ریخت شناسی دانه گرده برخی از گیاهان جذاب برای زنبور عسل از استان کرمانشاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زیست شناسی دانشگاه پیام نور همدان

2 گروه زیست شناسی پیام نور تهران

3 گروه زیست شناسی دانشگاه پیام نور قزوین

4 دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

در این تحقیق ریخت شناسی دانه گرده 10 گونه از 8 تیره مهم جذاب برای زنبور از نقاط مختلف استان کرمانشاه به کمک میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) مورد مطالعه قرار گرفت. روش‌های بکار رفته در این پژوهش شامل: 1- بازدید صحرایی و جمع آوری گرده بصورت مستقیم از گل‌ها، 2- استفاده از تله گرده گیر نصب شده جلوی درب کندو، 3- برداشت گرده از شان‌های داخل کندو بودند. جهت شناسایی گرده‌ها از کتاب‌های فلور گرده‌ای کشورهای مختلف و سایت‌های مربوطه استفاده شد. این بررسی‌ها نشان داد که اندازه بسیاری از دانه‌های گرده مورد مطالعه، متوسط بودند و دانه‌های گرده بزرگ و خیلی بزرگ کمتر وجود داشتند. شکل آنها بیضی ایستاده تا کروی و بیضی پهن بودند و تصویر کلی دانه گرده بسیاری از آنها، از منظر قطبی، کروی‌بیضی و از منظر استوایی، بیضی مشاهده گردیدند. از نظر وضعیت دریچه، تک شیاره، سه شیاره ساده و مرکب، پر شیار، تک منفذی و پرمنفذی بودند. از نظر تزیینات سطحی، گرده‌ها بصورت مشبک، موج دار، سوراخ دار، خاردار و صاف بودند. همچنین بیشترین گرده‌های جمع‌آوری شده توسط زنبور عسل به ترتیب مربوط به تیره کاسنی، گل سرخیان، بقولات و چتریان بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The pollen morphology of some important and attractive plants for bees from Kermanshah province

نویسندگان [English]

  • Nasriun Kazemi 1
  • zahra baghaeifar 2
  • Fatemeh Hajmoradi 3
  • seyed-mohammad Masoumi 4

1 Biological Department of payam-nour university

2 Biological Department of Payam-nour University tehran

3 Department of Biology, Payam Nour university of Ghazvin

4 Department of Biology, Faculty of Science, Razi University, 6714967346 Kermanshah, Iran

چکیده [English]

In this research, pollen morphology of 10 species of 8 attractive plants for bees were studied using SEM microscopy from different parts of Kermanshah province. The methods used in this study included: 1- Field visit and pollen collection directly from the flowers; 2- Using the trapping device installed in front of the hive lid; 3- Removing the pollen from the inside of the hive. Several reference books and relevant websites were used for pollen identification. Results showed that the majority of pollen grains had medium size but there were few large and very large pollen grains. Their shape was prolate - spheroidal, prolate and the outline of pollen grain is as the oblate-spheroidal form in polar view and as an elliptical from in equatorial view. The position of aperture in studied pollens were monosulcate, tricolpate, tricolporate, monoporate and pantoporate. The exine ornamentation were reticulate, striate, granulate, psilate, echinate. Also, the highest pollen collected by the bee was, respectively, Asteraceae, Rosaceae, papilionaceae and Apiaceae.

کلیدواژه‌ها [English]

  • exine ornamentation
  • honey
  • electron microscopy
  • palynology
  • plant family

ریخت شناسی دانه گرده برخی از گیاهان جذاب برای زنبور عسل از استان کرمانشاه

نسرین کاظمی1، زهرا بقائی­فر1، فاطمه حاج­مرادی1 و سید محمد معصومی2*

1 ایران،تهران، دانشگاه پیام نور، گروه زیست­شناسی

2 ایران، کرمانشاه، دانشگاه رازی، دانشکده علوم، گروه زیست­شناسی

تاریخ دریافت: 18/9/1397            تاریخ پذیرش: 19/3/1398

چکیده

در این تحقیق ریخت شناسی دانه گرده 10 گونه از 8 تیره مهم جذاب برای زنبور از نقاط مختلف استان کرمانشاه به کمک میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) مورد مطالعه قرار گرفت. روشهای بکار رفته در این پژوهش شامل: 1- بازدید صحرایی و جمع آوری گرده بصورت مستقیم از گل­ها، 2- استفاده از تله گرده گیر نصب شده جلوی درب کندو، 3- برداشت از شان­های داخل کندو بود. جهت شناسایی گرده­ها از کتابهای فلور گرده­ای کشورهای مختلف و سایتهای مربوطه استفاده شد. این بررسی­ها نشان داد که دانه های گرده با اندازه متوسط دارای بیشترین فراوانی و دانه­های گرده بزرگ و خیلی بزرگ کمترین فراوانی را داشتند. شکل آنها بیضی ایستاده تا کروی و بیضی پهن بود. تصویر کلی دانه گرده بسیاری از آنها، از منظر قطبی، کروی بیضی و از منظر استوایی، بیضی مشاهده گردید. دانه های گرده مورد مطالعه از نظر وضعیت دریچه، تک شیاره، سه شیاره ساده و مرکب، پر شیار، تک منفذی و پرمنفذی بودند. تزیینات سطحی گرده­ها بصورت مشبک، موج دار، سوراخ دار، خاردار و صاف بود. همچنین بیشترین گرده­های جمع‌آوری شده توسط زنبور عسل بترتیب مربوط به تیره کاسنی، گل سرخیان، بقولات و چتریان بودند.

واژه های کلیدی: گرده­شناسی، تزیینات اگزین، عسل، تیره گیاهی، میکروسکپ الکترونی

* نویسنده مسئول، تلفن: 09188584938 ، پست الکترونیکی: maassoumi@gmail.com

مقدمه

 

دانه گرده واحد سلول جنسی نر در گل­ها است که منبع مهم مواد پروتئینی، چربی، مواد معدنی و ویتامینها برای زنبورعسل می­باشد و توسط عوامل مختلف مانند آب، باد، جانوران و حشرات بویژه زنبورعسل منتقل می­شود و عمل گرده افشانی را در گیاهان مختلف به خصوص در گیاهان دگرگشن میسر می­سازد (12). تنوع دانه­های گرده در کندوی زنبورهای عسل به عنوان منبع عظیمی از اطلاعات گیاهشناسی و جغرافیایی در نظر گرفته می­شود. در حقیقت آنالیز گرده­های موجود در انواع عسل (ملیسوپالینولوژی) نقش مهمی در تشخیص منشأ گیاهی و جغرافیایی عسل­ها و شناخت نوع و کیفیت آنها و بوم‌شناسی تغذیه زنبورهای عسل دارد (6). حشرات و بویژه زنبور عسل نقش مهمی در گرده افشانی غیرمستقیم گیاهان ایفا می­کند. البته در مورد چگونگی جمع آوری دانه گرده توسط زنبور عسل نظریه­های مختلفی وجود دارد. زنبورها جهت جمع آوری شهد به سوی گل­ها رفته و گرده­ها به بدن آنها می­چسبد و به کندو آورده می­شوند (8). گیاهان با تنوع رنگی گل­ها یا با تولید ترکیبات فرار باعث جذب زنبورها می­شوند. جذابیت گیاهان برای زنبور عسل به گونه­های گیاهی، شکوفه­های باز و زمان دوام آنها، کیفیت گرده، رنگ و اندازه گرده­ها و تراکم قند شهد بستگی دارد (11، 17، 29). در گلهایی که توسط زنبور گرده افشانی می­شوند شهد در قاعده لوله جام گل متمرکز میشود. بنابراین برای گونه­هایی از زنبور با یک انبر (زبانه) طویل به راحتی قابل دسترس خواهد بود. در این حالت گرده به کرکهای ریز زنبورها چسبیده یا اینکه زنبورها گرده­ها را در سبدهای مخصوص روی پاهایشان بسته بندی می­کنند. این گرده ها به کندو انتقال داده شده و توسط افراد مختلف کلنی مصرف می­شوند (4). امروزه شناسایی گرده گل­ها کمک زیادی به تحقیقات در مورد زنبورعسل، شناسایی عسل، شناسایی گیاهان مورد استفاده زنبور عسل، تهیه تقویم گرده­های موجود در فضا، گرده­های آلرژیزا و غیره می­نماید (15، 8). علاوه بر اینها دانه گرده می­تواند به عنوان معیاری مطمئن برای سنجش کیفیت عسل مورد استفاده قرار گیرد (5، 9). از دیگر تحقیقاتی که در مورد زنبور عسل و ارتباط آن با گیاه صورت گرفته است، تحقیقات مربوط به شناسایی و معرفی گیاهان دارویی مورد استفادۀ زنبور عسل در منطقه کندوان استان آذربایجان است که فعالیت زنبور عسل بر روی 98 گونه مربوط به 66 سرده متعلق به 22 تیره را گزارش نموده اند (5). از آنجایی که نوع گل در طعم، رنگ و در نتیجه قیمت عسل مؤثر است، زنبورداران تمایل زیادی به شناسایی گلهای مورد استفاده زنبور عسل دارند با این دانش زنبورداران قادر خواهند بود به منظور تهیه عسل بیشتر و مرغوبتر کندوهای خود را به مناطق تجمع گلهای مورد نظر منتقل کنند. البته این اطلاعات می­تواند توسط افراد فعال در بخش تهیه و توزیع عسل نیز مورد استفاده قرار گیرد. آنها با این روش می‌توانند انواع عسل­های مرغوب را از عسلهای تقلبی به خوبی تشخیص دهند. علاوه بر همه این­ها، دانشمندان گیاهشناس نیز قادر خواهند بود از طریق بررسی تنوع دانه­های گرده در کندوهای موجود در هر منطقه اکولوژیکی، غنای پوشش گیاهی آن منطقه را تخمین بزنند (10، 11، 16). از طرف دیگر محققین خواهند توانست بود با تجزیه و تحلیل دانه­های گرده، احتمال کشت گیاهان تراریخته را در منطقه تشخیص دهند تا توسط دستگاههای مربوطه مورد پیگیری قرار گیرد (26).

نمونه­های دیگر از مطالعاتی که در زمینه گرده شناسی عسل در ایران انجام شده است عبارتند از: تحقیقات صانعی شریعت پناهی و سعیدآبادی (12)، که گرده­های موجود در عسل منطقه کرج را شناسایی نمودند. رزاقی کمرودی (6) در بررسی گرده شناختی عسلهای منطقه نور­رود مازنداران، طیف گرده‌ای عسل­های منطقه فوق را تعیین نمود. فقیه (17) در بررسی گرده­شناختی گیاهان مناطق خوانسار و فریدن استان اصفهان بیان کرد که مناطق فوق دارای طیف گرده­شناسی متفاوتی هستند. در تحقیقی دیگر گرده­های موجود در 10 نمونه عسل مربوط به نقاط مختلف استان خراسان استخراج و به روش استولیز تیمار گردید. دانه­های گرده هر نمونه عسل با استفاده از اختصاصات ریخت‌شناسی آنها شناسایی شده و ترکیب نسبی گرده­ها در هر نمونه تعیین گردید. تیره گیاهی کاسنی (به ویژه گیاهان گل­گندم، کاسنی و درمنه) و تیره بقولات (به ویژه شبدر شیرین و یونجه) بسیار مورد توجه زنبورها بودند و از نظر نوع گرده، اغلب نمونه­ها کیفیت بسیار مطلوبی داشتند. طیف تنوع گردهای عسل­های مطالعه شده حداقل 11 و حداکثر 22 تیپ مختلف گرده­ای است (18). منافی گرده­های موجود عســل­های آذربایجان را با استفاد از روشهای معمول بررسی دانه­های گرده درمنطقه "خوی"، "اسکو" و"کلیبر"، را مورد تجزیه و تحلیل قرارداد و مشخص نمود که بیشترین میزان گرده موجود در عسلهای خوی (%۸۰) متعلق به گیاهان تیره کاسنی (Asteraceae) به ویژه گونه آفتابگردان است. وی همچنین نشان داد که در عسلهای "اســکو" بیشتر، گرده گیاهان تیره نعناء (Lamiaceae) وجود دارند (%۸۰) و در عسل منطقه "کلیبـــر"گرده تیره بقولات (Pipilonaceae) با %۴۴ بیشترین فراوانی را دارا می­باشد (9، 26). نظریان و همکاران (29) طرح شناســایی و بررســی گیاهان مورد اســتفاده زنبور عسل را در استان تهران به اجرا در آوردند. در این پژوهش ۵۴ تیره، ۱۸۶ سرده و ۳۰۱ گونه گیاهی شناسایی شدند. تعداد ۴۸ گونه ازتیره کاسنی، تعداد ۴۳ گونه از تیره بقولات، تعــداد ۲۹ گونه از تیــره نعنائیان، تعداد ۲۷ گونه از تیره گلســرخیان، تعــداد ۲۰ گونــه از تیره شــب‌بــو، تعــداد ۱۳ گونــه از تیــره چتریان، تعداد ۱۰ گونه از تیره سوسن، تعداد 7 گونه از تیره گاوزبــان، تعــداد ۶ گونه از تیره ختمی بودند. معماریانی ۱۰ نمونه ازعسل­های جمع آوری شده از نقاط مختلف استان خراســان را تهیه نمود و پس از استخراج و تیمار گرده­ها، بررسی مشخصات ریخت‌شناسی و شناســایی آنها مشخص نمود که در تعدادی زیادی از نمونه­ها گرده گیاهان تیره کاسنی با 4/36 تا 4/61 درصد نســبت قابل توجهی ازترکیب گرده­های عسل­ها را تشکیل می­دهند. در مجموع ۴۳ تیپ گرده متعلق به ۲۸ تیره گیاهی را شناسایی نمود (26، 17). یکی از محصولاتی که درآمد خوبی برای زنبوردار ایجاد می­کند گرفتن گرده گل از زنبورعسل با استفاده از تله گرده­گیر است (8، 9، 11، 12). هدف از این بررسی تشخیص گونه گیاهی مهم مورد استفاده زنبورعسل در استان کرمانشاه با استفاده از علم گرده شناسی و بررسی خصوصیات گرده شناسی آنها به کمک میکروسکپ الکترونی نگاره بود.

مواد و روشها

در جمع آوری گرده­ها از روش­های 1- برداشت مستقیم گرده از شان زنبور عسل، 2 - برداشت گرده با استفاده از تله گرده-گیر، 3- بازدید صحرایی در هنگام اوج گرده­افشانی و تشخیص گونه­های جذاب برای زنبور عسل، استفاده گردید. مناطق استقرار کندوهای مورد بررسی در این تحقیق در شکل 1 مربوط به نقشه نقاط مختلف استان کرمانشاه آمده است. این مناطق شامل روستایی آینه سرپل ذهاب، ریجاب، کرند، کرمانشاه (کلیومتر 15 کرمانشاه به سمت اسلام آباد،جاده کرمانشاه به سمت سنندج)، صحنه، سنقر و هرسین بودند. بطور هفتگی قاب‌های محتوی گرده داخل کندوی عسل و تله گرده گیر نصب شده جلوی درب ورودی کندو مورد ارزیابی قرار گرفت.

 

شکل 1- نقشه استان کرمانشاه و مناطق استقرار کندو های عسل مورد بررسی در استان کرمانشاه

در این روش گرده های که حجم بیشتری از خانه‌های قاب داخل کندو و ساچمه‌های جمع‌آوری شده توسط زنبور عسل در تله گرده گیر را بخود اختصاص داده، انتخاب گردید. در روش بازدید صحرایی، گیاهانی که توسط زنبوران عسل گرده افشانی می‌شدند را انتخاب نموده و از آنها نمونه برداری گردید. نمونه‌های گیاهی جهت شناسایی به هرباریوم دانشگاه رازی (RUHK) منتقل و به‌کمک منابع گیاهشناسی شناسایی گردید (2، 21، 22، 24، 25، 42، 45). جهت شناسایی دانه گرده از کتابهای فلور گرده­ای کشورهای مختلف استفاده شد (19، 31، 34، 35، 37، 38، 39، 40، 46). علاوه بر این برای پیدا کردن واژه­های تخصصی گرده شناسی از منابع فارسی (1، 15، 19، 20، 28) و بین‌المللی معتبر (30، 31، 36، 37، 41، 44، 46) استفاده گردید. برای تهیه تصاویر میکروسکوپ الکترونی SEM ابتدا سطح دانه­های گرده را با طلا یا نقره به کمک دستگاه لایه نشانی (sputter coater) ساخت شرکت EMITECH از کشور انگلستان و مدل K45OX پوشانده و در نهایت تصاویر الکترونی با بزرگنمایی ۱۰۰۰- ۱۰۰۰۰ برابر با میکروسکوپ الکترونی نگاره ساخت کشور جمهوری چک مدل (VEGA – TESCAN) تهیه گردید. بوسیله این تصاویر، جزییات دیواره از قبیل نوع تزیینات سطحی، ساختار منافذ و شیارها مشخص شد (جدول 1).

نتایج

در زیر صرفاً به توصیف گرده گونه­های با فراوانی بالا بر اساس نام تیره بترتیب حروف الفبای لاتین در منطقه پرداخته شده است که عبارتند از:

I. Apiaceae

شقاقل (Malabaila secacul (Mill.) Boiss.): دانه گرده بیضوی، متوسط، سه شیاره مرکب، طرح کلی، از منظر قطبی بیضوی، از منظر استوائی بیضی کشیده، با تزئینات سطحی موجدار- سوراخ دار، دیواره شبکه‌های تورمانند 2/0- 4/0 میکرون، اندازه سوراخ‌های دیواره 1/0-2/0 میکرون می‌باشند (جدول 1، تصویر 2).

 

جدول 1- ویژگی ریخت شناسی دانه گرده به کمک میکروسکوپ الکترونی SEM

ردیف

نام فارسی

نام علمی

ضخامت دیواره شبکه‌ها برحسب میکرون

ضخامت سوراخ برحسب میکرون

نوع تزئینات

وضعیت دریچه

1

خارشتر

Alhagi maurorum

0.1-0.2

0.2 -1.0

Reticulate

مشبک

Tricolpate

سه شیاره

2

نوعی گون خاردار

Astragalus myriacanthus

0/3-0/7

0/1-0/3

Psilate-microstriate

صاف- موجدار ریز

Tricolpate

سه شیاره

3

خردل وحشی

Sinapis arvensis L.

0/4-0/6

1/5-3/5

Macroreticulate

مشبک درشت

Tricolpate

سه شیاره

4

خیار کرک دار

Cucumis sativus L.

Bush cucumber

0/2-0/8

0/1-0.8

Microreticulate

مشبک ریز

Tiporate

سه سوراخه

5

فرفیون

Euphorbia macroclada

0/4-1/5

0/1-0/4

Perforate

سوراخ دار

Tricolpate

سه شیاره

6

شقاقل

Malabaila secacul Boiss.

0/2-0/4

0/1-0/2

Striate

موجدار

Tricolporate

سه شیاره مرکب

7

کنگر پیر زن

Onopordon heteracanthum C.A.Mey.

0/2-0/7

0/3- 0/7

Echinate- perforate

خاردار – سوراخ دار

Tricolporate

سه شیاره مرکب

8

گوش بره

Phlomis olivieri

0/1 -0/2

0/4-3/0

Bireticulateمشبک

Tricolpate

سه شیاره

9

خرفه

Portulaca oleracea L.

0/5- 2/0

0/3-1/0

echinate, perforate

خاردار- سوراخ دار

Pantocolpate

پر شیار

10

پیر گیاه

Senecio vulgaris L.

-

-

Echinate

خاردار

Tricolporate

سه شیاره مرکب

 

                                                                                                                                                                         

 

 

 

شکل 2- میکروگراف میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) دانه گرده شقاقل (Malabaila secacul (Miller)Boiss.): A, B, C- نمای کلی دانه گرده که شیار در پهلوهای دانه گرده قرار دارد؛ D - برآمدگی شیار مرکب در وسط دانه گرده با تزیینات تکمه‌ای؛ E - تزیینات صاف و موج دار؛ F - تزیینات موج دار و سوراخ دار با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.

 

نمونه مورد بررسی: 15 کیلومتری کرمانشاه به اسلام آباد، تاریخ جمع آوری 15/3/96.

II. Asteraceae

دانه گرده منفرد، کروی بیضی، متوسط، طرح کلی از منظر قطبی کروی، از منظر استوائی بیضی، با تزئینات سطحی خاردار است (جدول 1، شکل 4و3).

کنگر زن بابا، کنگر کرانه، کرکول (نام محلی) (Onopordum heteracanthum C.A.Mey.)

نمونه مورد بررسی: برداشت شده از قاب کندو مستقر در ریجاب، تاریخ جمع آوری 28/2/96. (شکل 3)

 

شکل 3 - میکروگراف SEM دانه گرده کنگر پیر زن (Onopordum heteracanthum C.A.Mey.)؛ A, B - نمای کلی دانه گرده؛C - دو شیار با بزرگنمایی زیاد پهلوهای دانه گرده قرار دارد؛ D, E – تزیینات سطحی خار دار با بزرگنمایی زیاد مشاهده می­گردد.

 

 

شکل 4 - میکروگراف SEM دانه گرده پیر گیاه (Senecio vulgaris L.)؛ A - نمای کلی دانه گرده با دو شیار؛  B – دو دان گرده با بزرگنمایی کم؛ C – تزیینات سطحی خار دار با بزرگنمایی زیاد مشاهده می­گردد.

 

پیر گیاه (Senecio vulgaris L.)

نمونه مورد بررسی: برداشت شده از قاب کندو مستقر در سرپل ذهاب، تاریخ جمع آوری 20/2/96. (شکل 4)

III. Brassicaceae (Cruciferae)

خردل وحشی Sinapis arvensis L.، دانه گرده منفرد، کروی، متوسط، سه شیاره، طرح کلی، از منظر قطبی کروی، از منظر استوائی بیضی کشیده، با تزئینات سطحی مشبک درشت، ضخامت دیواره شبکه‌های تور مانند 6/0-4/0 میکرون، اندازه سوراخ‌های دیواره 3/5-1/5 میکرون می‌باشند (شکل 5)

 

 

شکل5 - میکروگراف SEM دانه گرده خردل وحشی (Sinapis arvensis L.) برداشت شده از کندو سرپل ذهاب: A - شکل کلی دانه گرده سه شیاره با تزیینات مشبک؛ B, C تز یینات سطحی مشبک اطراف شیار و محل شیار با بزرگنمایی زیاد دیده می­شود.

 

نمونه مورد بررسی: گرده‌های برداشت شده از کندو مستقر در روستای آینه سرپل ذهاب، تاریخ 4/2/96.

  1. IV.  Cucurbitaceae

خیار کرک دار (Cucumis sativus L.) (Bush cucumber) دانه گرده منفرد، کروی، متوسط، سه سوراخه، طرح کلی از منظر قطبی سه گوشه‌ای، از منظر استوائی بیضی پهن، با تزئینات سطحی مشبک ریز، ضخامت دیواره شبکه‌های تور مانند 2/0- 8/0 میکرون، اندازه سوراخ‌های دیواره 1/0- 8/0 میکرون می‌باشند (شکل6).

نمونه مورد بررسی: چشمه سفید واقع در کلیومتر 15 کرمانشاه به سمت اسلام آباد، تاریخ جمع آوری 26/4/96.

 

شکل 6 - میکروگراف SEM دانه گرده خیار کرک دار (Cucumis sativus L.) (Bush cucumber):A  - نمای کلی دانه گرده از منظر قطبی؛ B- نمای کلی دانه گرده از پهلو که منفذ بخوبی دیده می‌شود؛ C- تزیینات سطحی مشبک ریز سطح دانه گرده؛ D - منفذ و تزیینات سطحی تکمه­ای (tuberculate) آن و نیز تزیینات سطحی اطراف منفذ با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.

  1. V.  Euphorbiaceae

فرفیون شاخه ضخیم(Euphorbia macroclada Bioss.) دانه گرده منفرد، کروی، متوسط 61، سه شیاره مرکب، سوراخ دار، طرح کلی از منظر قطبی و استوائی کروی، با تزئینات سطحی سه شیاره سوراخ دار، ضخامت دیواره شبکه‌های تور مانند 4/0- 5/1 میکرون ، اندازه سوراخ‌های دیواره 1/0- 4/0 میکرون می‌باشند (شکل 7).

نمونه مورد بررسی: برداشت شده از تله گرده گیر مستقر در چشمه سفید، تاریخ جمع آوری 30/6/96.

 

شکل 7 - میکروگراف SEM دانه گرده دانه گرده فرفیون (Euphorbia macroclada):A - نمای کلی دانه گرده؛ B,C - تزیینات سطحی سوراخ دار دانه گرده؛ D – تزیینات سطحی شیار با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.

VI. Labiatae (Lamiaceae)

گوش بره (Phlomis olivieri Benth.) دانه گرده منفرد، بیضی، متوسط، سه شیاره، طرح کلی از منظر قطبی گرد، از منظر استوائی بیضی با تزیینات سطحی دو بار شبکه ای سطح اگزین دیده می‌شود که در این تزیینات فواصل یا سوراخ­های بین شبکه­های  سطح دوم بصورت صاف به نظر می­رسد. ضخامت دیواره شبکه‌های تور مانند 2/0-1/0 میکرون، اندازه سوراخ‌های دیواره 3/0- 4/0 میکرون می‌باشند (شکل 8).

نمونه مورد بررسی: دامنه کوه نوا، کرند غرب، 1650 متر، تاریخ جمع آوری: 27/3/96.

 

 

شکل 8- میکروگراف SEM دانه گرده گوش بره (Phlomis olivieri Benth.): A- شکل کلی دانه گرده که یک شیار بخوبی مشخص است؛ B- تزیینات سطحی دو بار شبکه ای سطح اگزین دیده می‌شود که در این تزیینات فواصل یا سوراخ­های بین شبکه­های  سطح دوم بصورت صاف به نظر می­رسد؛ C- تزیینات سطحی مشبک سطح اگزین در اطراف شیار دانه گرده دیدهمی‌شود.

 

  1. VII.  Papilionaceae

خارشتر  (Alhagi maurorum Medik):دانه گرده منفرد، بیضوی، متوسط، سه شیاره مشبک، طرح کلی، از منظر قطبی بیضوی، از منظر استوائی بیضی کشیده با تزئینات سطحی مشبک، ضخامت دیواره شبکه‌های تور مانند 2/0-1/0 میکرون ، اندازه سوراخ‌های دیواره 0/1-2/0میکرون می‌باشند (شکل 9).

 

شکل 9- میکروگراف SEM دانه گرده خارشتر (Alhagi maurorum) برداشت شده از طبیعت ماهی‌دشت (بین کرمانشاه و اسلام آباد): A, B - تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی- کشیده مشاهده می‌گردد؛ C - تزیینات سطحی مشبک و دو شیار از بالا از منظر استوایی قسمتی از دانه گرده ب با بزرگنمایی زیاد؛D  - تزیینات سطحی مشبک و یک شیار از بالا از منظر استوایی قسمتی از دانه گرده با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است.

نمونه مورد بررسی: ماهیدشت، تاریخ جمع آوری 11/4/96.

نوعی گون خاردار (Astragalus myriacanthus Bioss.): دانه گرده منفرد، کروی، متوسط، سه شیاره ساده یا مرکب، طرح کلی، از منظر قطبی کروی، از منظر استوائی کروی سه گوش، با تزئینات سطحی صاف است (شکل 10)

نمونه مورد بررسی: برداشت شده از تله گرده گیر کندوهای مستقر شده دامنه کوه نوا، کرند غرب، تاریخ: 27/3/96.

  1. VIII.  Portulacaceae

خرفه (Portulaca oleracea L.): دانه گرده گرد، پر شیار، تزئینات سطحی از نوع خاردار- سوراخ دار (echinate, perforate) ضخامت دیواره شبکه‌ها (2/0-05/0) میکرومتر، قطر سوراخ‌ها (1/0-31/0) میکرومتر می‌باشد (شکل 11).

نمونه مورد بررسی: کرمانشاه، تاریخ جمع آوری 20/4/96.

 

 

شکل 10- میکروگراف SEM دانه گرده نوعی گون خاردار  Astragalus myriacanthus)) برداشت شده از تله گرده گیر کندوهای مستقر شده دامنه کوه نوا: , B, C, D A- تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی مشاهده می‌گردد؛ E - تصویر کلی دانه گرده از منظر قطبی سه گوشه‌ای (سمت پایین) و از منظر استوایی بیضی- کروی(گرده بالاتر) مشاهده می‌گردد؛ D- تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی کشیده که یک شیار در پهلو مشاهده می‌گردد؛ B,C- تصویر کلی دانه گرده از منظر استوایی بیضی پهن که دو شیار مشاهده می‌گردد؛ F- تزیینات سطحی صاف و سوراخ دار دانه گرده در اطراف شیار با بزرگنمایی زیاد دیده می­شود؛ G- تزیینات سطحی موج دار و سوراخ دار سطح دانه گرده با بزرگنمایی زیاد قابل مشاهده است؛  H- تزیینات سطحی تکمه‌ای در محل شیار مرکب با بزرگنمایی زیاد است.

 

شکل 11 - میکروگراف SEM دانه گرده خرفه (Portulaca oleracea L.): A, B, D- شکل کلی دانه گرده گرد، پر شیار؛ B - تزئینات سطحی از نوع خاردار- سوراخ دار (echinate, perforate) است.

 

بحث و نتیجه گیری

دانه گرده در تیره چتریان (Apiaceae، Umbelliferae) از نوع (4،5)3 شیاره اوریت یا سوراخ دار و دریچه دار و طرح کلی از منظر قطبی سه گوشه یا سه لوبه و از منظر استوایی بیضی و شیاردار منفذدار دیده میشود (37). از این تیره دانه گرده شقاقل (Malabaila secacul Boiss.) برداشت شده از چشمه سفید بین کرمانشاه و اسلام آباد بررسی گردید که دانه گرده سه شیاره مرکب اُوردار است. دانه گرده در این گونه­ها متوسط و از لحاظ شکل بیضی ایستاده دارد. هر دو این گیاهان از لحاظ شهد و گرده مورد توجه زنبور عسل است. لازم به ذکر است که در سطح استان کرمانشاه به ویژه در منطقه صحنه، مزارع زیادی از گشنیز وجود دارد که یکی از منابع تأمین کننده شهد و گرده برای زنبوران عسل است (23). گونه مورد مطالعه از تیره چتریان در این تحقیق، از نظر دادهای ریخت‌شناسی به‌ویژه از نظر شکل و تزینات سطحی دانه گرده مشابه گیاه گشنیز است (39). از تیره کاسنی یا آفتابگردان (Asteraceae) دو گونه مورد بررسی قرار گرفت. این تیره با توجه به اینکه یکی از بزرگترین تیره­های است که مخصوصاً در مناطق گرم و خشک همچون ایران پراکندگی دارد، تنوع زیادی از لحاظ اندازه و نوع تزیینات سطحی دانه­های گرده دارند ولی تزیینات سطحی خاردار در بسیاری از دانه­های گرده آنها عمومیت دارد. از نظرشکل دانه گرده گونه­های موردمطالعه کروی تا بیضی می­باشد. طرح کلی ازمنظر قطبی در اکثر حالات گرد تا سه گوشه­ای و از منظر استوایی بیضی است. دانه­های گرده کلیه گونه­های مورد مطالعه سه شیاره مرکب (اردار) است. براساس سیستم طبقه­بندی تختجان (2003) این تیره به 5 زیرخانواده تقسیم می­گردد (40). گونه­های مورد بررسی در این تحقیق شامل: 1- از زیرخانواده Carduoideae (تاتاری): طایفه Cynareae-Carduineae شامل: کنگر زن بابا، کنگر کرانه، کرکول (نام محلی) (Onopordum heteracanthum C.A.Mey.)؛ 2- از زیرخانواده Asteroideae (گل ستارهای) شامل پیر گیاه (Senecio vulgaris L.) با پراکندگی زیاد و تراکم زیاد دراستان کرمانشاه یافت می­شود. داده­های بدست آمده از گرده­های برداشت شده از تله گرده گیر کندو، قاب­های داخل کندو مربوط به روستای آینه سرپل‌ذهاب نشان می­دهد که کنگر پیرزن، کنگر کرانه، با نام محلی کرکول (Onopordum heteracanthum) با پراکندگی وسیع از مناطق گرمسیری تا سردسیری استان تأمین کننده گرده و شهد برای زنبوران عسل است و داده­های گرده شناسی به کمک میکروسکپ نوری و میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) این امر را تأیید می­نماید. از گیاهان مهم شهدزا و گرده‌زای این استان، گیاه آفتاب‌گردان در منطقه سنقر می­باشد که تأمین کننده گرده و شهد برای زنبوران عسل در ماههای گرم سال است (23). تیره شب بو (Brassicaceae) یکی دیگر از تیره­های مهم مورد توجه زنبور عسل است که ویژگی دانه گرده آن از نوع سه شیاره و بندرت 4-2 شیاره با تزئینات مشبک گزارش شده است (39، 37). گیاه مورد بررسی از این تیره، خردل وحشی (Sinapis arvensis L.) بود که خصوصیات دانه گرده برداشت شده از طبیعت و کندوی عسل در آن، از نوع سه شیاره و با تزیینات مشبک نشان داده شد. همچنین از تیره کدوئیان (Cucurbitaceae) دانه گرده رقمی از خیار کرک دار Cucumis sativus L.)) در اطراف زنبورستان چشمه سفید بررسی گردید که دانه گرده آن منفرد، کروی مثلثی، سه سوراخه با تزئینات سطحی مشبک ریز بود. این داده­ها مشابه دادهای گرده شناسی مربوط به خیار زراعی که هند بررسی شده است (38). در این بررسی، گرده­های جنس فرفیون (Euphorbia macroclada Bioss.) متعلق به تیره فرفیونیان (Euphorbiaceae) از طبیعت، از تله گرده گیر و نیز از سطح عسل، برداشت شد. گرده­های حاصله سه شیاره با تزییناتی از نوع مشبک تا مشبک ریز بودند. ویژگی­های ذکر شده در این بررسی با تحقیقات گرده شناسی هوایی که روی فرفیون (E. macroclada) از منطقه حسن آباد اسلام آباد غرب صورت گرفته تطابق دارد (3). موسم گلدهی گونه­های مختلف فرفیون در استان کرمانشاه بترتیبی است که زمانی که بسیاری از گلها خشک شده این گیاه گرده و شهد زیادی تولید می­کند و همواره گیاه بسیار مفیدی برای زنبور عسل است. در این تحقیق دانه گرده گیاه گوش بره (Phlomis olivieri) از تیره نعنا (Lamiaceae) بررسی شد که گرده آن را هم از طبیعت بطور مستقیم برداشت نمودیم و هم توسط زنبوران جمع آوری شده بودند. دانه گرده از نوع سه شیاره با تزیینات مشبک است. لازم به ذکر است که این گیاه با نام محلی کاسه شور توسط زنبور داران بسیار اهمیت دارد و آن را به عنوان یکی از گیاهانی می­دانند که سبب مرغوبیت عسل می­شود. تیره بقولات (Fabaceae) یکی از تیره­های بسیار مهم برای زنبور عسل است و این امر بخاطر پراکندگی زیاد انواع گونه­های گون و سایر گیاهان این تیره در استان کرمانشاه است. گلهای شبیه به پروانه و نسبتاً بزرگتر از بقیه گیاهان فلور منطقه، سبب جذابیت گیاهان این تیره برای زنیور عسل می­شود. دانه گرده در تیره از نوع سه شیاره مرکب و بندرت 4-2 شیاره گزارش شده است (44). گون­های خاردار (Astragalus (Subgen. Traghacanta) spp. که گونه­های زیادی را شامل می­شود، از گیاهان مهم استان کرمانشاه برای پرورش زنبور عسل و نیز تولید عسل به حساب می­آید. داده­های بدست آمده از گرده­های برداشت شده از تله گرده گیر کندو و قابهای داخل کندو مربوط به کندوهای مستقر شده منطقه کوه نوا کرند غرب (به ویژه اوایل تیر ماه)، گرده این گونه از گون (Astragalus myriacanthus) را نشان می­دهد. از دیگر گرده­های مورد مطالعه و نیز مورد توجه زنبور عسل، گل­های گیاه خارشتر (Alhagi maurorum) است. این گرده، منفرد، بیضوی، متوسط، سه شیاره مشبک است. همچنین اطلاعات بدست آمده از ویژگی­های گرده شناسی که با میکروسکپ نوری فراهم آمده، با میکروگراف های حاصل از میکروسکپ الکترونی نگاره (SEM) برای گرده­های ذکر شده، قابل تأیید است. تیره خرفه (Portulacaceae) یکی از تیره­های کوچک گیاهان دو لپه­ای با گونه خرفه (Portulaca oleracea L.) است. گرده این گیاه بسیار مورد توجه زنبور عسل می­باشد. دانه گرده آن گرد و از منظر قطبی و استوایی کروی، پر شیار، تزئینات سطحی از نوع خاردار- سوراخ دار است.

داده­های ریخت شناسی دانه گرده نشان می­دهد که دانه گرده مورد علاقه زنبور عسل از لحاظ شکل، اندازه، وضعیت دریچه و تزیینات سطحی بسیار متفاوت بودند. پراکنش انواع گرده­ها در طول سال در منطقه مورد مطالعه از اسفند ماه تا اواسط پاییزاست و برای مناطق گرمسیری استان کرمانشاه از اوایل بهمن ماه نیز گرده افشانی صورت می­گیرد. علاوه براین مهمترین تیره­های گیاهی مورد توجه زنبور عسل شامل: کاسنی، بقولات و چتریان است.

سپاسگزاری

از همکاری هرباریوم دانشگاه رازی کرمانشاه (RUHK) کمال تشکر را داریم. همچنین از زنبور داران منطقه سر پل ذهاب، کرند غرب جناب آقای مهندس جوانمیر محمدی و نیز منطقه چشمه سفید کرمانشاه جناب آقای مهندس اسماعیل چاوشی صمیمانه سپاسگذاری می­نماییم.

1- ابراهیم زاده، ح.، دیانت نژاد، ح.، فرهود، د.، کرمی، م. (1371)، واژه نامه زیست شناسی، انتشارات علوی، تهران.
2- اسدی، م.، معصومی، ع.ا.، خاتم ساز، م. و مظفریان، و. (1392-1367) فلور فارسی ایران، جلدهای 74-1، انتشارات موسسه  تحقیقات جنگلها و مراتع، تهران.
3- بدری، ف. (1396) بررسی گرده­شناسی هوایی و هاگهای قارچی در منطقه حسن­آباد (استان کرمانشاه)، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم گیاهی، دانشگاه رازی، کرمانشاه.
4- تقوی زاد، ر.، مجد، ا.، نظریان، ح. (1387) مقایسه گرده شناختی گیاهان در ماههای مختلف فعالیت زنبور عسل در منطقه "سیراچال" استان تهران. مجله زیست شناسی. 22(2)؛ 217-204.
5- توپچی، ژ.، علمی، م. (1388) شناسایی و معرفی گیاهان دارویی مورد استفاده زنبور عسل در منطقه کندوان استان آذربایجان، مجله علوم کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریزشرقی، شماره 9: ص 88-75.
6- رزاقی کمرودی، ش.، (1379). شناسایی و مطالعه دوره گلدهی و جذابیت گیاهان مورد استفاده زنبور عسل در حوزه آبخیز نور رود استان مازندران. پایان نامه کارشناسی ارشد مرکز آموزش عالی امام خمینی. 215 ص.
7- رنجبر، ز. اجتهادی، ح. واعظی، ج. معماریانی، ف. (1394). گرده شناسی و ریزساختار سطح بذر گونه های سس Cuscuta L. در استان های خراسان. مجله پژوهش‌های گیاهی، (4) 28؛ 770-759.
8- ســعادتمند، ج. (1373). گرده یا غذای شگفت انگیز. نشریه پژوهش وسازندگی، 22؛ ۱۷9 -۱۷8
9- ســعادتمند، ج. (۱۳۷4) گرده زنبورعسل (خصوصیات، جمع آوری و نگهداری و مصارف). انتشارات جهاد دانشگاهی تهران با همکاری سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران،4 -۱.
10- ســعادتمند، ج. (۱۳۷۸) عسل تقلبی، انتشارات آبیژ.
11- شهرستانی، ن. (۱۳۶۸). زنبور عسل و پرورش آن، مرکز نشر سپهر
12- صانعی شریعت پناهی، م. و سعیدآبادی، ح.، (1353). گیاهان عسلزا در ناحیه کرج با روش گرده شناختی، نشریه دانشکده کشاورزی. شماره 2؛ 24-18.
13- طبسی، م. محرابیان، ا. (1397). بررسی گرده شناسی جنس Crocus L.با تاکید بر تاکسونومی در ایران. مجله پژوهش‌های گیاهی، (4) 31؛ 915- 902.
14- عبادی، ر، احمدی، ع. (۱۳۶۹). پرورش زنبور عسل، انتشارات راه نجات اصفهان.
15- عطری م، (1384). واژه نامه علوم زیستی، همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا
16- علــی آقایی، م و میر نظامی، س.ح. (۱۳۷۶). عســل درمانی، انتشارات نو پردازان.
17- فقیه، ا. (1379). شناسایی و بررسی گیاهان مورد استفاده زنبور عسل در مناطق خوانسار و فریدن استان اصفهان. پایان نامه کارشناسی ارشد مرکز آموزش عالی امام خمینی. 211 صفحه.
18- قرشی الحسینی، ج. و معماریانی، ف. (1379). مطالعه گرده شناسی چند نمونه از عسلهای استان خراسان. پژوهش و سازندگی، 49؛ 83-76.
19- قریشی الحسینی، آ. فرید حسینی، ر. قریشی الحسینی، ج. (1384). آلرژی، گیاهان و گردهها: مجموعهای مصور از گیاهان و گرده­های آلرژی زای ایران. انتشارات آستان قدس رضوی 190 ص.
20- قناتی، ف. (1384). زیست شناسی دانه گرده، قم: انتشارات آرموس
21- قهرمان، ا. (1373). کورموفیتهای ایران، انتشارات مرکز نشر، جلدهای 1-4.
22- قهرمان، ا. (1392– 1365). فلور رنگی ایران، جلدهای 18 – 1. انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، تهران.
23- کاظمی، ن، معصومی، س. م. (1396) ارتباط گیاهشناسی و پرورش زنبور عسل در ایران، اولین همایش ملی گیاه شناسی و ارتباط آن با سایر علوم، تهران، ص 117-116.
24- مظفریان، و. (1373). رده بندی گیاهی، تهران: نشر دانش آموزامروز (وابسته به موسسه انتشارات امیر کبیر)، جلدهای 1-2.
25- مظفریان، و.ا. (1375). فرهنگ نامهای گیاهان ایران. انتشارات فرهنگ معاصر، 593 ص.
26- معماریانی، ف. (1379). مطالعه گرده شناختی چند نمونه عسلهای استان خراسان. نشریه پژوهش وسازندگی، شماره ۴۹؛ 83 -79.
27- منافی، ج. (۱۳۷۳). بررســی گرده شــناختی عســلهای آذربایجان. نشــریه پژوهش وسازندگی، شماره ۲۲؛ 72-1.
28- میمندی نژاد، م. (1344). اصول نامگذاری و رده بندی گیاهی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 437 ص.
29- نظریان، ح، صانعی شــریعت پناهی، م. طهماسبی، غ.ح. (1376). شناســایی گیاهان مورد اســتفاده زنبور عســل در استان تهران. دومین ســمینار پژوهشی زنبور عسل، انتشارات مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور، ص 45 -44.
 
30-Barbara, S.B. (1991). Using pollen to identify honey, American Bee Journal, pp 653- 665.
31-Barneto, C., and Canau, P. (1987). Atlas polinico de andaluciaoccidental. Institutu de desarrollo Regional N 43,universidad desevilla Excma.Diputacion De cadiz. (in French).
32-Coffey, M.F. and Breen, J., (1997). Seasonal variation in pollen and nectar sources of honeybees in Irland. Journal of Apicultural Research, 36(2): 63-76.
33-Crompton, C.W. and Wojtas, W.A. (1993). Pollen grains of Canadian honey plants. pp. Minister of Supply and Services, Ottawa, Canada. 228 pp.
34-Dobson, H.E.M. Groth, I. and Bergstrom, G. (1996) Pollen advertisement: chemical contrasts between whole flower and pollen odors. Amer. J. Botany. 83(7), 877–885
35-Dziuba, O. F.(2005). Atlas of pollen grains (non-acetolysis and acetolysis), most commonly found in the air basin of Eastern Europe. Moscow: Nycomed. 68 p. (in Russian).
36-Erdtman G. (1943). An introduction to pollen analysis. Waltham: Mass,. 239 p.
37-Erdtman G.( 1972). Pollen Morphology and Plant Taxonomy. Hafner Publishing Company
38-Kupriyanova, L.A. and Yakovlev, M. S. (1971) Pollen morphology: Cucurbitaceae, Thymelaeaceae, Cornaceae; Academy of Sciences of the USSR. V. L. Komarov Botanical Institute of the RAS, Leningrad. 277 p. (in Russian).
39-Kupriyanova, L.A., Aleshina, LA, (1972). Pollen of Dicotyledonous Plants in the Flora of the European Part of the USSR, Nauka, Leningrad, Vol. 1. 171 p. (in Russian).
40-Meyer, N.R., Bovina, I.Y., Kosenko, Y.V., PolevovaS.V., Severov, E.E., & Tokarev P.I., (2004), Atlas of pollen grains in Asteraceae, Moscow: Association of scientific publications of the KVM. 236 p. (in Russian).
41-Punt W., Hoen P.P., Blackmore S., Nilsson S. and Thomas Le A. (2007). Glossary of pollen and spore terminology. Review of Palaeobotany and Palynology, Elsevier 143 (1-2): 1-81
42-Rechinger, K. H. (Ed.) (1963-2015). Flora Iranica. vol. 1-181. Graz: Akad. Druck-u. Verlasanstalt, Wien Natur historisches Museum.
43-Schmidt, J.O. (1982). Pollen foraging preferences of honey bees South-Western Entomol, 7: 255-259.
44-Tokarev, P.I. (2002). Morphology and Ultrastructure of pollen grains, The Partnership of Scientific Publications KMK, Moscow, 51 p. (in Russian).
45-International Plant Names Index (IPNI) [Electronic resource]. Kew: Royal Bot. Gardens; Harvard Univ. Herbaria; Australian Nat. Herbarium, (2004). Mode of access: http://www.ipni.org/ipni/query_ipni.html
46-PalDat-Palynological Database an online publication on recent pollen. Mode of access: https://www.paldat.org/pub
دوره 33، شماره 2
تیر 1399
صفحه 456-468
  • تاریخ دریافت: 18 آذر 1397
  • تاریخ بازنگری: 27 اردیبهشت 1398
  • تاریخ پذیرش: 19 خرداد 1398