نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه زیست شناسی دانشگاه پیام نور همدان
2 گروه زیست شناسی پیام نور تهران
3 گروه زیست شناسی دانشگاه پیام نور قزوین
4 دانشگاه رازی کرمانشاه
چکیده
در این تحقیق ریخت شناسی دانه گرده 10 گونه از 8 تیره مهم جذاب برای زنبور از نقاط مختلف استان کرمانشاه به کمک میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) مورد مطالعه قرار گرفت. روشهای بکار رفته در این پژوهش شامل: 1- بازدید صحرایی و جمع آوری گرده بصورت مستقیم از گلها، 2- استفاده از تله گرده گیر نصب شده جلوی درب کندو، 3- برداشت گرده از شانهای داخل کندو بودند. جهت شناسایی گردهها از کتابهای فلور گردهای کشورهای مختلف و سایتهای مربوطه استفاده شد. این بررسیها نشان داد که اندازه بسیاری از دانههای گرده مورد مطالعه، متوسط بودند و دانههای گرده بزرگ و خیلی بزرگ کمتر وجود داشتند. شکل آنها بیضی ایستاده تا کروی و بیضی پهن بودند و تصویر کلی دانه گرده بسیاری از آنها، از منظر قطبی، کرویبیضی و از منظر استوایی، بیضی مشاهده گردیدند. از نظر وضعیت دریچه، تک شیاره، سه شیاره ساده و مرکب، پر شیار، تک منفذی و پرمنفذی بودند. از نظر تزیینات سطحی، گردهها بصورت مشبک، موج دار، سوراخ دار، خاردار و صاف بودند. همچنین بیشترین گردههای جمعآوری شده توسط زنبور عسل به ترتیب مربوط به تیره کاسنی، گل سرخیان، بقولات و چتریان بود.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
The pollen morphology of some important and attractive plants for bees from Kermanshah province
نویسندگان [English]
1 Biological Department of payam-nour university
2 Biological Department of Payam-nour University tehran
3 Department of Biology, Payam Nour university of Ghazvin
4 Department of Biology, Faculty of Science, Razi University, 6714967346 Kermanshah, Iran
چکیده [English]
In this research, pollen morphology of 10 species of 8 attractive plants for bees were studied using SEM microscopy from different parts of Kermanshah province. The methods used in this study included: 1- Field visit and pollen collection directly from the flowers; 2- Using the trapping device installed in front of the hive lid; 3- Removing the pollen from the inside of the hive. Several reference books and relevant websites were used for pollen identification. Results showed that the majority of pollen grains had medium size but there were few large and very large pollen grains. Their shape was prolate - spheroidal, prolate and the outline of pollen grain is as the oblate-spheroidal form in polar view and as an elliptical from in equatorial view. The position of aperture in studied pollens were monosulcate, tricolpate, tricolporate, monoporate and pantoporate. The exine ornamentation were reticulate, striate, granulate, psilate, echinate. Also, the highest pollen collected by the bee was, respectively, Asteraceae, Rosaceae, papilionaceae and Apiaceae.
کلیدواژهها [English]
ریخت شناسی دانه گرده برخی از گیاهان جذاب برای زنبور عسل از استان کرمانشاه
نسرین کاظمی1، زهرا بقائیفر1، فاطمه حاجمرادی1 و سید محمد معصومی2*
1 ایران،تهران، دانشگاه پیام نور، گروه زیستشناسی
2 ایران، کرمانشاه، دانشگاه رازی، دانشکده علوم، گروه زیستشناسی
تاریخ دریافت: 18/9/1397 تاریخ پذیرش: 19/3/1398
چکیده
در این تحقیق ریخت شناسی دانه گرده 10 گونه از 8 تیره مهم جذاب برای زنبور از نقاط مختلف استان کرمانشاه به کمک میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) مورد مطالعه قرار گرفت. روشهای بکار رفته در این پژوهش شامل: 1- بازدید صحرایی و جمع آوری گرده بصورت مستقیم از گلها، 2- استفاده از تله گرده گیر نصب شده جلوی درب کندو، 3- برداشت از شانهای داخل کندو بود. جهت شناسایی گردهها از کتابهای فلور گردهای کشورهای مختلف و سایتهای مربوطه استفاده شد. این بررسیها نشان داد که دانه های گرده با اندازه متوسط دارای بیشترین فراوانی و دانههای گرده بزرگ و خیلی بزرگ کمترین فراوانی را داشتند. شکل آنها بیضی ایستاده تا کروی و بیضی پهن بود. تصویر کلی دانه گرده بسیاری از آنها، از منظر قطبی، کروی بیضی و از منظر استوایی، بیضی مشاهده گردید. دانه های گرده مورد مطالعه از نظر وضعیت دریچه، تک شیاره، سه شیاره ساده و مرکب، پر شیار، تک منفذی و پرمنفذی بودند. تزیینات سطحی گردهها بصورت مشبک، موج دار، سوراخ دار، خاردار و صاف بود. همچنین بیشترین گردههای جمعآوری شده توسط زنبور عسل بترتیب مربوط به تیره کاسنی، گل سرخیان، بقولات و چتریان بودند.
واژه های کلیدی: گردهشناسی، تزیینات اگزین، عسل، تیره گیاهی، میکروسکپ الکترونی
* نویسنده مسئول، تلفن: 09188584938 ، پست الکترونیکی: maassoumi@gmail.com
مقدمه
دانه گرده واحد سلول جنسی نر در گلها است که منبع مهم مواد پروتئینی، چربی، مواد معدنی و ویتامینها برای زنبورعسل میباشد و توسط عوامل مختلف مانند آب، باد، جانوران و حشرات بویژه زنبورعسل منتقل میشود و عمل گرده افشانی را در گیاهان مختلف به خصوص در گیاهان دگرگشن میسر میسازد (12). تنوع دانههای گرده در کندوی زنبورهای عسل به عنوان منبع عظیمی از اطلاعات گیاهشناسی و جغرافیایی در نظر گرفته میشود. در حقیقت آنالیز گردههای موجود در انواع عسل (ملیسوپالینولوژی) نقش مهمی در تشخیص منشأ گیاهی و جغرافیایی عسلها و شناخت نوع و کیفیت آنها و بومشناسی تغذیه زنبورهای عسل دارد (6). حشرات و بویژه زنبور عسل نقش مهمی در گرده افشانی غیرمستقیم گیاهان ایفا میکند. البته در مورد چگونگی جمع آوری دانه گرده توسط زنبور عسل نظریههای مختلفی وجود دارد. زنبورها جهت جمع آوری شهد به سوی گلها رفته و گردهها به بدن آنها میچسبد و به کندو آورده میشوند (8). گیاهان با تنوع رنگی گلها یا با تولید ترکیبات فرار باعث جذب زنبورها میشوند. جذابیت گیاهان برای زنبور عسل به گونههای گیاهی، شکوفههای باز و زمان دوام آنها، کیفیت گرده، رنگ و اندازه گردهها و تراکم قند شهد بستگی دارد (11، 17، 29). در گلهایی که توسط زنبور گرده افشانی میشوند شهد در قاعده لوله جام گل متمرکز میشود. بنابراین برای گونههایی از زنبور با یک انبر (زبانه) طویل به راحتی قابل دسترس خواهد بود. در این حالت گرده به کرکهای ریز زنبورها چسبیده یا اینکه زنبورها گردهها را در سبدهای مخصوص روی پاهایشان بسته بندی میکنند. این گرده ها به کندو انتقال داده شده و توسط افراد مختلف کلنی مصرف میشوند (4). امروزه شناسایی گرده گلها کمک زیادی به تحقیقات در مورد زنبورعسل، شناسایی عسل، شناسایی گیاهان مورد استفاده زنبور عسل، تهیه تقویم گردههای موجود در فضا، گردههای آلرژیزا و غیره مینماید (15، 8). علاوه بر اینها دانه گرده میتواند به عنوان معیاری مطمئن برای سنجش کیفیت عسل مورد استفاده قرار گیرد (5، 9). از دیگر تحقیقاتی که در مورد زنبور عسل و ارتباط آن با گیاه صورت گرفته است، تحقیقات مربوط به شناسایی و معرفی گیاهان دارویی مورد استفادۀ زنبور عسل در منطقه کندوان استان آذربایجان است که فعالیت زنبور عسل بر روی 98 گونه مربوط به 66 سرده متعلق به 22 تیره را گزارش نموده اند (5). از آنجایی که نوع گل در طعم، رنگ و در نتیجه قیمت عسل مؤثر است، زنبورداران تمایل زیادی به شناسایی گلهای مورد استفاده زنبور عسل دارند با این دانش زنبورداران قادر خواهند بود به منظور تهیه عسل بیشتر و مرغوبتر کندوهای خود را به مناطق تجمع گلهای مورد نظر منتقل کنند. البته این اطلاعات میتواند توسط افراد فعال در بخش تهیه و توزیع عسل نیز مورد استفاده قرار گیرد. آنها با این روش میتوانند انواع عسلهای مرغوب را از عسلهای تقلبی به خوبی تشخیص دهند. علاوه بر همه اینها، دانشمندان گیاهشناس نیز قادر خواهند بود از طریق بررسی تنوع دانههای گرده در کندوهای موجود در هر منطقه اکولوژیکی، غنای پوشش گیاهی آن منطقه را تخمین بزنند (10، 11، 16). از طرف دیگر محققین خواهند توانست بود با تجزیه و تحلیل دانههای گرده، احتمال کشت گیاهان تراریخته را در منطقه تشخیص دهند تا توسط دستگاههای مربوطه مورد پیگیری قرار گیرد (26).
نمونههای دیگر از مطالعاتی که در زمینه گرده شناسی عسل در ایران انجام شده است عبارتند از: تحقیقات صانعی شریعت پناهی و سعیدآبادی (12)، که گردههای موجود در عسل منطقه کرج را شناسایی نمودند. رزاقی کمرودی (6) در بررسی گرده شناختی عسلهای منطقه نوررود مازنداران، طیف گردهای عسلهای منطقه فوق را تعیین نمود. فقیه (17) در بررسی گردهشناختی گیاهان مناطق خوانسار و فریدن استان اصفهان بیان کرد که مناطق فوق دارای طیف گردهشناسی متفاوتی هستند. در تحقیقی دیگر گردههای موجود در 10 نمونه عسل مربوط به نقاط مختلف استان خراسان استخراج و به روش استولیز تیمار گردید. دانههای گرده هر نمونه عسل با استفاده از اختصاصات ریختشناسی آنها شناسایی شده و ترکیب نسبی گردهها در هر نمونه تعیین گردید. تیره گیاهی کاسنی (به ویژه گیاهان گلگندم، کاسنی و درمنه) و تیره بقولات (به ویژه شبدر شیرین و یونجه) بسیار مورد توجه زنبورها بودند و از نظر نوع گرده، اغلب نمونهها کیفیت بسیار مطلوبی داشتند. طیف تنوع گردهای عسلهای مطالعه شده حداقل 11 و حداکثر 22 تیپ مختلف گردهای است (18). منافی گردههای موجود عســلهای آذربایجان را با استفاد از روشهای معمول بررسی دانههای گرده درمنطقه "خوی"، "اسکو" و"کلیبر"، را مورد تجزیه و تحلیل قرارداد و مشخص نمود که بیشترین میزان گرده موجود در عسلهای خوی (%۸۰) متعلق به گیاهان تیره کاسنی (Asteraceae) به ویژه گونه آفتابگردان است. وی همچنین نشان داد که در عسلهای "اســکو" بیشتر، گرده گیاهان تیره نعناء (Lamiaceae) وجود دارند (%۸۰) و در عسل منطقه "کلیبـــر"گرده تیره بقولات (Pipilonaceae) با %۴۴ بیشترین فراوانی را دارا میباشد (9، 26). نظریان و همکاران (29) طرح شناســایی و بررســی گیاهان مورد اســتفاده زنبور عسل را در استان تهران به اجرا در آوردند. در این پژوهش ۵۴ تیره، ۱۸۶ سرده و ۳۰۱ گونه گیاهی شناسایی شدند. تعداد ۴۸ گونه ازتیره کاسنی، تعداد ۴۳ گونه از تیره بقولات، تعــداد ۲۹ گونه از تیــره نعنائیان، تعداد ۲۷ گونه از تیره گلســرخیان، تعــداد ۲۰ گونــه از تیره شــببــو، تعــداد ۱۳ گونــه از تیــره چتریان، تعداد ۱۰ گونه از تیره سوسن، تعداد 7 گونه از تیره گاوزبــان، تعــداد ۶ گونه از تیره ختمی بودند. معماریانی ۱۰ نمونه ازعسلهای جمع آوری شده از نقاط مختلف استان خراســان را تهیه نمود و پس از استخراج و تیمار گردهها، بررسی مشخصات ریختشناسی و شناســایی آنها مشخص نمود که در تعدادی زیادی از نمونهها گرده گیاهان تیره کاسنی با 4/36 تا 4/61 درصد نســبت قابل توجهی ازترکیب گردههای عسلها را تشکیل میدهند. در مجموع ۴۳ تیپ گرده متعلق به ۲۸ تیره گیاهی را شناسایی نمود (26، 17). یکی از محصولاتی که درآمد خوبی برای زنبوردار ایجاد میکند گرفتن گرده گل از زنبورعسل با استفاده از تله گردهگیر است (8، 9، 11، 12). هدف از این بررسی تشخیص گونه گیاهی مهم مورد استفاده زنبورعسل در استان کرمانشاه با استفاده از علم گرده شناسی و بررسی خصوصیات گرده شناسی آنها به کمک میکروسکپ الکترونی نگاره بود.
مواد و روشها
در جمع آوری گردهها از روشهای 1- برداشت مستقیم گرده از شان زنبور عسل، 2 - برداشت گرده با استفاده از تله گرده-گیر، 3- بازدید صحرایی در هنگام اوج گردهافشانی و تشخیص گونههای جذاب برای زنبور عسل، استفاده گردید. مناطق استقرار کندوهای مورد بررسی در این تحقیق در شکل 1 مربوط به نقشه نقاط مختلف استان کرمانشاه آمده است. این مناطق شامل روستایی آینه سرپل ذهاب، ریجاب، کرند، کرمانشاه (کلیومتر 15 کرمانشاه به سمت اسلام آباد،جاده کرمانشاه به سمت سنندج)، صحنه، سنقر و هرسین بودند. بطور هفتگی قابهای محتوی گرده داخل کندوی عسل و تله گرده گیر نصب شده جلوی درب ورودی کندو مورد ارزیابی قرار گرفت.
شکل 1- نقشه استان کرمانشاه و مناطق استقرار کندو های عسل مورد بررسی در استان کرمانشاه
در این روش گرده های که حجم بیشتری از خانههای قاب داخل کندو و ساچمههای جمعآوری شده توسط زنبور عسل در تله گرده گیر را بخود اختصاص داده، انتخاب گردید. در روش بازدید صحرایی، گیاهانی که توسط زنبوران عسل گرده افشانی میشدند را انتخاب نموده و از آنها نمونه برداری گردید. نمونههای گیاهی جهت شناسایی به هرباریوم دانشگاه رازی (RUHK) منتقل و بهکمک منابع گیاهشناسی شناسایی گردید (2، 21، 22، 24، 25، 42، 45). جهت شناسایی دانه گرده از کتابهای فلور گردهای کشورهای مختلف استفاده شد (19، 31، 34، 35، 37، 38، 39، 40، 46). علاوه بر این برای پیدا کردن واژههای تخصصی گرده شناسی از منابع فارسی (1، 15، 19، 20، 28) و بینالمللی معتبر (30، 31، 36، 37، 41، 44، 46) استفاده گردید. برای تهیه تصاویر میکروسکوپ الکترونی SEM ابتدا سطح دانههای گرده را با طلا یا نقره به کمک دستگاه لایه نشانی (sputter coater) ساخت شرکت EMITECH از کشور انگلستان و مدل K45OX پوشانده و در نهایت تصاویر الکترونی با بزرگنمایی ۱۰۰۰- ۱۰۰۰۰ برابر با میکروسکوپ الکترونی نگاره ساخت کشور جمهوری چک مدل (VEGA – TESCAN) تهیه گردید. بوسیله این تصاویر، جزییات دیواره از قبیل نوع تزیینات سطحی، ساختار منافذ و شیارها مشخص شد (جدول 1).
نتایج
در زیر صرفاً به توصیف گرده گونههای با فراوانی بالا بر اساس نام تیره بترتیب حروف الفبای لاتین در منطقه پرداخته شده است که عبارتند از:
I. Apiaceae
شقاقل (Malabaila secacul (Mill.) Boiss.): دانه گرده بیضوی، متوسط، سه شیاره مرکب، طرح کلی، از منظر قطبی بیضوی، از منظر استوائی بیضی کشیده، با تزئینات سطحی موجدار- سوراخ دار، دیواره شبکههای تورمانند 2/0- 4/0 میکرون، اندازه سوراخهای دیواره 1/0-2/0 میکرون میباشند (جدول 1، تصویر 2).
جدول 1- ویژگی ریخت شناسی دانه گرده به کمک میکروسکوپ الکترونی SEM
ردیف |
نام فارسی |
نام علمی |
ضخامت دیواره شبکهها برحسب میکرون |
ضخامت سوراخ برحسب میکرون |
نوع تزئینات |
وضعیت دریچه |
1 |
خارشتر |
Alhagi maurorum |
0.1-0.2 |
0.2 -1.0 |
Reticulate مشبک |
Tricolpate سه شیاره |
2 |
نوعی گون خاردار |
Astragalus myriacanthus |
0/3-0/7 |
0/1-0/3 |
Psilate-microstriate صاف- موجدار ریز |
Tricolpate سه شیاره |
3 |
خردل وحشی |
Sinapis arvensis L. |
0/4-0/6 |
1/5-3/5 |
Macroreticulate مشبک درشت |
Tricolpate سه شیاره |
4 |
خیار کرک دار |
Cucumis sativus L. Bush cucumber |
0/2-0/8 |
0/1-0.8 |
Microreticulate مشبک ریز |
Tiporate سه سوراخه |
5 |
فرفیون |
Euphorbia macroclada |
0/4-1/5 |
0/1-0/4 |
Perforate سوراخ دار |
Tricolpate سه شیاره |
6 |
شقاقل |
Malabaila secacul Boiss. |
0/2-0/4 |
0/1-0/2 |
Striate موجدار |
Tricolporate سه شیاره مرکب |
7 |
کنگر پیر زن |
Onopordon heteracanthum C.A.Mey. |
0/2-0/7 |
0/3- 0/7 |
Echinate- perforate خاردار – سوراخ دار |
Tricolporate سه شیاره مرکب |
8 |
گوش بره |
Phlomis olivieri |
0/1 -0/2 |
0/4-3/0 |
Bireticulateمشبک |
Tricolpate سه شیاره |
9 |
خرفه |
Portulaca oleracea L. |
0/5- 2/0 |
0/3-1/0 |
echinate, perforate خاردار- سوراخ دار |
Pantocolpate پر شیار |
10 |
پیر گیاه |
Senecio vulgaris L. |
- |
- |
Echinate خاردار |
Tricolporate سه شیاره مرکب |
شکل 2- میکروگراف میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) دانه گرده شقاقل (Malabaila secacul (Miller)Boiss.): A, B, C- نمای کلی دانه گرده که شیار در پهلوهای دانه گرده قرار دارد؛ D - برآمدگی شیار مرکب در وسط دانه گرده با تزیینات تکمهای؛ E - تزیینات صاف و موج دار؛ F - تزیینات موج دار و سوراخ دار با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.
نمونه مورد بررسی: 15 کیلومتری کرمانشاه به اسلام آباد، تاریخ جمع آوری 15/3/96.
II. Asteraceae
دانه گرده منفرد، کروی بیضی، متوسط، طرح کلی از منظر قطبی کروی، از منظر استوائی بیضی، با تزئینات سطحی خاردار است (جدول 1، شکل 4و3).
کنگر زن بابا، کنگر کرانه، کرکول (نام محلی) (Onopordum heteracanthum C.A.Mey.)
نمونه مورد بررسی: برداشت شده از قاب کندو مستقر در ریجاب، تاریخ جمع آوری 28/2/96. (شکل 3)
شکل 3 - میکروگراف SEM دانه گرده کنگر پیر زن (Onopordum heteracanthum C.A.Mey.)؛ A, B - نمای کلی دانه گرده؛C - دو شیار با بزرگنمایی زیاد پهلوهای دانه گرده قرار دارد؛ D, E – تزیینات سطحی خار دار با بزرگنمایی زیاد مشاهده میگردد.
شکل 4 - میکروگراف SEM دانه گرده پیر گیاه (Senecio vulgaris L.)؛ A - نمای کلی دانه گرده با دو شیار؛ B – دو دان گرده با بزرگنمایی کم؛ C – تزیینات سطحی خار دار با بزرگنمایی زیاد مشاهده میگردد.
پیر گیاه (Senecio vulgaris L.)
نمونه مورد بررسی: برداشت شده از قاب کندو مستقر در سرپل ذهاب، تاریخ جمع آوری 20/2/96. (شکل 4)
III. Brassicaceae (Cruciferae)
خردل وحشی Sinapis arvensis L.، دانه گرده منفرد، کروی، متوسط، سه شیاره، طرح کلی، از منظر قطبی کروی، از منظر استوائی بیضی کشیده، با تزئینات سطحی مشبک درشت، ضخامت دیواره شبکههای تور مانند 6/0-4/0 میکرون، اندازه سوراخهای دیواره 3/5-1/5 میکرون میباشند (شکل 5)
شکل5 - میکروگراف SEM دانه گرده خردل وحشی (Sinapis arvensis L.) برداشت شده از کندو سرپل ذهاب: A - شکل کلی دانه گرده سه شیاره با تزیینات مشبک؛ B, C تز یینات سطحی مشبک اطراف شیار و محل شیار با بزرگنمایی زیاد دیده میشود.
نمونه مورد بررسی: گردههای برداشت شده از کندو مستقر در روستای آینه سرپل ذهاب، تاریخ 4/2/96.
خیار کرک دار (Cucumis sativus L.) (Bush cucumber) دانه گرده منفرد، کروی، متوسط، سه سوراخه، طرح کلی از منظر قطبی سه گوشهای، از منظر استوائی بیضی پهن، با تزئینات سطحی مشبک ریز، ضخامت دیواره شبکههای تور مانند 2/0- 8/0 میکرون، اندازه سوراخهای دیواره 1/0- 8/0 میکرون میباشند (شکل6).
نمونه مورد بررسی: چشمه سفید واقع در کلیومتر 15 کرمانشاه به سمت اسلام آباد، تاریخ جمع آوری 26/4/96.
شکل 6 - میکروگراف SEM دانه گرده خیار کرک دار (Cucumis sativus L.) (Bush cucumber):A - نمای کلی دانه گرده از منظر قطبی؛ B- نمای کلی دانه گرده از پهلو که منفذ بخوبی دیده میشود؛ C- تزیینات سطحی مشبک ریز سطح دانه گرده؛ D - منفذ و تزیینات سطحی تکمهای (tuberculate) آن و نیز تزیینات سطحی اطراف منفذ با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.
نمونه مورد بررسی: برداشت شده از تله گرده گیر مستقر در چشمه سفید، تاریخ جمع آوری 30/6/96.
شکل 7 - میکروگراف SEM دانه گرده دانه گرده فرفیون (Euphorbia macroclada):A - نمای کلی دانه گرده؛ B,C - تزیینات سطحی سوراخ دار دانه گرده؛ D – تزیینات سطحی شیار با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.
VI. Labiatae (Lamiaceae)
گوش بره (Phlomis olivieri Benth.) دانه گرده منفرد، بیضی، متوسط، سه شیاره، طرح کلی از منظر قطبی گرد، از منظر استوائی بیضی با تزیینات سطحی دو بار شبکه ای سطح اگزین دیده میشود که در این تزیینات فواصل یا سوراخهای بین شبکههای سطح دوم بصورت صاف به نظر میرسد. ضخامت دیواره شبکههای تور مانند 2/0-1/0 میکرون، اندازه سوراخهای دیواره 3/0- 4/0 میکرون میباشند (شکل 8).
نمونه مورد بررسی: دامنه کوه نوا، کرند غرب، 1650 متر، تاریخ جمع آوری: 27/3/96.
شکل 8- میکروگراف SEM دانه گرده گوش بره (Phlomis olivieri Benth.): A- شکل کلی دانه گرده که یک شیار بخوبی مشخص است؛ B- تزیینات سطحی دو بار شبکه ای سطح اگزین دیده میشود که در این تزیینات فواصل یا سوراخهای بین شبکههای سطح دوم بصورت صاف به نظر میرسد؛ C- تزیینات سطحی مشبک سطح اگزین در اطراف شیار دانه گرده دیدهمیشود.
خارشتر (Alhagi maurorum Medik):دانه گرده منفرد، بیضوی، متوسط، سه شیاره مشبک، طرح کلی، از منظر قطبی بیضوی، از منظر استوائی بیضی کشیده با تزئینات سطحی مشبک، ضخامت دیواره شبکههای تور مانند 2/0-1/0 میکرون ، اندازه سوراخهای دیواره 0/1-2/0میکرون میباشند (شکل 9).
شکل 9- میکروگراف SEM دانه گرده خارشتر (Alhagi maurorum) برداشت شده از طبیعت ماهیدشت (بین کرمانشاه و اسلام آباد): A, B - تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی- کشیده مشاهده میگردد؛ C - تزیینات سطحی مشبک و دو شیار از بالا از منظر استوایی قسمتی از دانه گرده ب با بزرگنمایی زیاد؛D - تزیینات سطحی مشبک و یک شیار از بالا از منظر استوایی قسمتی از دانه گرده با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.
نمونه مورد بررسی: ماهیدشت، تاریخ جمع آوری 11/4/96.
نوعی گون خاردار (Astragalus myriacanthus Bioss.): دانه گرده منفرد، کروی، متوسط، سه شیاره ساده یا مرکب، طرح کلی، از منظر قطبی کروی، از منظر استوائی کروی سه گوش، با تزئینات سطحی صاف است (شکل 10)
نمونه مورد بررسی: برداشت شده از تله گرده گیر کندوهای مستقر شده دامنه کوه نوا، کرند غرب، تاریخ: 27/3/96.
نمونه مورد بررسی: کرمانشاه، تاریخ جمع آوری 20/4/96.
شکل 10- میکروگراف SEM دانه گرده نوعی گون خاردار Astragalus myriacanthus)) برداشت شده از تله گرده گیر کندوهای مستقر شده دامنه کوه نوا: , B, C, D A- تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی مشاهده میگردد؛ E - تصویر کلی دانه گرده از منظر قطبی سه گوشهای (سمت پایین) و از منظر استوایی بیضی- کروی(گرده بالاتر) مشاهده میگردد؛ D- تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی کشیده که یک شیار در پهلو مشاهده میگردد؛ B,C- تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی پهن که دو شیار مشاهده میگردد؛ F- تزیینات سطحی صاف و سوراخ دار دانه گرده در اطراف شیار با بزرگنمایی زیاد دیده میشود؛ G- تزیینات سطحی موج دار و سوراخ دار سطح دانه گرده با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است؛ H- تزیینات سطحی تکمهای در محل شیار مرکب با بزرگنمایی زیاد است.
شکل 11 - میکروگراف SEM دانه گرده خرفه (Portulaca oleracea L.): A, B, D- شکل کلی دانه گرده گرد، پر شیار؛ B - تزئینات سطحی از نوع خاردار- سوراخ دار (echinate, perforate) است.
بحث و نتیجه گیری
دانه گرده در تیره چتریان (Apiaceae، Umbelliferae) از نوع (4،5)3 شیاره اوریت یا سوراخ دار و دریچه دار و طرح کلی از منظر قطبی سه گوشه یا سه لوبه و از منظر استوایی بیضی و شیاردار منفذدار دیده میشود (37). از این تیره دانه گرده شقاقل (Malabaila secacul Boiss.) برداشت شده از چشمه سفید بین کرمانشاه و اسلام آباد بررسی گردید که دانه گرده سه شیاره مرکب اُوردار است. دانه گرده در این گونهها متوسط و از لحاظ شکل بیضی ایستاده دارد. هر دو این گیاهان از لحاظ شهد و گرده مورد توجه زنبور عسل است. لازم به ذکر است که در سطح استان کرمانشاه به ویژه در منطقه صحنه، مزارع زیادی از گشنیز وجود دارد که یکی از منابع تأمین کننده شهد و گرده برای زنبوران عسل است (23). گونه مورد مطالعه از تیره چتریان در این تحقیق، از نظر دادهای ریختشناسی بهویژه از نظر شکل و تزینات سطحی دانه گرده مشابه گیاه گشنیز است (39). از تیره کاسنی یا آفتابگردان (Asteraceae) دو گونه مورد بررسی قرار گرفت. این تیره با توجه به اینکه یکی از بزرگترین تیرههای است که مخصوصاً در مناطق گرم و خشک همچون ایران پراکندگی دارد، تنوع زیادی از لحاظ اندازه و نوع تزیینات سطحی دانههای گرده دارند ولی تزیینات سطحی خاردار در بسیاری از دانههای گرده آنها عمومیت دارد. از نظرشکل دانه گرده گونههای موردمطالعه کروی تا بیضی میباشد. طرح کلی ازمنظر قطبی در اکثر حالات گرد تا سه گوشهای و از منظر استوایی بیضی است. دانههای گرده کلیه گونههای مورد مطالعه سه شیاره مرکب (اردار) است. براساس سیستم طبقهبندی تختجان (2003) این تیره به 5 زیرخانواده تقسیم میگردد (40). گونههای مورد بررسی در این تحقیق شامل: 1- از زیرخانواده Carduoideae (تاتاری): طایفه Cynareae-Carduineae شامل: کنگر زن بابا، کنگر کرانه، کرکول (نام محلی) (Onopordum heteracanthum C.A.Mey.)؛ 2- از زیرخانواده Asteroideae (گل ستارهای) شامل پیر گیاه (Senecio vulgaris L.) با پراکندگی زیاد و تراکم زیاد دراستان کرمانشاه یافت میشود. دادههای بدست آمده از گردههای برداشت شده از تله گرده گیر کندو، قابهای داخل کندو مربوط به روستای آینه سرپلذهاب نشان میدهد که کنگر پیرزن، کنگر کرانه، با نام محلی کرکول (Onopordum heteracanthum) با پراکندگی وسیع از مناطق گرمسیری تا سردسیری استان تأمین کننده گرده و شهد برای زنبوران عسل است و دادههای گرده شناسی به کمک میکروسکپ نوری و میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) این امر را تأیید مینماید. از گیاهان مهم شهدزا و گردهزای این استان، گیاه آفتابگردان در منطقه سنقر میباشد که تأمین کننده گرده و شهد برای زنبوران عسل در ماههای گرم سال است (23). تیره شب بو (Brassicaceae) یکی دیگر از تیرههای مهم مورد توجه زنبور عسل است که ویژگی دانه گرده آن از نوع سه شیاره و بندرت 4-2 شیاره با تزئینات مشبک گزارش شده است (39، 37). گیاه مورد بررسی از این تیره، خردل وحشی (Sinapis arvensis L.) بود که خصوصیات دانه گرده برداشت شده از طبیعت و کندوی عسل در آن، از نوع سه شیاره و با تزیینات مشبک نشان داده شد. همچنین از تیره کدوئیان (Cucurbitaceae) دانه گرده رقمی از خیار کرک دار Cucumis sativus L.)) در اطراف زنبورستان چشمه سفید بررسی گردید که دانه گرده آن منفرد، کروی مثلثی، سه سوراخه با تزئینات سطحی مشبک ریز بود. این دادهها مشابه دادهای گرده شناسی مربوط به خیار زراعی که هند بررسی شده است (38). در این بررسی، گردههای جنس فرفیون (Euphorbia macroclada Bioss.) متعلق به تیره فرفیونیان (Euphorbiaceae) از طبیعت، از تله گرده گیر و نیز از سطح عسل، برداشت شد. گردههای حاصله سه شیاره با تزییناتی از نوع مشبک تا مشبک ریز بودند. ویژگیهای ذکر شده در این بررسی با تحقیقات گرده شناسی هوایی که روی فرفیون (E. macroclada) از منطقه حسن آباد اسلام آباد غرب صورت گرفته تطابق دارد (3). موسم گلدهی گونههای مختلف فرفیون در استان کرمانشاه بترتیبی است که زمانی که بسیاری از گلها خشک شده این گیاه گرده و شهد زیادی تولید میکند و همواره گیاه بسیار مفیدی برای زنبور عسل است. در این تحقیق دانه گرده گیاه گوش بره (Phlomis olivieri) از تیره نعنا (Lamiaceae) بررسی شد که گرده آن را هم از طبیعت بطور مستقیم برداشت نمودیم و هم توسط زنبوران جمع آوری شده بودند. دانه گرده از نوع سه شیاره با تزیینات مشبک است. لازم به ذکر است که این گیاه با نام محلی کاسه شور توسط زنبور داران بسیار اهمیت دارد و آن را به عنوان یکی از گیاهانی میدانند که سبب مرغوبیت عسل میشود. تیره بقولات (Fabaceae) یکی از تیرههای بسیار مهم برای زنبور عسل است و این امر بخاطر پراکندگی زیاد انواع گونههای گون و سایر گیاهان این تیره در استان کرمانشاه است. گلهای شبیه به پروانه و نسبتاً بزرگتر از بقیه گیاهان فلور منطقه، سبب جذابیت گیاهان این تیره برای زنیور عسل میشود. دانه گرده در تیره از نوع سه شیاره مرکب و بندرت 4-2 شیاره گزارش شده است (44). گونهای خاردار (Astragalus (Subgen. Traghacanta) spp. که گونههای زیادی را شامل میشود، از گیاهان مهم استان کرمانشاه برای پرورش زنبور عسل و نیز تولید عسل به حساب میآید. دادههای بدست آمده از گردههای برداشت شده از تله گرده گیر کندو و قابهای داخل کندو مربوط به کندوهای مستقر شده منطقه کوه نوا کرند غرب (به ویژه اوایل تیر ماه)، گرده این گونه از گون (Astragalus myriacanthus) را نشان میدهد. از دیگر گردههای مورد مطالعه و نیز مورد توجه زنبور عسل، گلهای گیاه خارشتر (Alhagi maurorum) است. این گرده، منفرد، بیضوی، متوسط، سه شیاره مشبک است. همچنین اطلاعات بدست آمده از ویژگیهای گرده شناسی که با میکروسکپ نوری فراهم آمده، با میکروگراف های حاصل از میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) برای گردههای ذکر شده، قابل تأیید است. تیره خرفه (Portulacaceae) یکی از تیرههای کوچک گیاهان دو لپهای با گونه خرفه (Portulaca oleracea L.) است. گرده این گیاه بسیار مورد توجه زنبور عسل میباشد. دانه گرده آن گرد و از منظر قطبی و استوایی کروی، پر شیار، تزئینات سطحی از نوع خاردار- سوراخ دار است.
دادههای ریخت شناسی دانه گرده نشان میدهد که دانه گرده مورد علاقه زنبور عسل از لحاظ شکل، اندازه، وضعیت دریچه و تزیینات سطحی بسیار متفاوت بودند. پراکنش انواع گردهها در طول سال در منطقه مورد مطالعه از اسفند ماه تا اواسط پاییزاست و برای مناطق گرمسیری استان کرمانشاه از اوایل بهمن ماه نیز گرده افشانی صورت میگیرد. علاوه براین مهمترین تیرههای گیاهی مورد توجه زنبور عسل شامل: کاسنی، بقولات و چتریان است.
سپاسگزاری
از همکاری هرباریوم دانشگاه رازی کرمانشاه (RUHK) کمال تشکر را داریم. همچنین از زنبور داران منطقه سر پل ذهاب، کرند غرب جناب آقای مهندس جوانمیر محمدی و نیز منطقه چشمه سفید کرمانشاه جناب آقای مهندس اسماعیل چاوشی صمیمانه سپاسگذاری مینماییم.