلیم اصلی و چهار اقلیم فرعی بر اساس روش دومارتن از 13 اقلیم دنیا) و اکولوژیک متنوع موجود در کشور و همچنین وجود تنوع گونه­ای و ژنتیکی فراوان گیاهی با حدود 8000 گونه گیاهی از شرایط بسیار مطلوبی برخوردار است (6، 9و 17). این عوامل سبب شده تا فلور ایران از دیرباز مورد توجه پژوهشگران داخلی و خارجی قرار گیرد و نمونه­های گیاهی فراوانی از سراسر کشور جمع­آوری و شناسایی شده است (2، 16، 23، 37و 39).

استان کردستان با وسعتی حدود 4/29048 کیلومتر مربع، 7/1 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و با توجه به جایگاه خاص اکولوژیکی و به علت برخورداری از تنوع آب و هوایی، خاک و گونه­های متنوع گیاهی دارای اهمیت زیادی به ویژه در عرصه­های منابع طبیعی می­باشد. این استان در منطقه ایرانی- تورانی واقع شده است. وجود تعداد قابل توجهی از عناصر فلوریستیک بوم­زاد در منطقه به غنای گونه­ای شاخص آن افزوده است. این منطقه کوهستانی بوده و در عرصه رشته کوه­های زاگرس قرار دارد. از شرق استان به سوی غرب کوه­ها مرتفع­تر و همچنین میزان بارندگی بیشتر شده که جنگل­های بلوط در غرب استان مؤید این امر است (28).

تاکنون پژوهش­هایی با هدف تعیین ترکیب فلوریستیک مناطق مختلف استان انجام شده است اما هنوز مناطق بسیاری وجود دارند که پوشش گیاهی آنها کمتر مورد بررسی و توجه واقع شده است. در بررسی و شناسایی فلور استان کردستان که طی دو فاز 10 ساله و 5 ساله توسط مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی انجام شد. تعداد 2100 گونه گیاهی شناسایی شد (22). علاوه بر این خراسانی و همکاران در بررسی تنوع زیستی حاشیه دریاچه زریوار 257 گونه گیاهی متعلق به 53 تیره و 183 معرفی نمودند که تیره‌های Asteraceae با 35 گونه و Poaceae با 29 گونه بیشترین تعداد گونه‌ها را به خود اختصاص دادند (8). در بررسی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه زریوار شهرستان مریوان که توسط تبد و همکاران انجام شد، تعداد 590 گونه متعلق به 355 جنس و 81 تیره گیاهی شناسایی شد که تیره کاسنی (Asteraceae) با 46 جنس و 72 گونه بزرگ­ترین تیره و جنس شبدر (Trifolium) با 10 گونه بزرگ­ترین جنس گیاهی در منطقه بود (3). در مطالعه Pourbabaei و همکاران که تنوع زیستی گیاهی در رویشگاه وی­ول در منطقه سرشیو مریوان را بررسی نمودند، حاصل آن شناسایی 82 گونه گیاهی متعلق به 64 جنس و 28 تیره که تیره Asteraceae با تعداد 11 گونه بیشترین غنای گونه ای را به خود اختصاص داده است (37). Hasani و همکاران در بررسی فلوریستیک منطقه سرشیو مریوان 139 گونه گیاهی متعلق به 39 تیره و 116 جنس معرفی نمودند که تیره های Asteraceae با 20 و Fabaceae با 16 گونه بیشترین تعداد گونه­ها را به خود اختصاص دادند (33). سنندجی و مظفریان فلور منطقه سارال را در شهرستان دیواندره مورد مطالعه قرار دادند که نتیجه آن شناسایی 536 گونه گیاهی در ناحیه مورد مطالعه است (12). همچنین در معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه سارال کردستان (زیر حوضه فرهادآباد) توسط گرگین کرجی و همکاران، تعداد 275 گونه گیاهی متعلق به 39 تیره و 172 جنس شناسایی شد که تیره­های Asteraceae، Fabaceae و Apiaceae بزرگترین تیره­ها و جنس­های Astragalus، Centaurea  و  Salvia بزرگترین جنس­های منطقه معرفی شدند (19).

از لحاظ سابقه تحقیق، تاکنون پژوهشی با هدف بررسی فلوریستیک در شهرستان دهگلان انجام نشده است. و تنها گزارشی که وجود دارد مربوط به مطالعه اتنوبوتانی شهرستان دهگلان می­باشد که در نتیجه آن تعداد 106 گونه گیاهی معرفی شد و تیره Asteraceae با 14 گونه و تیره Fabaceae با 12 گونه بیشترین تعداد گونه­ها را به خود اختصاص دادند (1).

این منطقه به لحاظ دارا بودن زیستگاه­های متنوع و وجود دامنه ارتفاعی زیاد از ارزش بالایی برخوردار است. مطالعه حاضر به عنوان نخستین پژوهش فلوریستیک در این منطقه انجام شد و هدف آن جمع­آوری و شناخت دقیق گونه­های گیاهی و ارائه اطلاعات حاصل از پراکنش جغرافیایی و شکل­های زیستی منطقه است.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: منطقه لیلاخ با وسعت 136 کیلومتر مربع بین طول­ جغرافیایی 47 درجه و 8 دقیقه تا 48 درجه و 12 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 35 درجه و 15 دقیقه تا 36 درجه و 35 دقیقه شمالی در 2 کیلومتری شمال شهرستان دهگلان (بخش ئیلاق)، در شرق استان کردستان واقع شده است (شکل 1).

 

شکل 1- موقعیت منطقه لیلاخ در ایران و استان کردستان

 

با توجه به منحنی رسم شده از اطلاعات دوره 25 ساله (1368-1392) ایستگاه هواشناسی سینوپتیک قروه، متوسط سالانه نزولات منطقه لیلاخ 350 میلی‌متر است. متوسط دمای حداقل و حداکثر این منطقه 66/11 درجه سانتی­گراد می­باشد و اقلیم آن براساس روش آمبرژه، خشک و سرد است. نزولات آسمانی منطقه در فصول سرد بصورت برف بوده، تعداد روزهای یخبندان قابل توجه است، از این رو دوره رویش گیاهی نسبتاً کوتاه بوده محدود به فصول گرم سال است. قدیمی­ترین واحد سنگی شناخته شده در این محدوده مربوط به تریاس و ژوراسیک می باشد. خاک­ منطقه جوان بوده و مراحل پیدایش خاک را بطور کامل سپری نکرده و چون اکثر این خاک­ها در تپه ماهورها پدید آمده­اند دارای زهکشی طبیعی بوده و بدون شوری می­باشد (1). شکل شماره 2 منحنی دما – باران (آمبروترمیک) منطقه را نشان می‌دهد.

روش کار: بمنظور معرفی فلور منطقه لیلاخ، ابتدا با بررسی تصاویر هوایی و نقشه­های توپوگرافی و جغرافیایی منطقه و نیز با استفاده از اطلاعات افراد بومی مسیرهای عبور و مرور و عوارض طبیعی مورد شناسایی قرارگرفت، تا با تسلط به این مسیرها بتوان در فصول مناسب به گیاهان منطقه بمنظور جمع­آوری دسترسی داشت. سپس در فصول رویشی مختلف از اسفند ماه 1394 تا شهریور ماه 1395 در نوبت­های متوالی با مراجعه مستقیم به منطقه نمونه­های گیاهی جمع­آوری شدند. شیوه نمونه­برداری بصورت سیستماتیک تصادفی و با روش پیمایش کلی منطقه انجام شد که از روش­های مرسوم مطالعات تاکسونومیک است (20).

 

شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقه لیلاخ

 

نمونه­ها پس از جمع­آوری، پرس و خشک شدن به هرباریوم­های مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان­های کردستان (HKS) و کرمانشاه (RANK) منتقل شدند و با استفاده از منابع فلوری از جمله فلورا ایرانیکا (39)، فلور ترکیه (32)، فلور عراق (41)، فلور ایران (2و 24) و فلور گون‌های ایران (23) شناسایی و اسامی مؤلفان تاکسون­ها با نمایه بین­المللی نام­های گیاهی (34) یکسان­سازی شد. نام­گذاری فارسی گیاهان نیز براساس فرهنگ نام­های گیاهان ایران انجام گرفت (21). وضعیت حفاظتی گونه­ها براساس کتاب Red data book of Iran (35) و همچنین براساس آدرس­های استخراج شده از فلورهای معتبر، میزان حضور گونه­های بوم­زاد در محدوده انتشار آن­ها (Extent of occurrence/EOO)  و با استفاده از نرم افزار (geocat.kew.org) به طور مقدماتی برآورد گردید. تیره­ها و جنس­ها با استفاده از سیستم رده­بندی APG IV تطبیق داده شدند (29). شکل زیستی گیاهان جمع­آوری شده براساس سیستم Raunkiaer (38) تعیین و طیف زیستی ترسیم شد. مناطق انتشار گونه­های گیاهی با مراجعه به فلورهای یادشده تعیین و پراکنش جغرافیایی هرگونه بر اساس دیدگاه­های Takhtajan (40) وZohary  (42) تعیین گردید. همچنین با استفاده از منابع معتبر، گیاهان دارویی نیز مشخص شد (11و 27).

نتایج

در مجموع، در منطقه لیلاخ دهگلان 261 گونه متعلق به 197 جنس و 50 تیره گیاهی شناسایی گردید. از این تعداد 1 گونه از بازدانگان پیشرفته (رده کلامیدوسپرم­ها)، 32 گونه تک­لپه و 226 گونه دولپه هستند. فهرست تیره­ها و گونه­های شناسایی شده و همچنین ناحیه رویشی، شکل زیستی و وضعیت حفاظتی آنها در جدول 1 آمده است.

از نظر غنای تاکسون­ها، بیشترین گونه­ها به تیره­های Asteraceae با 36 گونه، Lamiaceae با 23 گونه، Fabaceae با 22 گونه،Poaceae  با 21 گونه، Apiaceae با 18 گونه، Boraginaceae و Brassicaceae هرکدام با 16 گونه و تیره Caryophyllaceae با 7 گونه تعلق دارند. تیره­های با بیش از 5 تاکسون در شکل 3 نشان داده شده­اند. همچنین 4 تیره دارای 3 تاکسون، 4 تیره دارای 4 تاکسون، 9 تیره دارای 2 تاکسون و 18 تیره فقط دارای یک تاکسون هستند. جنس­های Astragalus با 8 گونه، Salvia، Vicia، Centaurea، Euphorbia و Silene با 4 گونه و Amaranthus، Allium، Bromus و Veronica هرکدام با 3 گونه بترتیب مهم­ترین جنس­های گیاهی منطقه از نظر غنای گونه­ای هستند (شکل 4).

 

جدول 1- فهرست کامل گونه­های گیاهی جمع­آوری شده از منطقه لیلاخ بهمراه شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی و وضعیت حفاظت گونه­ها، نشانه­های اختصاری: Th: (تروفیت) He: (همی­کریپتوفیت)، Cr: (کریپتوفیت)، Ph: (فانروفیت)، Ch: (کامفیت)، IT: (ایرانی-تورانی)، ES: (اروپا-سیبری)، M: مدیترانه­ای، (Cosm): (جهان­وطن)، PI: (چندناحیه­ای)، SS: (صحارا-سندی)، LC: (کمتر در خطر)، VU: (آسیب­پذیر)، DD: (بدون اطلاعات)، ** (گونه­های گیاهی بوم­زاد) و * ( گونه­های دارویی).

تاکسون

اسم فارسی

شکل زیستی

پراکنش جغرافیایی

وضعیت حفاظتی

Amaranthaceae

 

 

 

 

Amaranthus albus L. 

تاج­خروس سفید

Th

IT, ES

---

*Amaranthus blitoides S.Watson

تاج­خروس گسترده

Th

IT, ES

---

* Amaranthus retroflexus L. 

تاج­خروس

Th

Cosm

---

* Chenopodium album L.

سلمه­ تره

Th

Cosm

---

* Salsola kali L.

شور خاردار

Th

Pl

---

Amaryllidaceae

 

 

 

 

Allium atroviolaceum Boiss.

پیاز مزرعه­روی

Cr

IT

---

**Allium koelzii (Wendelbo) K. Perss. & Wendelbo

--

Cr

IT

LC

Allium stipitatum Regel 

پیاز موسیر

Cr

IT

---

Sternbergia clusiana Boiss.

جام زرین کوروش

Cr

IT, M, SS

---

Apiaceae

 

 

 

 

Bupleurum croceum Fenzl

چتر گندمی زرد

Th

IT

---

Chaerophyllum macropodum Boiss.

جعفری فرنگی کوهستانی

He

IT

---

**Echinophora platyloba DC.

خوشاریزه

Ch

IT

LC

* Eryngium billardierei F.Delaroche

زول آبی

He

IT, ES, M

---

Eryngium noeanum Boiss.

بوقناق

He

IT

---

*Falcaria vulgaris Bernh.

غازیاغی

He

IT, ES, M

---

Ferula haussknechtii H.Wolff ex Rech.f.

کمای ساورزی

He

IT

---

Ferulago macrocarpa  Boiss. 

چویل روشن بال

He

IT

---

Grammosciadium scabridum Boiss.

شوید کوهی زبر

Ch

IT

---

*Malabaila sekakul Boiss.

شقاقل صحرایی

He

IT

---

 Physospermum cornubiense (L.) DC.



He

ES

VU

Prangos acaulis (DC.) Bornm.

جاشیر کوتوله

He

IT

---

*Prangos ferulacea Lindl.

جاشیر

He

M

---

*Scandix stellata Banks & Sol.

شانه­ونوس ستاره­ای

Th

IT, M

---

Smyrniopsis aucheri Boiss.

پیکل

He

IT

---

Smyrnium cordifolium Boiss.

آوندول

He

IT

---

Trigonosciadium brachytaenium (Boiss.) Alava

گلپرک

He

IT

LC

Turgenia latifolia (L.) Hoffm.

گیس­چسبک

Th

IT, M

---

Aristolochiaceae

 

 

 

 

*Aristolochia bottae Jaub. & Spach

زرآوند

He

IT

---

Asparagaceae

 

 

 

 

Bellevalia glauca (Lindl.) Kunth

تمشکین برگ آبی

Cr

IT

---

Bellevalia olivieri (Baker) Wendelbo

تمشکین دجله­ای

Cr

IT

---

Muscari neglectum Guss. ex Ten.

کلاغک

Cr

IT

---

Puschkinia scilloides Adams

نجم آبی سان

Cr

IT

---

Scilla persica Hausskn.

نجم آبی

Cr

 IT

---

Asphodelaceae

 

 

 

 

Eremurus spectabilis  Ledeb.

سریش تماشائی بختیاری

Cr

IT

---

Asteraceae

 

 

 

 

Achillea biebersteinii Afanasiev

بومادران زرد

He

IT, ES

---

*Achillea vermicularis Trin.

بومادران کوهستانی

He

IT, ES

---

Acroptilon repens (L.) DC.

تلخه گیجه

He

IT

---

Anthemis altissima Boiss.

بابونه رفیع

Th

IT, ES, SS

---

*Anthemis haussknechtii Boiss. & Reut.

بابونه زاگرسی

Th

IT

---

Arctium lappa L.

باباآدم

He

Pl

---

Carduus arabicus Jacq. ex Murray

تاتاری عربی

Th

ES, M

---

*Carthamus oxyacantha M.B.

گلرنگ زرد

Th

IT, ES, SS

---

*Centaurea behen L.

گل گندم طلائی

He

IT

---

*Centaurea cyanus L.

گل گندم آبی

Th

        M

---

Centaurea depressa M.Bieb.

گل گندم

Th

IT

---

Centaurea virgata Lam. subsp. squarrosa (Willd.) Gugler

گل گندم بوته­ای

He

IT

---

**Cephalorrhynchus microcephalus (DC.) Schichian       

کاهو منقاری کپه کوچک

Cr

IT

LC

Chardinia orientalis (L.) Kuntze

---

Th

IT

---

Chondrilla juncea L.

قندرون

He

IT

---

*Cichorium intybus L.

کاسنی

He

ES, M

---

Cirsium hygrophilum Boiss.

کنگر توچالی

He

IT

---

Crepis sancta (L.) Babc.

ریش قوش

Th

IT, M

---

Crupina crupinastrum (Moris) Vis.

سیاه فندق

He

IT, M

---

Echinops orientalis Trautv

شکر تیغال شرقی

He

IT

---

Filago arvensis L.

---

Th

IT, ES, M

---

*Gundelia tournefortii L.

کنگرخوراکی

He

IT

---

*Onopordum armenum  Grossh.

خارپنبه ایروانی

He

M

---

Onopordum heteracanthum C.A.Mey.

خارپنبه ناجورخار

Ch

IT

---

Picnomon acarna  (L.) Cass.

زردخار

Th

IT, M

---

Scariola orientalis (Boiss.) Sojak

گاو چاق کن

Ch

IT

---

Scorzonera laciniata L.

شنگ اسبی مدیترانه­ای

Cr

IT

---

Senecio mollis Willd.

پیرگیاه جویباری

He

IT

---

Senecio vernalis Waldst. & Kit.

قاصد بهار

Th

IT, ES, M

---

*Sonchus asper (L.) Hill

شیر تیغک

He

IT, M

---

Taraxacum montanum (C. A. Mey.) DC.

گل قاصد کوهی

He

IT

---

Tanacetum polycephalum Sch.Bip.

مینای پرکپه ناجور برگ

He

IT

DD

*Tragopogon buphthalmoides Boiss.

شنگ ایرانی

He

IT, ES, M

---

Tragopogon pterocarpus DC.

شنگ میوه­بالدار

He

IT, ES, M

---

*Tripleurospermum disciforme (C. A. Mey.) Sch.Bip.

بابونه کاذب

Th

IT

---

Xeranthemum squarrosum Boiss. 

عروس صحرایی

Th

IT, ES

---

Berberidaceae

 

 

 

 

Bongardia chrysogonum (L.) Sp.

علف­کبکی

Cr

IT

---

Leontice minor Boiss.

---

Ch

IT

---

Biebersteiniaceae

 

 

 

 

Biebersteinia multifida DC.

آدمک

Cr

IT

---

Boraginaceae

 

 

 

 

*Alkanna frigida Boiss.

شنگار کوهستانی

Ch

M

---

Alkanna orientalis (L.) Boiss.

شنگار کوهستانی

Ch

IT, ES, M

---

*Anchusa italica Retz.

گل­گاوزبان بدل

He

IT, ES

---

Anchusa strigosa Banks & Sol.

گاوزبان خارک­دار

He

IT, M

---

*Buglossoides arvensis (L.) I.M.Johnst. 

سنگدانه خودرو

Th

Pl

---

Echium italicum L.

گل­گاوزبان ایتالیایی

He

IT, M

---

*Erysimum repandum L.

خاکشیر تلخ مواج

Th

IT, ES

---

*Heliotropium europaeum L.

آفتاب­پرست اروپائی

He

IT, M

---

Lappula barbata (M. Bieb.) Gürke

خارلنگری

Th

IT, ES

---

*Moltkia coerulea (Willd) Lehm.

لاجوردی

He

IT

---

Myosotis lithospermifolia (Willd.) Hornem.

فراموشم مکن کوهستانی

He

ES

---

*Nonea pulla (L.) DC.

چشم­گربه­ای سیاه

He

IT, ES

---

Onosma microcarpa Steven ex DC.

زنگوله­ای زرد

He

IT

---

Onosma sericea Willd.

زنگوله­ای کرک­ابریشمی

He

IT

---

Rindera lanata (Lam.) Bunge

---

He

IT

---

Trichodesma incanum  Bunge

فانوس آبی

He

IT

---

Brassicaceae

 

 

 

 

Aethionema fimbriatum Boiss.

آتشین شرابه­ای

He

IT

---

*Alyssum linifolium Stephan

قدومه برگ باریک

Th

IT,M

---

*Cardaria chalepensis (L.) Hand.-Mazz.

ازمک

He

Pl

---

Chorispora persica Boiss.

جلنگو

Th

IT

LC

*Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl

خاکشیر ایرانی

Th

IT, ES, M

---

*Erysimum repandum L.

خاکشیر تلخ مواج

Th

IT, ES

---

Fibigia multicaulis (Boiss. & Hohen.) Boiss.

---

He

IT

---

Fibigia suffruticosa (Vent.) Sweet 

--

He

IT

---

Hesperis persica Boiss.

شب­بوی ایرانی

He

IT

---

Isatis quadrialata Al-Shehbaz, Moazzeni & Mumm.

وسمه

Th

IT

---

Malcolmia africana (L.) W.T. Aiton

شب بوی صحرائی

Th

Pl

---

*Nasturtium officinale W.T. Aiton 

علف چشمه

He

Pl

---

Noccaea papyracea (Boiss.) Khosravi, Mummenhoff & Mohsenzade

---

He

IT

LC

**Rorippa kurdica (Boiss. & Hausskn.) Hedge

ترتیزک زرد کُردی

Th

IT

LC

*Sisymbrium septulatum DC.

خاکشیرحلبی

Th

IT, ES, SS

---

Thlaspi kotschyanum Boiss. & Hohen.

کیسه­چوپان البرزی

Th

IT

---

Campanulaceae

 

 

 

 

Asyneuma virgatum (Labill.) Bornm.

گل چاک کاسنی شکل

He

IT, ES, M

---

Campanula involucrata Aucher ex A.DC.

گل استکانی برگه­دار

He

IT

---

Michauxia laevigata Vent.

گل شکافته

He

IT, ES

---

Caprifoliaceae

 

 

 

 

Cephalaria syriaca (L.) Schrad.

سر شکافته

Th

M

---

Pterocephalus canus Coulter

سربال زرد

He

IT, M

---

Caryophyllaceae

 

 

 

 

Acanthophyllum microcephalum Boiss.

چوبک ایرانی

Ch

IT

---

Dianthus orientalis Adams

میخک شرقی

Ch

IT

---

Holosteum umbellatum L.

جبره

Th

Pl

---

Silene ampullata Boiss.

سیلن حبابی

He

IT

---

Silene aucheriana Boiss.

سیلن ایرانی

Ch

IT

---

Silene commelinifolia var. ovatifolia V. Melzheimer.

سیلن دربندی

He

IT

---

Silene conoidea L.

سیلن مزرعه روی

Th

IT, M

---

Cistaceae

 

 

 

 

Helianthemum ledifolium (L.) Miller

گل آفتابی اروپائی

Th

IT, M

---

Colchicaceae

 

 

 

 

Colchicum szovitsii Fisch. & C. A. Mey.

گل حسرت برفی

Cr

IT

---

Convolvulaceae

 

 

 

 

*Convolvulus arvensis L.

پیچک صحرائی

He

Pl

---

Convolvulus commutatus Boiss.

پیچک کپه­ای

Ch

IT

---

Crassulaceae

 

 

 

 

Pseudosedum multicaule (Boiss. & Buhse) Boriss.

شبه ناز

Ch

IT

---

Cyperaceae

 

 

 

 

Carex divisa Huds.

جگن

He

Cosm

---

*Cyperus longus L.

---

He

Pl

---

Scirpoides holoschoenus subsp. australis (L.) Soják

پیزر

He

IT

---

Euphorbiaceae

 

 

 

 

Euphorbia aleppica L.

فرفیون سوری

Th

IT, M

---

**Euphorbia cheiradenia Boiss. & Hohen.

فرفیون خوشه­ای

He

IT

LC

*Euphorbia denticulata Lam.

فرفیون دندانه­دار

He

IT

---

Euphorbia macroclada Boiss.

فرفیون شاخه  ضخیم

He

IT

DD

Ephedraceae

 

 

 

 

*Ephedra major  Host

اُرمک رنگارنگ

Ph

Cosm

---

Fabaceae

 

 

 

 

*Alhagi persarum Boiss. & Buhse 

ترنجبین

He

IT

---

Astragalus alyssoides Lam.

--

He

IT

VU

Astragalus brachycalyx Fisch.

--

Ch

IT

---

Astragalus chrysostachys Boiss.

--

Ch

IT

 

**Astragalus cyclophyllon G. Beck

--

He

IT

VU

**Astragalus hymenocalyx Boiss.

--

He

IT

LC

**Astragalus kirrindicus Boiss.

--

He

IT

LC

Astragalus michauxianus Boiss.

--

He

IT

---

**Astragalus vegetus Bunge

--

Ch

IT

LC

*Glycyrrhiza glabra L.

شیرین بیان

He

IT, ES, M

LC

*Lathyrus aphaca L.

خلر بی­برگ

Th

IT, ES

---

*Lotus corniculatus L.

یونجه پا کلاغی

He

Pl

---

Lotus gebelia Vent.

یونجه زرد

He

IT

---

*Melilotus officinalis (L.) Pall.

اکلیل­الملک

He

Pl

---

*Ononis spinosa L.

خارخر

He

IT, M

---

*Pisum sativum L.

نخود فرنگی

Th

IT

---

*Sophora alopecuroides L.

تلخ بیان

He

IT

---

*Trifolium dasyurum C. Presl

شبدر طناز

Th

IT, ES, M

---

Trigonella astroites Fisch. & C. A. Mey.

شنبلیله

Th

IT

---

Vicia michauxii Spreng.

ماشک سوری

Th

IT

---

Vicia narbonensis L.

ماشک برگ پهن

Th

IT, M

---

Vicia iranica Boiss.

ماشک ایرانی

Ch

IT

---

Vicia variabilis Freyn & Sint.  

ماشک متنوع

He

IT

---

Geraniaceae

 

 

 

 

*Erodium cicutarium (L.) L'Her.

نوک لک لکی دراز

Th

 

IT

---

Geranium tuberosum L.

سوزن چوپان غده­دار

Cr

IT

---

Hypericaceae

 

 

 

 

*Hypericum perforatum L.

گل­راعی

He

Pl

---

*Hypericum scabrum L.

گل­راعی دیهیمی

He

IT

---

Iridaceae

 

 

 

 

Crocus biflorus Mill.

زعفران دو گلی

Cr

IT-ES

---

*Crocus pallasii subsp. haussknechtii (Boiss. & Reut. ex Maw) B.Mathew

جو قاسم

Cr

IT

---

Gladiolus atroviolaceus Boiss.

گلایول سیاه

Cr

IT, M

---

Gladiolus italicus Mill.

گلایول ایتالیائی

Cr

IT, ES, M

---

Iris reticulata M.Bieb.

زنبق مشبک

Cr

IT

---

Ixioliriaceae

 

 

 

 

*Ixiolirion tataricum (Pall.) Schult. & Schult.f.

خیارک

Cr

IT, ES, M

---

Juncaginaceae

 

 

 

 

*Triglochin palustris L.

چمن پیکانی

Cr

IT, ES

---

Lamiaceae

 

 

 

 

*Acinos graveolens (M.Bieb.) Link

آویشنک

Th

IT, ES, M

---

*Eremostachys macrophylla  Montbret & Aucher ex Benth.

سنبل بیابانی

He

IT, M

---

**Lagochilus aucheri Boiss.

لب خرگوشی

He

IT, ES

LC

*Lallemantia iberica (M.Bieb.) Fisch. & C.A.Mey.

بالنگوی شهری

Th

IT

---

*Lamium amplexicaule L.

گزنه­سای ساقه آغوش

Th

ES

---

Marrubium astracanicum Jacq.

فراسیون کوهستانی

He

IT, ES, SS

---

*Mentha longifolia (L.) Huds.

پونه

He

Pl

LC

Nepeta heliotropifolia Lam.

پونه­سای خوش رنگ

He

IT

---

Phlomis lanceolata Boiss. & Hohen.

گوش­بره سرنیزه­ای

He

IT

---

Phlomis Olivieri Benth.

گوش بره

He

IT

---

*Prunella vulgaris L.

نعناع چمنی

He

IT, ES

---

Salvia hydrangea DC. ex Benth.

مریم­گلی تماشایی

He

IT

---

*Salvia nemorosa L.

مریم­گلی مزرعه­روی

He

IT, ES

---

*Salvia multicaulis Vahl

مریم­گلی ارغوانی

He

IT

---

Salvia poculata Nábělek 

مریم­گلی فنجانی

He

IT

DD

**Satureja sahendica Bornm.

مرزه سهندی

Ch

M

LC

Stachys inflata Benth.

سنبله­ای ارغوانی

He

IT

---

*Stachys lavandulifolia Vahl

چای کوهی

Ch

IT, ES

---

Stachys spectabilis Choisy ex DC.

سنبله­ای تماشائی

He

IT, ES

---

*Teucrium polium L.

مریم نخودی همدانی

He

 

IT, M

---

**Thymus fallax Fisch. & C.A. Mey.

آویشن آناتولی

Ch

IT

LC

*Ziziphora clinopodioides Lam.

کاکوتی کوهی

He

IT

VU

*Ziziphora tenuior L.

کاکوتی

Th

IT

---

Liliaceae

 

 

 

 

Fritillaria crassifolia Boiss. & A. Huet subsp. kurdica Boiss. & Noe

لاله واژگون کردی

Cr

IT

---

Gagea confusa A. Terracc.

نجم طلایی برگ پهن

Cr

IT

---

Gagea reticulata (Pall.) Schult. & Schult.f. 

نجم طلائی مشبک

Cr

IT

---

*Ornithogalum oligophyllum E.D. Clarke

شیرمرغ کم برگ

Cr

IT, M

---

Tulipa humilis Herb.

لاله پاکوتاه

He

IT

---

Tulipa systola Stapf

---

Cr

IT

---

Linaceae

 

 

 

 

*Linum glaucum Boiss. & Noë

کتان بین النهرینی

Ch

IT

---

Malvaceae

 

 

 

 

*Alcea kurdica (Schlecht.) Alef.

ختمی کُردی

He

IT, ES, M

---

*Hibiscus trionum L.

گل یک ساعته

Th

Pl

---

*Malva neglecta Wallr.

پنیرک معمولی

He

Pl

---

*Malva sylvestris L.

پنیرک قرمز

Th

IT

---

Onagraceae

 

 

 

 

*Epilobium hirsutum L.

بید علفی کرکی

He

IT, ES, M

---

Orobanchaceae

 

 

 

 

Bungea trifida (Vahl) C. A. Mey.

---

He

IT

---

Papaveraceae

 

 

 

 

*Fumaria vaillantii Loisel.

شاهتره

Th

Cosm

LC

Glaucium grandiflorum Boiss. & Huet

شقایق گل درشت

He

IT

---

*Hypecoum pendulum L.

شاهتره­ای

Th

IT, ES, M

---

*Papaver dubium L.

خشخاش هرز

Th

IT, ES, M

---

Papaver macrostomum Boiss. & Huet ex Boiss.

خشخاش پرچم درشت

Th

IT, ES, SS

---

Plantaginaceae

 

 

 

 

*Plantago lanceolata L.

بارهنگ سرنیزه­ای

He

IT, ES, M

---

*Plantago major L.

بارهنگ

He

Cosm

---

*Linaria lineolata Boiss. & Ky. 

کتانی برگ باریک

He

IT

---

Veronica acrotheca Bornm. & Gauba

سیزاب فشندی

He

IT, M

LC

*Veronica anagallis-aquatica L.

سیزاب آبی

He

IT

---

*Veronica orientalis Mill.

سیزاب شرقی

He

IT, ES

---

Plumbaginaceae

 

 

 

 

Acantholimon latifolium Boiss.

کلاه میرحسن برگ پهن

Ch

IT

---

Poaceae

 

 

 

 

Aegilops triuncialis L., nom. cons.

گندم نیای سه لایه

Th

IT, M

---

 Agropyron elongatiforme Drobow

چمن گندمی بلند

He

IT

---

Alopecurus apiatus Ovcz.

دم روباهی کوهسری

He

IT

---

Alopecurus arundinaceus Poir.

دم­روباهی نی مانند

He

IT, ES

---

Avena fatua L.

یولاف پوچ

Th

IT

---

Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl

یولافک

Cr

M

---

Boissiera squarrosa (Banks & Sol.) Nevski

----

Th

Pl

---

Bromus danthoniae Trin.  

جارو علفی هرز

Th

IT

---

Bromus scoparius L.

جارو علفی بی برگ

Th

Pl

---

*Bromus tectorum L.

جارو علفی بامی

Th

Cosm

---

Catabrosa aquatica (L.) P. Beauv.

علف جویبار

He

Pl

---

Colpodium parviflorum

Boiss. & Buhse

پاغلافی سهندی

He

IT

---

*Cynodon dactylon (L.) Pers.

مرغ

He

Pl

---

Dactylis glomerata L.

علف باغ

He

Pl

---

Eremopoa persica (Trin.) Roshev.

---

Th

IT, M

---

Festuca ovina L.

علف بره

He

IT

---

Hordeum bulbosum L.

جو پیازدار

Cr

IT, M

---

Hordeum leporinum Link

جوموشک

Th

IT, M

---

Poa bulbosa L.

چمن پیازک­دار

He

IT, ES, M

---

Secale cereale L.

چاودار

Th

IT, M

---

*Sorghum halepense Pers.

چائیر

He

IT

---

Polygonaceae

 

 

 

 

Polygonum alpestre C. A. Mey.

هفت­بند کوهستانی

He

IT

---

Rumex tuberosus L.

ترشک غده­دار

Cr

IT, ES

---

Portulacaceae

 

 

 

 

*Portulaca oleracea L.

خرفه

Th

Cosm

---

Primulaceae

 

 

 

 

Androsace maxima L.

یاسمن صخره­ای یکساله

Th

IT, ES,SS

---

Ranunculaceae

 

 

 

 

*Adonis flammea Jacq.

چشم خروس آتشین

Th

Pl

---

Anemone biflora DC.

آنمون

Cr

IT

---

Anemone coronaria L.

آنمون تاجدار

Cr

IT, M

---

*Ficaria kochii (Ledeb.) Iranshahr & Rech.f.

---

Cr

IT

---

*Ranunculus arvensis L.

آلاله

Th

IT, ES, M

---

Ranunculus oxyspermus Willd.

آلاله دانه­ریز

He

 

IT, M

---

Rosaceae

 

 

 

 

**Amygdalus haussknechtii C. K. Schneid. ex Bornm.

بادام زاگرسی

Ph

IT

LC

*Rosa persica J.F.Gmel.

ورک (رز ایرانی)

Ch

IT, ES

---

*Potentilla reptans L.

پنجه برگ رونده

He

IT, ES

---

* Sanguisorba lasiocarpa Hand.-Mazz.

توت روباهی بهبهانی

He

 

IT, ES, M

---

Rubiaceae

 

 

 

 

*Cruciata taurica (Pall.) Ehrend.

صلیبی کوهستانی

Ch

IT, M

---

*Galium aparine L.

بی­تی­راخ

Th

IT, ES, M

---

Galium mite Boiss. & Hohen.

شیر پنیر

He

IT

---

Rutaceae

 

 

 

 

Haplophyllum perforatum (M. Bieb.) Kar. & Kir.

مورد کاذب

He

IT

---

Salicaceae

 

 

 

 

*Salix alba L.

بید سفید

Ph

IT, ES

---

*Salix triandra L.

بید بادامی

Ph

IT, ES

---

Scrophulariaceae

 

 

 

 

**Scrophularia nervosa Benth.

گل میمونی رگه­دار

He

IT

LC

*Verbascum agrimoniifolium (C. Koch) Huber-Morath

گل ماهور غافثی

He

IT, ES

---

Solanaceae

 

 

 

 

*Hyoscyamus kurdicus Bornm.

بذرالبنج کُردی

He

IT, ES

---

Urticaceae

 

 

 

 

*Urtica dioica L.

گزنه دوپایه

He

IT, M

---

Violaceae

 

 

 

 

Viola modesta Fenzl

بنفشه فروتن

Th

IT

---

*Viola odorata L.

بنفشه معطر

He

IT, ES

LC

Zygophyllaceae

 

 

 

 

*Zygophyllum fabago L.

قیچ لوبیایی

Ch

Cosm

---

 

شکل3- تعداد گونه­ها و جنس­های غنی­ترین تیره­ها در پوشش گیاهی منطقه لیلاخ

 

نتایج مربوط به طیف زیستی گونه­های گیاهی نشان داد که همی­کریپتوفیت­ها با 129 گونه (49 درصد) بزرگ­ترین گروه گیاهان را تشکیل می­دهند و پس از آنها، بترتیب تروفیت­ها با 69 گونه (27 درصد)، کریپتوفیت­ها با 35 گونه (13 درصد)، کامفیت­ها با 25 گونه (10 درصد) و فانروفیت­ها با 3 گونه (1 درصد) قرار دارند (شکل 5). بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه، نشان­دهنده غلبه گونه­ای ناحیه رویشی ایرانی- تورانی است.

 

شکل4- تعداد گونه­های غنی­ترین جنس­ها در پوشش گیاهی منطقه لیلاخ

 

این گونه­ها 52 درصد فلور منطقه لیلاخ را تشکیل می­دهند. پس از این عناصر رویشی، بترتیب عناصر متعلق به دو ناحیه رویشی ایرانی- تورانی/ مدیترانه­ای با فراوانی 11 درصد، عناصر متعلق به نواحی رویشی ایرانی-تورانی/ اروپا-سیبری با فراوانی 10 درصد و گونه­های متعلق به بیش از دو ناحیه رویشی با فراوانی 9 درصد بیشترین تعداد گونه را دارند. سایر عناصر فیتوجغرافیایی با درصد اندکی در منطقه لیلاخ حضور دارند (شکل 6).

حدود 1800 گونه گیاهی بوم­زاد در ایران وجود دارد (18) که 13 گونه از آن­ها (7/0 درصد) در منطقه لیلاخ یافت می­شوند. از بین 1405 گونه نادر و در معرض خطر نابودی در ایران (35) 16 گونه (06/1 درصد) آن­ها در این منطقه مشاهده شد، به بیان دیگر، 8/9 درصد گونه­های گیاهی منطقه نادر و در معرض خطر نابودی هستند.

بحث و نتیجه­گیری

نتایج حاصل از بررسی فلوریستیک منطقه لیلاخ نشان می‍دهد که از حدود 8000 گونه گزارش شده در کشور (14) 261 گونه یعنی 2/3 درصد آنها در این منطقه یافت شدند.

 

                

  شکل 5- نمودار شکل زیستی گیاهان منطقه لیلاخ برحسب درصد             شکل 6- نمودار پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه لیلاخ برحسب درصد

 

همچنین در مقایسه با 2100 گونه فلور استان کردستان (22) این منطقه حدود 4/12 درصد گونه­های استان را دارا می­باشد. حضور 261 گونه گیاهی در عرصه 13600 هکتار نشان از تنوع و غنای گونه­ای بالا در منطقه دارد. عشقی­ملایری و همکاران (15) در مطالعه فلوریستیک معدن آهن گلالی که یکی از مناطق نزدیک به منطقه مورد مطالعه است، 147 گونه گیاهی متعلق به 116 جنس و 36 تیره را معرفی کردند که از نظر تعداد تاکسون­ها با نتایج حاضر تشابه زیادی دارد.

تیره­های Asteraceae، Fabaceae، Poaceae  و Lamiaceae مهم­ترین تیره­های گیاهی منطقه هستند و در مطالعات پیشین (3، 12، 28و 33) که در سایر رویشگاه­های استان کردستان انجام گرفته نیز به عنوان مهم­ترین تیره­های گیاهی از نظر سهم گونه­ها معرفی شدند. تیره Asteraceae همچنین در اکثر مطالعات فلوریستیک که در سایر نقاط ایران انجام گرفته بیشترین گونه را به خود اختصاص داده است. علت فراوانی نسبی گیاهان این تیره را می­توان به عواملی تکاملی، تنوع بالای گونه­های آن در کشور، سازش پذیری گیاهان این تیره به شرایط سخت کوهستانی و توانایی فوق­العاده گیاهان این تیره در ایجاد و انتشار بذرهای کوچک و معمولاً مجهز به عوامل انتشار دانست. علاوه بر این بسیاری از گونه­های آن از نظر مرتعی و درجه خوش­خوراکی در کلاس 3 بوده و عملاً مورد چرای دام قرار نمی­گیرند، بنابراین عامل اصلی تخریب پوشش­های گیاهی یا چرای دام تأثیری بر حضور بعضی از گونه­های این تیره ندارد (4).

بررسی جنس­های گیاهی موجود در منطقه نشان داد، جنس گون (Astragalus) با 8 گونه مهم­ترین جنس گیاهی منطقه محسوب می­شود. این جنس در مطالعات جلیلیان و همکاران (5)، شیرمردی و همکاران (13)، درویش­نیا و همکاران (9)، نیز به ­عنوان مهم­ترین جنس از نظر فراوانی گونه معرفی شده است و این نشان می­دهد که ایران زیر سیطره گون بوده و گونستان­های ایران مهم­ترین عناصر رویشی را تشکیل می­دهند (23).

طیف زیستی گونه­های گیاهی و درصد حضور هریک از شکل­های زیستی می­تواند سیمایی از وضعیت آب و هوایی منطقه را تداعی کند. زیرا شکل زیستی گیاهان نشان دهنده سازش­های ریختی آنها نسبت به شرایط اقلیمی، خاکی، زیستی و در نهایت اکولوژی یک رویشگاه است (30). به دلیل کوهستانی بودن و آب و هوای سرد، گیاهان همی­کریپتوفیت با 129 گونه بیشتر از سایر شکل­های زیستی در منطقه حضور داشتند که با مطالعات تبد و همکاران (3) و سنندجی و مظفریان (12) مطابقت دارد. از گونه­هایی که با شکل زیستی همی­کریپتوفیت در منطقه مشاهده شدند می­توان به گونه­های Malabaila sekakul ، Prangos ferulacea، Smyrnium cordifolium، Fibigia suffruticosa، Silene commelinifolia، Satureja sahendica و Onosma microcarpa اشاره کرد. همی­کریپتوفیت­ها روش­های مختلفی از جمله ذخیره آب، استفاده از آب داخل زمین، کاهش نیاز آبی از طریق از دست دادن برگ­ها و کاهش رشد رویشی تحت شرایط نامساعد محیطی را به­کار می­برند (36). دومین شکل زیستی فراوان منطقه از نظر تراکم حضور تروفیت­ها هستند. حضور فراوان تروفیت­ها در برخی نقاط مانند منطقه لیلاخ نه به علت شرایط نامساعد (بارندگی کم) بلکه به علت وجود تخریب و مسیرهای توالی ثانویه در جوامع گیاهی (تبدیل اراضی طبیعی به کشاورزی و رهاسازی آنها) و هجوم عناصر یک­ساله به جوامع گیاهی طبیعی منطقه است (31). تبد و همکاران (3) نیز در بررسی شکل زیستی گیاهان منطقه زریوار مریوان دریافتند که همی­کریپتوفیت­ها باتوجه به اقلیم کوهستانی و سرد منطقه غلبه دارد. گروه دوم شکل زیستی در مطالعات آنان نیز تروفیت­ها بودند که شرایط مشابه اکولوژیک دو منطقه را از نظر عوامل اکولوژیک پایه و بهره­برداری بیان می­کند. گرگین­کرجی و همکاران (19) که در منطقه مورد مطالعه آن­ها نیز تروفیت­ها غالب بوده است، حضور این گروه را ناشی از تخریب در منطقه عنوان کرده­اند. وجود درصد کم ژئوفیت­ها در منطقه لیلاخ نشان­دهنده کم­عمق بودن و فرسایش خاک است. تعداد کم فانروفیت­ها نیز نشان از شرایط سخت اکولوژیکی حاکم بر منطقه دارد (25). 

حضور بارز عناصر ناحیه ایرانی- تورانی (136 گونه) در منطقه لیلاخ و مقایسه آن با بیشتر رویشگاه­های زاگرس (10، 14و 26) نشان می­دهد که حضور این عناصر در رشته­کوه­های زاگرس عمومیت داشته و این رشته­کوه­ها از جمله منطقه لیلاخ می­توانند در ناحیه رویشی ایرانی- تورانی [بخش کوردو- زاگروسین] قرار گیرند (42). همچنین حضور جنس­هایی نظیر Silene، Astragalus، Salvia، Stachys، Tulipa، Acantholimon و Amygdalus که عناصر آنها به طور عمده در ناحیه رویشی ایرانی- تورانی تجمع یافته است، نشان از غالبیت رویش­های ایرانی- تورانی در منطقه لیلاخ دارد.

گونهEphedra major  متعلق به تیره Ephedraceae (ارمک) تنها گونه بازدانه پیشرفته (رده کلامیدوسپرم) منطقه لیلاخ می­باشد. گونه­های دارویی مهمی نظیرZiziphora clinopodioides ، Smyrnium cordifolium، Eremurus spectabilis، Satureja sahendica و Thymus fallax در دامنه ارتفاعی 1900 تا 2800 متر در منطقه مشاهده می­شوند که در پژوهش­هایی که با هدف بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان دهگلان انجام گرفته (1)، گزارشی مبنی بر وجود آنها وجود ندارد که به احتمال زیاد به دلیل عدم جمع­آوری آنها در منطقه مورد مطالعه می­باشد. این گونه­ها همچنین به علت بهره برداری بی­رویه جهت مصارف دارویی و خوراکی در معرض خطر انقراض قرار دارند و با توجه به گزارش افراد محلی هرسال به طور چشم­گیری از جمعیت این گونه­ها در منطقه لیلاخ کاسته می­شود.

بوم­زادها گیاهان انحصاری هر سرزمین هستند که در آن منطقه حضور دارند و عرصه انتشار آن­ها کاملاً محدود به آن سرزمین است (18). از مجموع 261 گونه شناسایی شده، 13 گونه انحصاری ایران می­باشند که باتوجه به 1800 گونه انحصاری فلور ایران از بین 8000 گونه شناسایی شده رقم چشم­گیری است. از گونه­های انحصاری مهم در منطقه لیلاخ می­توان Echinophora platyloba،Thymus fallax ، Rorippa kurdica وSatureja sahendica را نام برد.

بررسی­ها نشان داد علیرغم فلور نسبتاً غنی، پوشش گیاهی منطقه رو به تخریب است. براساس فهرست گونه­های در معرض خطر ایران (35) و برآورد مقدماتی آدرس­های استخراج شده گونه­های بوم­زاد از فلورهای معتبر، وضعیت حفاظتی 14 گونه در طبقه کمتر در خطر (LC) و 4 گونه: Ziziphora clinopodioides،Astragalus alyssoides، Physospermum cornubiense و Astragalus cyclophyllon در طبقه آسیب­پذیر (VU) قرارگرفتند. قضاوت درباره تعیین وضعیت حفاظتی گونه­های موجود در فلور منطقه لیلاخ هنگامی اعتبار علمی کافی خواهد داشت که مطالعات و پژوهش­های لازم در ارتباط با وضعیت حفاظتی تمام گونه­ها صورت گیرد. کمبود تنوع گونه­های گیاهی در برخی از نقاط منطقه، حضور چشم­گیر گونه­های مهاجم از جمله گونه­هایی از جنس­های: Euphorbia، Eremurus، Ononis، Alhagi و Glycyrrhiza glabra؛ همچنین گسترش گونه­های متعددی از جنس­های غیرخوش­خوراک تیره Asteraceae نظیر: Onopordom، Echinops، Carthamus، Echinops و Chondrilla در نقاط مختلف، نشانه­هایی از روند تخریب گونه­های گیاهی منطقه به علت فعالیت­های مخرب انسانی از قبیل تبدیل مراتع به اراضی کشاورزی، جاده­سازی، فشار ناشی از چرای بی­رویه دام­ها و برداشت بی­رویه گیاهان است که به منزله هشداری برای دستگاه­های اجرایی در امر حفاظت از عرصه­های منابع طبیعی است تا با ایجاد تدابیر حفاظتی از قبیل قرق کردن، افزایش آگاهی اهالی منطقه، آموزش و ترویج شیوه­های بهره­برداری اصولی گیاهان زمینه حفاظت و حمایت جامع تنوع زیستی را در رویشگاه­های طبیعی فراهم آورد.

1- احمدی، ر.، و احمدی، ف.، 1395. بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان دهگلان، چهارمین همایش ملی انجمن­های علمی دانشجویی رشته­های مهندسی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه تهران، صفحات 139-123.
2- اسدی، م.، معصومی، ع.، خاتمساز، ا.، مظفریان، م.، و جم زاد، ز.، (97-1367) .فلور ایران، شماره ۱-۱۴۵، انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران
3- تبد، م. ع.، جلیلیان، ن.، و معروفی، ح.، 1395. بررسی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه زریوار، مریوان، کردستان، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 8 (29)، صفحات 102-69.
4- جعفری، ع.، و ظریفیان، ا.، 1394. مطالعه فلوریستیک کوه ساورز در استان کهگیلویه و بویراحمد، مجله پژوهش­های گیاهی،  28 (5)، صفحات 951-929.
5- جلیلیان، ن.، شیخی، ا.، و دهشیری، م. م.، 1393. مطالعه فلوریستیک منطقه کوه بهارآب در رشته‌کوه زاگرس (منطقه مرزی بین استان‏های کرمانشاه و ایلام، ایران)، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 6 (18)، صفحات 76-65.
6- حسینی، س. ر.، ابرسجی، ق.، و حسینی، س. ح.، 1387. گیاهان دارویی استان گلستان، تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 24 (4)، صفحات 499-472.
7- حمزه­ای، ب.، 1395. بررسی فلور منطقه حفاظت شده بیستون، تاکسونومی و بیوسیستماتیک 29 (8)، صفحات 50-25.
8- خراسانی، ن.، ریاضی، ب.، و علی­احیایی، ع.، 1393. بررسی تنوع گونه‌های گیاهی حاشیه دریاچه زریوار مریوان، نشریه محیط زیست طبیعی، 67 (1)، صفحات 53-64.
9- درویش­نیا، ح.، دهقانی کاظمی، م.، فرقانی، ا. ح.، و کاویانی­فرد، ا. ا.، 1391. مطالعه و معرفی فلور منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 4 (11)، صفحات 60-47.
10- رشید نهال، م.، 1385. معرفی فلور و شکل زیستی گیاهان منطقه حفاظت شده دینارکوه در استان ایلام، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بروجرد، بروجرد، ایران، 100 صفحه.
11- زرگری، ع.، ۱۳۷۱. گیاهان دارویی. جلد سوم، انتشارات دانشگاه تهران، ۹۲۵ صفحه.
12- سنندجی، س.، و مظفریان، و.، 1389. بررسی فلور منطقه سارال استان کردستان، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 2(3)، صفحات 84-59.
13- شیرمردی، ح. ع.، حیدری، ق.، غلامی، پ.، مظفریان، و.، و طهماسبی، پ.، 1393. مطالعه فلور مراتع منطقه قیصری کوهرنگ در استان چهارمحال و بختیاری، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 6 (18)، صفحات 106-87.
14- عباسی، س.، بهداروند، م.، زارع، ح.، پیله­ور، ب.، و حیسنی، س. م.، 1394. بررسی فلور، ساختار رویشی و کورولوژی عناصر گیاهی در بخشی از منطقه حفاظت شده اشترانکوه، لرستان، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 17(1)، صفحات 134-125.
15- عشقی ملایری، ب.، عسگری نعمتیان، م.، کاظمینی، ف.، و دهشیری، م. م.، 1392. مطالعه فلوریستیک و تعیین شکل­های زیستی گیاهان معدن آهن گلالی، زیست شناسی گیاهی ایران، 5 (15)، صفحات 58-45.
16- قهرمان، ا.، 1384-1375. فلور رنگی ایران، شماره­های 25-1. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور.
17- قهرمان، ا.، 1375. کد عمومی خانواده­ها و جنس­های فلور ایران، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور.
18- قهرمان، ا.، و عطار، ف.، 1377. تنوع زیستی گونه­های گیاهی ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 1128 صفحه.
19- گرگین کرجی، م.، کرمی، پ.، و معروفی، ح.، 1392. معرفی فلور، شکل زیستی و کورولوژی گیاهان منطقه سارال کردستان (زیر حوزه فرهادآباد)، مجله پژوهش­های گیاهی، 26 (4)، صفحات 525-510.
20- مصداقی، م.، 1390. توصیف و تحلیل پوشش گیاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 288 صفحه.
21- مظفریان، و.، 1375. فرهنگ نام های گیاهان ایران (لاتینی، انگلیسی، فارسی)، انتشارات فرهنگ معاصر.
22- معروفی، ح.، 1389. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی جمع­آوری و شناسایی گیاهان استان کردستان، مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور.
23- معصومی، ع.ا.، ۱۳۸۴. گون های ایران، جلد ۵. انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور. ۷۸۶ صفحه.
24- معصومی، ع. ا.، 1382. فلور ایران، شماره 43، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور.
25- ملک­پورزاده، ل.، میرتاج­الدینی، س. م.، و ناظری، و.، 1394. مطالعه فلور منطقه رأس‌کوه شهرستان بافت، استان کرمان، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 7 (23)، صفحات 94-85.
26- مهرنیا، م.، و رامک، پ.، 1393. بررسی فلوریستیک حوزه آبخیز نوژیان (استان لرستان)، زیست شناسی گیاهی ایران، 6 (20)، صفحات 136-113.
27- میرحیدر، ح.، 1373.  معارف گیاهی (کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماری­ها)، جلدهای 8-1، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی.
 
28- Ahmadi, F., Mansory, F., Maroofi, H., and Karimi, K., 2013. Study of flora, life form and chorotypes of the forest area of West Kurdistan (Iran). Bulletin of Environment, Pharmacology and Life Sciences, 2 (9), PP: 11-18.
29- APG, I. V., 2016. An update of the angiosperm phylogeny group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV. Botanical Journal of the Linnean Society, 181(1), PP: 1-20.
30- Archibold, O.W. 1995. Ecology of world vegetation. Chapman and Hall Inc., London. 509 pp.
31- Cain, SA 1950, Life- forms and phytoclimate. Botanical Review, 16: 1-32.
32- Davis, P.H. 1965-1988. Flora of Turkey and East Aegean Islands, vols. 1-10. Edinburgh University Press. Edinburgh.
33- Hassani, S. M., Yazdanshenas., H., Nazarpoorfard, K., Bassiri, R., and PurRezaee, J., 2014. Study of physiognomy and origin of plant species in Sarshiv area of Marivan, Iran, Journal of Rangeland Science, 4, PP: 270-276.
34- IPNI, The International Plant Names Index. Retrieved from http://www.ipni.org. On: 19 September 2019.
35- Jalili, A., and Jamzad, Z., 1999. Red Data Book of Iran: A preliminary of Endemic, Rare and Endangered plant species in Iran. Research Institute of Forest and Rangelands, Tehran, 748pp.
36- Nafisi, H., and Ghahremaninejad, F., 2013. Floristic study of AqDagh sanctuary in Marakan protected area: west Azarbaijan province, Iran. Taxonomy and Biosystematics, 6 (21), PP: 37-50
37- Pourbabaei, H., and Zandi Navgaran, S. H., 2011. Study on floristic and plant species diversity in the Lebanon oak (Quercus libani) site, Chenareh, Marivan, Kordestan Province, western Iran. Nusantara Bioscience, 3, PP: 15-22.
38- Raunkiaer, C. 1934. The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press, Oxford. 132 pp.
39- Rechinger, K. H. (Ed.) (1963-2005), Flora Iranica.  Vols. 1-176, Akademische Druck-U, Verlagsanstalt, Graz-Austria.
40- Thakhtajan, A. 1986. Floristic regions of the world. University of California Press, LTD. 552 pp.
41- Townsend, C.C. & Guest, E. 1966-1985. Flora of Iraq. vols. 1-9. Ministry of Agriculture and Agrarian Reform, Baghdad.
42- Zohary, M. 1973. Geobotanical foundations of the Middle East. vol. 2. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart. Amesterdam. 738 pp.
دوره 34، شماره 2
مرداد 1400
صفحه 297-315
  • تاریخ دریافت: 23 بهمن 1397
  • تاریخ بازنگری: 03 مهر 1398
  • تاریخ پذیرش: 12 بهمن 1398