مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

بررسی قابلیت انباشتگی زیستی و تثبیت آرسنیک و برخی فلزات سنگین توسط گونه گون (.Astragalus spp)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 ﮔﺮوه ﻣﺤﻴﻂ‌زﻳﺴﺖ؛ واﺣﺪ ﻫﻤﺪان؛ داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ؛ ﻫﻤﺪان؛ ایران

2 ﮔﺮوه مرتع و آبخیزداری؛ واﺣﺪ اراک؛ داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ؛ اراک؛ ایران

چکیده

امروزه روش های مختلفی برای کاهش عوارض ناشی از آلودگی فلزات سنگین در خاک به‌عنوان یکی از خطرناک ترین انواع آلودگی محیط زیستی پیشنهاد شده است، که از جمله می‌توان به گیاه‌پالایی به عنوان یک فناوری ساده، کم هزینه و سازگار با محیط زیست اشاره کرد. لذا، در این پژوهش قابلیت انباشتگی زیستی و تثبیت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل توسط گونه گون رشد یافته در استان مرکزی در سال 1395 به منظور امکان‌سنجی معرفی گونه ابر‌انباشتگر فلزات سنگین مورد ارزیابی قرار گرفت. پس از جمع‌ آوری 48 نمونه خاک و 48 نمونه گون و آماده‌سازی و هضم نمونه‌ها، محتوی فلزات در نمونه‌ها تعیین شد. از طرفی فاکتور انباشتگی زیستی و فاکتور انتقال عناصر نیز محاسبه شد. پردازش آماری داده‌ها نیز توسط نرم‌افزار SPSS انجام یافت. نتایج نشان داد که میانگین غلظت آرسنیک، روی، سرب و نیکل (میلی‌گرم در کیلوگرم) در نمونه‌های خاک به ترتیب برابر با 1/10، 169، 2/41 و 5/50، در نمونه‌های ریشه به‌ترتیب برابر با 02/1، 9/47، 63/3 و 83/2 و در اندام هوایی (گل) نیز به‌ترتیب برابر با 02/2، 2/21، 8/10 و 03/4 بود. از طرفی مقادیر فاکتورهای انتقال و انباشتگی ‌زیستی به‌ترتیب برابر با 73/0 و 52/0 برای عنصر روی بیان‌گر تحرک اندک این عنصر در گیاه بود. در حالی‌که مقادیر فاکتور انتقال بزرگ‌تر از یک و فاکتور انباشتگی ‌زیستی کوچک‌تر از یک عناصر آرسنیک، سرب و نیکل نشان‌دهنده تحرک بالای این عناصر در گیاه بود. لذا، گونه گون از قابلیت تثبیت عنصر روی و قابلیت انباشت عناصر آرسنیک، سرب و نیکل برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Bioconcentration and stabilization potential studies of arsenic and some heavy metals in Astragalus spp.

نویسندگان [English]

  • Rezvan Davodpour 1
  • Soheil Sobhan Ardakani 1
  • Mehrdad Cheraghi 1
  • Norollah Abdi 2
  • Bahareh Lorestani 1

1 Department of the Environment, College of Basic Sciences, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran

2 Department of Rangeland and Watershed, College of Agriculture, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran

چکیده [English]

Nowadays, soil contamination by heavy metals is one of the dangerous environmental pollutions and various methods such as phytoremediation as an environmental-friendly, simple and inexpensive method have been proposed to reduce it. Therefore, the present study was conducted to compare the capability of Astragalus spp. which grown in Markazi Province, Iran in 2016 for feasibility the introduce hyperaccumulator species. In so doing, a total of 48 soil samples and also 48 Astragalus samples were collected. After acid digestion of samples, the heavy metal concentrations were measured using ICP-OES. Also, the TF and BCF of metals were computed. The results showed that the mean concentrations of elements (mg/kg) in soil samples to be: 10.09 for As, 168.97 for Zn, 41.22 for Pb, and 50.49 for Ni. The mean contents of As, Zn, Pb, and Ni (mg/kg) in root samples were found to be 1.02, 47.87, 3.63, and 2.83 respectively, while, the mean concentrations of metals (mg/kg) in flower (aerial part) samples were 2.02 for As, 21.18 for Zn, 10.84 for Pb, and 4.03 for Ni. Based on the results, since the TF and the BCF of Zn were 0.73 and 0.52 respectively, therefore Zn mobility in Astragalus was low. While, the TF and BCF of As, Pb and Ni were > 1 and < 1 respectively, and indicates the high mobility of these elements in the plant. Thus, Astragalus spp. can be considered as a suitable species for stabilization of Zn and efficient for the accumulation of As, Pb, and Ni.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bioconcentration factor
  • Translocation factor
  • Heavy metals
  • Astragalus spp
  • Phytoremediation

بررسی قابلیت انباشتگی زیستی و تثبیت آرسنیک و برخی فلزات سنگین توسط گونه گون پنبه‌ای (Astragalusgossypinus)

رضوان داودپور1، سهیل سبحان اردکانی1*، مهرداد چراغی1، نوراله عبدی2 و بهاره لرستانی1

1 ایران، ﻫﻤﺪان، داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ، واﺣﺪ ﻫﻤﺪان، ﮔﺮوه ﻣﺤﻴﻂ‌زﻳﺴﺖ

2 ایران، اراک، داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ، واﺣﺪ اراک، ﮔﺮوه مرتع و آبخیزداری

تاریخ دریافت: 5/6/97                  تاریخ پذیرش: 25/10/97

چکیده

امروزه روش­های مختلفی برای کاهش عوارض ناشی از آلودگی فلزات سنگین در خاک به‌عنوان یکی از خطرناک­ترین انواع آلودگی محیط­زیستی پیشنهاد شده است، که ازجمله می‌توان به گیاه‌پالایی به­عنوان یک فناوری­ساده، کم هزینه و سازگار با محیط­زیست اشاره کرد. لذا، دراین پژوهش قابلیت انباشتگی زیستی و تثبیت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل توسط گونه گون پنبه‌ای (Astraglus gossypinus) رشد یافته در استان مرکزی در سال 1395 به‌منظور امکان‌سنجی معرفی گونه ابر‌انباشتگر فلزات سنگین خاک مورد ارزیابی قرارگرفت. پس از جمع‌آوری 48 نمونه خاک، 48 نمونه گون پنبه­ای و آماده‌سازی و هضم نمونه‌ها در آزمایشگاه، محتوی فلزات در نمونه‌ها تعیین شد. از طرفی فاکتور انباشتگی زیستی و فاکتور انتقال عناصر نیز محاسبه شد. پردازش آماری داده‌ها نیز توسط نرم‌افزار SPSS انجام یافت. نتایج نشان داد که میانگین غلظت آرسنیک، روی، سرب و نیکل (میلی‌گرم در کیلوگرم) در نمونه‌های خاک به ترتیب برابر با 1/10، 169، 2/41 و 5/50، در نمونه‌های ریشه ‌به ترتیب برابر با 02/1، 9/47، 63/3 و 83/2 و در اندام هوایی (گل) نیز به ترتیب برابر با 02/2، 2/21، 8/10 و 03/4 بود. از طرفی مقادیر فاکتورهای انتقال و انباشتگی ‌زیستی ‌به ترتیب برابر با 73/0 و 52/0 برای عنصر روی بیان‌گر تحرک اندک این عنصر در گیاه بود. در حالی‌که مقادیر فاکتور انتقال بزرگ‌تر از یک و فاکتور انباشتگی ‌زیستی کوچک‌تر از یک عناصر آرسنیک، سرب و نیکل نشان‌دهنده تحرک بالای این عناصر در گیاه بود. لذا، گونه گون پنبه‌ای از قابلیت تثبیت عنصر روی و قابلیت انباشت عناصر آرسنیک، سرب و نیکل برخوردار است.

واژه‌های کلیدی: فاکتور انباشتگی ‌زیستی، فاکتور انتقال، فلز سنگین، گون پنبه‌ای، گیاه‌‌پالایی

* نویسنده مسئول، تلفن: 08134481305، پست الکترونیکی: s_sobhan@iauh.ac.ir

مقدمه

 

امروزه، آلودگی خاک به فلزات سنگین با منشأ زمین‌شناختی و یا انسان‌ساخت یکی از مشکلات اساسی زیست­بوم است (51). در بین روش‌های اصلاح خاک‌های آلوده به فلزات سنگین، روش‌های فیزیکی و شیمیایی هزینه‌بر، وقت‌گیر و تخریب‌کنند‌ه‌ محیط­زیست محسوب می‌شوند. از این­رو، طی سال‌های اخیر دانشمندان نسبت به توسعه ‌روش‌های زیست پالایی (Bioremediation)‌ اقدام کردند که بتواند مکان‌های آلوده به فلزات سنگین را بدون باقی گذاشتن اثر سوء بر حاصل‌خیزی و تنوع زیستی خاک، پاکسازی و تعدیل کند (11). دراین خصوص، می‌توان به فرایند گیاه‌پالایی (Phytoremediation) که به‌عنوان فناوری سبز و دوست‌دار محیط‌زیست درصدد استفاده از گیاهان و ریزجانداران وابسته به آن‌ها برای پاکسازی و یا تثبیت آلاینده‌های سمی نظیر فلزات سنگین است و از طرفی ازلحاظ اقتصادی مقرون ‌به‌صرفه و ازلحاظ انرژی کم­‌هزینه می‌باشد، اشاره کرد (17، 34، 42و 44). گیاه   پالاینده­ها مجموعه­ای از گیاهان هستند که برای حذف مواد آلی، فلزی، بقایای آفت­کش­ها و بقایای مواد رادیواکتیو از خاک یا پساب­ها مورد استفاده قرار می­گیرند (7). این فرایند از طریق سازوکارهای گیاه تبدیلی، گیاه تبخیری، زیست‌پالایی محیط ریشه، گیاه تثبیتی، گیاه استخراجی و فیلتراسیون ریشه­ای معمولاً برای تصفیه سیستم­هایی با غلظت اندک آلاینده­ها کاربرد دارد (6و 58). ازجمله گیاهان شاخصی که در خاک­های آلوده به فلزات سنگین رشد می‌کنند می‌توان به گونه‌های انباشت‌گر (Accumulator) یعنی گیاهانی که فلزات را چندین برابر غلظت فلز در خاک در اندام­های هوایی خود انباشت یا ذخیره می‌کنند و از طرفی گونه‌های ابرانباشت‌گر یا بیش‌اندوز (Hyperaccumulator) یعنی گیاهانی که از قابلیت جذب و انباشت مقادیر بالایی از آلاینده‌ها در ریشه، ساقه و یا برگ‌ها برخوردار هستند، اشاره کرد (18).

ضریب انباشتگی ‌زیستی (Bioconcentration Factor) و فاکتور انتقال (Translocation Factor)، مشخص کننده توانایی گیاهان برای تحمل و تجمع فلزات سنگین در اندام­های خود است (13). براین اساس، یک گیاه بیش‌اندوز  فلز سنگین واجد چهار شاخص توانایی تجمع فلز در بخش هوایی، دارا بودن شاخص انباشتگی ‌زیستی بزرگ‌تر از یک، دارا بودن فاکتور انتقال بزرگ‌تر از یک و توانایی تحمل در برابر غلظت­های بالای فلز است (53).

تاکنون مطالعات زیادی در رابطه با توانایی پوشش گیاهی در تجمع فلزات سنگین خاک انجام یافته است که طی آن‌ها تقریباً 400 گونه گیاهی از حداقل 45 خانواده باقابلیت بیش‌اندوزی فلزات سنگین گزارش شده است. ازجمله این گونه‌ها می‌توان به گونه گون پنبه­ای با قابلیت انباشت عناصر روی، سرب، سلنیوم، کادمیوم، کبالت، مس و نیکل اشاره کرد (48، 50و 52). دراین راستا، در مطالعه‌ای نسبت به شناسایی گونه­های گیاهی واجد قابلیت تجمع فلزات سنگین منطقه معدنی Lanping چین اقدام شد (68). دریک مطالعه دیگر، دسترس‌پذیری زیستی گیاهان اطراف یک منطقه معدن‌کاری در رومانی بررسی شد (59). دهرآزما و همکاران (1394) غلظت فلزات سنگین در خاک و گیاهان اطراف معدن مس سرچشمه کرمان و نیز احتمال وجود گیاهان بیش‌اندوز برای انجام گیاه‌پالایی را بررسی کردند (13). سلیمی و همکاران (1394) نسبت به مطالعه تغییرات سرب و کادمیوم در خاک و گیاه کلزا در حاشیه جاده ساوه-همدان اقدام کردند (22). ذوفن و همکاران (1392) تجمع برخی فلزات سنگین، فاکتور تغلیظ‌زیستی و فاکتور انتقال را در خاک و پوشش گیاهی اطراف مناطق صنایع تولید فولاد واقع در جاده بندر امام-ماهشهر را مطالعه کردند (14). عمویی و همکاران (1391) توان ﮔﯿﺎه‌ﭘﺎﻻﯾﯽ ﺧﺎک­ﻫﺎی آﻟﻮده ﺑﻪ ﺳﺮب و ﮐﺎدﻣﯿﻮم ﺗﻮﺳﻂ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺑﻮﻣﯽ اﯾﺮان از جمله ﮔﺎو ﭘﻨﺒﻪ، تاج‌خروس وﺣﺸﯽ و ذرت را بررسی کردند (31). نتایج پژوهش گلستانی و فرج­زاده (1389) نشان داد که برگ­های اقاقیا از قابلیت پالایش عناصر آرسنیک، کادمیوم، سرب، روی و مس برخوردار است (36). گلچین و همکاران (1385) نیز میزان انتقال سرب به اندام­های هوایی گونه‌های یونجه و گون را بررسی کردند (35). نتایج تحقیق رخ‌بر و همکاران (1393) نشان داد که گیاه گون رشد یافته در اطراف معدن سرب و روی دره امرود از توانایی بالای جذب سرب و روی برخوردار است (16).

گون (Astragalus spp.) گیاهی علفی چند ساله از خانواده لگومینوزه و ارتفاع 75 سانتی­متر است که با 3000-2000 گونه در شمار بزرگ­ترین جنس­های گیاهان گل­دار جهان محسوب می­شود (54) در ایران نیز گون پنبه ای با 800 گونه شناسایی و ثبت شده از انتشار گسترده­ای در کشور برخوردار است (15و 56). این گیاه در برابر خشکی مقاوم و در خاک­های شور به‌خوبی رشد می­کند (28).

آرسنیک به‌عنوان یک عنصر کمیاب در پوسته زمین که ازلحاظ فراوانی در رده بیستم جای گرفته است، در کشاورزی، دامداری، پزشکی، الکترونیک، صنعت و متالوژی کاربرد داشته و از طریق محلول شدن کانی­ها و مواد معدنی، فاضلاب صنایع مختلف از جمله صنایع دباغی و سرامیک‌سازی، معادن، سموم ضد آفات نباتی، شوینده­ها و کودهای شیمیایی به بوم‌سازگان‌ها وارد می­شود (39). این ﻋﻨﺼﺮ ﺟﻬﺶ­زا و ﺑﺴﻴﺎر سمی در گروه 1 ترکیبات سرطان­زای موسسه بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) طبقه­بندی شده است (26).

روی عنصری بااهمیت زیستی بسیار بالا به‌ویژه در عملکرد ریز موجودات زنده است (66). که مقادیر بیش‌تر از حد مجاز آن می­تواند تهدیدی جدی برای محیط پذیرنده محسوب شود. اﻧﺘﺸﺎر روی در خاک اطراف ﺟﺎدهﻫﺎ را می‌توان با ﺳﺎﯾﺶ ﺗﺎﯾﺮ خودروها، ﺧﻮردﮔﯽ گارد ریل و احتراق سوخت فسیلی ﻣﺮتبط دانست (33). از طرفی ﺣﻀﻮر اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ در ﻓﺎﺿﻼب نیز می‌تواند ﻣﻨﺸأ ورود روی به ﺧﺎک باشد (30). از آنجا که روی از عناصری است که همراه با سرب در معادن یافت می‌شود، به همین دلیل بهره­برداری سرب با رهاسازی و آلودگی روی در طبیعت همراه است (12). روی در حالت مازاد بر احتیاج، باعث افزایش سلول­های پیشرو مغز استخوان و کاهش تکثیر لنفوسیت­های B و همچنین کاهش پاسخ آنتی‌بادی­های سلول­های T می­شود (20).

سرب از جمله فلزات سنگین غیرضروری است که کارکرد زیستی مشخصی نداشته و از توان ایجاد مسمومیت برای زیست‌مندان برخوردار است. این فلز به دلیل پراکنش گسترده‌ در جوامع شهری و صنعتی و خطر بالقوه‌ آن برای محیط­زیست و جانداران توسط آژانس حفاظت محیط‌زیست ایالات‌متحده آمریکا به‌عنوان مهم‌ترین فلز آلاینده محیط معرفی شده است و براین اساس منشأ نگرانی‌های متعددی را فراهم کرده است (32). منشأ نگرانی‌های متعددی شده است. سرب نه‌تنها فعالیت ریز جانداران خاک را تحت تأثیر قرارداده و سبب از دست رفتن حاصل‌خیزی خاک می‌شود، بلکه باعث بروز تغییر در شاخص‌های فیزیولوژیکی گیاهان و درنهایت کاهش عملکرد آن­ها نیز می­شود. سرب از طریق ضایعات صنایع باتری­سازی، احتراق بنزین، صنایع تولید رنگ و برخی از سموم دفع آفات گیاهی، به خاک و درنهایت به آب، گیاه و بدن انسان منتقل می­شود (23). این عنصر در گروه B2 ترکیبات سرطان­زای IARC طبقه­بندی شده است و آثار سمی آن به‌خصوص در دستگاه گوارش، دستگاه عصبی مرکزی، اعصاب محیطی و سیستم خون­ساز بستگی به ویژگی­های متابولیکی افراد و رژیم غذایی دارد (21و 61).

نیکل یکی از فراوان­ترین عناصر در طبیعت است. این فلز در همه خاک­ها وجود دارد و از آتشفشان­ها نیز منتشر می­شود. غلظت نیکل تابعی از سوخت­های فسیلی، استخراج آن از معادن و پالایشگاه­ها و سوختن مواد زائد است (40). این عنصر چندین نقش مهم در بدن انسان به‌ویژه عملکرد آنزیم­ها بر عهده دارد (66). البته باید توجه داشت که سمیت این عنصر می‌تواند منجر به بروز مشکلات تنفسی از جمله نارسایی برونشیتی و همچنین ابتلا به سرطان شود (67).

استقرار صنایع متنوع از جمله ماشین­سازی و آلومینیوم­سازی در شهرستان اراک و از طرفی فعالیت پالایشگاه، پتروشیمی و نیروگاه حرارتی در شهرستان شازند و همچنین بهره‌برداری از معادن در شهرستان خمین می‌تواند منجر به تخلیه انواع آلاینده‌ها و از جمله فلزات سنگین به محیط و به‌ویژه خاک شود. لذا، این پژوهش باهدف مقایسه قابلیت انباشتگی زیستی و تثبیت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل توسط گونه گون پنبه‌ای رشد یافته در شهرستان­های اراک، خمین و شازند استان مرکزی در سال 1395 به‌منظور امکان‌سنجی معرفی گونه فرا انباشت کننده فلزات سنگین انجام یافت.

مواد و روشها

معرفی منطقه موردمطالعه: استان مرکزی با وسعت 29530 کیلومترمربع (معادل %8/1 از وسعت ایران)  بین ′30 °۳۳ تا ′۳5 °35 عرض شمالی و ′57 °۴۸ تا °۵۱ طول شرقی از نصف‌النهار مبدأ واقع‌شده است. شهرستان اراک با وسعت 7/98 کیلومترمربع (24/4 درصد مساحت استان) به‌عنوان بزرگ‌ترین قطب جمعیتی استان در دامنه ارتفاعی 1650 متر از سطح دریا در کویر میقان تا 3118 متر در کوه تخت از قلل سفید خانی واقع شده است (27). شهرستان خمین با وسعت 2/73 کیلومترمربع (7/5 درصد مساحت استان) جنوبی‌ترین شهرستان استان مرکزی محسوب می‌شود. شهر خمین به­عنوان مرکز این شهرستان ۱۸۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و تقریباً 60 کیلومتر با مرکز استان فاصله دارد. شهرستان شازند با وسعت5/29 کیلومترمربع با مرکزیت شهر شازند در جنوب غربی استان مرکزی استقرار یافته است. شهر شازند در ارتفاع ۱۹۲۰ متری از سطح دریا واقع است و با مرکز استان 33 کیلومتر فاصله دارد (28).

نمونه­برداری از خاک و گیاه: پس از شناسایی کانون‌های عمده گون­زار در شهرستان­های اراک، شازند و خمین در هر شهرستان چهار ایستگاه نمونه­برداری با پراکندگی مناسب انتخاب و نمونه­برداری از خاک و گونه گون پنبه ای به­طور تصادفی در سال 1395 انجام یافت. بدین صورت­که از هر ایستگاه تعداد چهار نمونه خاک و چهار نمونه گون پنبه ای به تفکیک ریشه و گل برداشت شد. همچنین مختصات جغرافیایی ایستگاه­های نمونه­برداری توسط دستگاه GPS براساس سیستم UTM ثبت شد. نقشه موقعیت جغرافیایی ایستگاه­های نمونه­برداری در شکل 1 ارائه شده است.

نمونه­برداری از خاک سطحی (عمق 20-5 سانتی­متر) توسط بیلچه باغبانی انجام شد. نمونه­ها پس از برداشت به کیسه پلی­پروپیلنی منتقل شده و سپس در آزمایشگاه به مدت یک هفته هوا خشک شدند. سپس باهدف جداسازی سنگ­ها و سنگ­ریزه­ها، نمونه­های خاک از الک 2 میلی­متری عبور داده‌شده و پس‌ازآن توسط هاون عقیق پودر و یکنواخت شدند (60).

آماده‌سازی نمونه‌های خاک: در مرحله بعد، یک گرم از هر نمونه با استفاده از ترازوی آزمایشگاهی با دقت 0001/0 گرم، توزین و به بشر 25 میلی‌لیتری منتقل شد. سپس مقدار 15 میلی‌لیتر تیزاب (ترکیب HCl و HNO3 با نسبت اختلاط حجمی 3:1) به هر نمونه  افزوده ­شد تا فرایند انحلال انجام یابد. در ادامه نمونه­ها روی هیتر در دمای تقریبی 200 درجه سانتی­گراد قرار داده شدند تا واکنش و انحلال آن کامل شود. همچنین در موارد عدم پیشرفت فرایند، مقدار کمی اسیدکلریدریک به نمونه­ها برای تسریع فرآیند انحلال افزوده شد (25، 62، 64و 65). پس‌ازآن نمونه­ها توسط کاغذ صافی واتمن شماره 42 صاف شده و با آب دو بار تقطیر در بالن حجمی 50 میلی­لیتری به حجم رسانده شدند.

سنجش محتوی فلزات سنگین در نمونه‌های خاک: بدین منظور پس از ساخت محلول استوک و استاندارد نمک عناصر و کالیبره کردن دستگاه نشر ‌اتمی Varian مدل 710-ES، غلظت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل در هر نمونه‌ به ترتیب در طول‌موج 226، 206، 196 و 233 نانومتر در سه تکرار خوانده شد.

آماده‌سازی نمونه‌های گیاهی: برای آماده‌سازی و هضم نمونه‌های گیاهی، ابتدا نمونه‌های ریشه و گل توسط برس پلاستیکی از خاک و گردوغبار پاک شد. سپس نمونه­ها روی کاغذ تمیز پهن و در هوای آزاد به مدت یک هفته خشک شدند. پس‌ازآن نمونه­های گیاهی در آزمایشگاه به مدت 24 ساعت در دستگاه آون در دمای 60 درجه سانتی­گراد قرار داده شدند تا کاملاً خشک شوند. در مرحله بعد نمونه‌ها توسط دستگاه مخلوط‌کن پودر و از الک 2 میلی­متری عبور داده شدند (19). سپس یک گرم از هر نمونه گیاهی با استفاده از ترازوی آزمایشگاهی با دقت 0001/0 گرم، توزین و به ظروف شیشه‌ای درب‌دار استریل منتقل شد. پس از افزودن چهار میلی‌لیتر اسید نیتریک غلیظ به هر نمونه و بستن درب ظروف، نمونه­ها طی دو مرحله 60 و 90 دقیقه‌ای در داخل حمام بن ماری ‌به ترتیب با درجه حرارت 65 درجه سانتی­گراد و 100 درجه سانتی­گراد قرار داده شدند. بعد از سرد شدن نمونه­ها و رسیدن دمای آن‌ها به دمای محیط، برای هضم مواد آلی، 2/0 میلی‌لیتر آب‌اکسیژنه 37 درصد، به آن‌ها اضافه شد و برای کامل شدن فرایند، نمونه­ها 30 دقیقه به همین حالت باقی ماندند. پس‌ازآن نمونه­ها توسط کاغذ صافی واتمن شماره 42 صاف شده و با آب دو بار تقطیر در بالن حجمی 25 میلی­لیتری به حجم رسانده شدند (8).

سنجش محتوی فلزات سنگین در نمونه‌های گیاهی: بدین منظور پس از ساخت محلول استوک و استاندارد نمک عناصر و کالیبره کردن دستگاه نشر ‌اتمی، غلظت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل در هر نمونه‌ در 3 تکرار خوانده شد. از طرفی مقادیر pH در گل اشباع خاک توسط pH متر Jenway مدل 3520 قرائت و بافت خاک نیز به‌روش هیدرومتری تعیین شد (41و 43).

محاسبه فاکتور انتقال و ضریب انباشتگی ‌زیستی: فاکتور انتقال و ضریب انباشتگی ‌زیستی ‌بترتیب توسط روابط 1 و 2 محاسبه شدند (55 و 69).

(1)                 

(2)                 

 

پردازش آماری نتایج: بدین ‏منظور از ویرایش 19 نرم‏افزار آماری SPSS استفاده شد. برای بررسی توزیع نرمال داده‏ها از آزمون شاپیرو-ویلک، بمنظور مقایسه میانگین غلظت تجمع‏یافته عناصر مورد مطالعه بین نمونه‏های خاک، بین نمونه‌های ریشه و بین نمونه‌های گل از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه و به دنبال آن آزمون تعقیبی دانکن و برای بررسی همبستگی بین میانگین غلظت تجمع‏یافته عناصر نمونه‏های خاک باریشه و ریشه با گل از آزمون آماری ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد.

 

 

شکل 1- موقعیت استقرار ایستگاه­های نمونه­برداری

نتایج

نتایج سنجش محتوی عناصر در نمونه‌های خاک: نتایج مربوط به قرائت غلظت عناصر در نمونه‌های خاک به تفکیک ایستگاه نمونه‌برداری در جدول 1 ارائه‌ شده است.

نتایج قرائت غلظت فلزات سنگین در نمونه‌های خاک برحسب میلی‌گرم در کیلوگرم (جدول 1) نشان داد که میانگین غلظت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل در نمونه‌ها به ترتیب برابر با 83/2 ± 1/10، 174 ± 169، 5/34 ± 2/41 و 9/12 ± 5/50 بود. از طرفی میانگین مقادیر pH خاک نیز برابر با 17/0±  20/7 بود.

نتایج سنجش محتوی عناصر در نمونه‌های ریشه: نتایج مربوط به قرائت غلظت عناصر در نمونه‌های ریشه به‌تفکیک ایستگاه نمونه‌برداری در جدول 2 ارائه‌ شده است.

 

 

جدول 1-مقایسه میانگین صفات مورد مطالعه (میلی‌گرم در کیلوگرم) و برخی خصوصیات فیزیکوشیمیایی نمونه‌های خاک به تفکیک ایستگاه

ایستگاه

عنصر (انحراف معیار ± میانگین غلظت)

آرسنیک

روی

سرب

نیکل

pH

بافت خاک

سرسختی

5/13±63/0a

3/44±6/27k

6/19±14/1g

5/45±08/0f

20/7±03/0

رسی لومی شنی

اسکان

1/13±86/0a

604±62/0a

7/90±16/0b

7/78±35/0a

30/7±02/0

شنی

قلعه

1/10±50/0c

122±51/2d

1/24±36/0e

7/51±17/0e

50/7±03/0

شنی لومی

حک بالا

4/13±54/0a

329±04/3c

0/63±26/0d

7/71±43/0b

20/7±05/0

شنی لومی

ورچه

60/8±26/0d

4/60±74/0i

9/22±26/0f

9/38±25/0i

10/7±02/0

شنی لومی

لیلیان

13/9±52/0d

9/54±32/0j

2/12±03/0i

1/36±18/0j

10/7±02/0

شنی لومی

قورچی باشی

4/13±29/0a

1/93±62/0e

3/24±16/0e

2/55±13/0d

30/7±01/0

شنی لومی

ریحان بالا

8/11±63/0b

409±45/3 b

7/78±53/0c

2/57±05/0c

40/7±04/0

شنی لومی

هزاوه

62/6±55/0e

2/87±09/1f

6/16±17/0h

5/45±58/0f

90/6±01/0

شنی

انجیرک

65/6±31/0e

2/69±36/0h

0/11±16/0j

5/44±20/0g

20/7±04/0

شنی لومی

مرزیجران

85/8±67/0d

7/72±73/0h

7/17±28/0h

8/38±31/0i

00/7±03/0

شنی لومی

کرهرود

میانگین

انحراف معیار

97/5±45/0e

1/10

83/2

9/80±78/0g

169

174

113±8/1a

2/41

5/34

9/41±46/0h

5/50

9/12

40/7±02/0

20/7

17/0

رسی لومی

 

حروف غیرمشترک (a، b، c و ...) در هر ستون، بیان­گر تفاوت معنی‌دار آماری (05/0 > P) میانگین غلظت تجمع­یافته عناصر در نمونه­های خاک براساس نتایج آزمون تعقیبی چند دامنه­ای دانکن است

جدول 2-مقایسه میانگین صفات مورد مطالعه (میلی‌گرم در کیلوگرم) در نمونه‌های ریشه به تفکیک ایستگاه

ایستگاه

عنصر (انحراف معیار ± میانگین غلظت)

آرسنیک

روی

سرب

نیکل

سرسختی

44/4±00/1a

8/37±28/1 f

7/21±81/1a

59/6±39/0a

اسکان

11/1±30/0 b

7/46±36/0d

27/3±78/0cd

80/2±20/0e

قلعه

06/1±26/0b

182±63/1 a

77/3±04/0c

33/3±02/0d

حک بالا

81/0±22/0b

4/14±65/1h

90/0±03/0fg

89/1±03/0g

ورچه

70/0±13/0b

8/47±31/0d

66/1±03/0ef

12/2±04/0f

لیلیان

74/0±10/0b

8/50±26/0c

83/4±13/0b

59/2±04/0e

قورچی باشی

68/0±13/0b

4/43±20/0e

72/3±08/0c

94/3±08/0c

ریحان بالا

84/0±15/0b

8/24±44/0g

48/2±11/0de

15/3±02/0d

هزاوه

87/0±18/0b

8/14±10/0h

76/0±01/0fg

67/4±05/0 b

انجیرک

03/0±01/0c

86/8±30/0i

02/0±00/0g

58/0±02/0i

مرزیجران

46/0±27/0bc

5/49±47/0c

15/0±11/0g

17/1±04/0h

کرهرود

52/0±05/0bc

3/53±42/0 b

29/0±04/0g

13/1±01/0h

میانگین

انحراف معیار

02/1

12/1

9/47

9/43

63/3

76/5

83/2

64/1

حروف غیرمشترک (a، b، c و ...) در هر ستون، بیان­گر تفاوت معنی‌دار آماری (05/0 > P) میانگین غلظت تجمع­یافته عناصر در  نمونه­های ریشه بر اساس نتایج آزمون تعقیبی چند دامنه­ای دانکن است

 

نتایج قرائت غلظت فلزات سنگین در نمونه­های ریشه برحسب میلی­گرم در کیلوگرم (جدول 2) نشان داد که میانگین غلظت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل در نمونه­ها به ترتیب برابر با 12/1 ± 02/1، 9/43 ± 9/47، 76/5 ± 63/3 و 64/1 ± 83/2 بود.

نتایج سنجش محتوی عناصر در نمونه‌های اندام هوایی (گل): نتایج مربوط به قرائت غلظت عناصر در نمونه‌های گل به‌تفکیک ایستگاه نمونه‌برداری در جدول 3 ارائه‌ شده است.

 

جدول 3-مقایسه میانگین صفات مورد مطالعه (میلی‌گرم در کیلوگرم) در نمونه‌های گل به تفکیک ایستگاه

ایستگاه

عنصر (انحراف معیار ± میانگین غلظت)*

آرسنیک

روی

سرب

نیکل

سرسختی

24/7±57/1a

4/23±56/3d

3/13±68/3c

22/9±08/9a

اسکان

42/5±01/2b

2/14±37/1h

2/30±27/2a

72/5±24/1bc

قلعه

40/2±13/1c

6/41±41/1a

4/11±61/3cd

08/3±19/0d-f

حک بالا

99/0±32/0c-e

0/14±34/0h

83/8±26/0de

00/4±39/0c-e

ورچه

83/0±17/0c-e

4/19±04/0f

4/17±33/0b

87/1±40/1fg

لیلیان

05/1±22/0c-e

1/29±24/0b

54/7±15/0ef

00/3±04/0d-f

قورچی باشی

81/0±12/0c-e

6/20±21/0ef

71/2±23/0gh

84/6±05/0b

ریحان بالا

31/1±32/0c-e

7/16±04/0g

79/4±17/0fg

72/3±01/0d-f

هزاوه

27/2±14/0cd

6/11±39/0i

84/6±50/0ef

95/4±33/0cd

انجیرک

42/0±12/0e

0/27±08/0c

10/1±02/0h

78/0±06/0g

مرزیجران

82/0±07/0c-e

6/21±29/0de

08/6±12/0ef

63/2±07/0e-g

کرهرود

71/0±08/0de

9/14±11/0gh

9/19±05/0b

52/2±05/0e-g

میانگین

انحراف معیار

02/2

18/2

2/21

20/8

8/10

18/8

03/4

43/2

حروف غیرمشترک (a، b، c و ...) در هر ستون، بیان­گر تفاوت معنی‌دار آماری (05/0 > P) میانگین غلظت تجمع­یافته عناصر در نمونه­های گل بر اساس نتایج آزمون تعقیبی چند دامنه­ای دانکن است

 

نتایج قرائت غلظت فلزات سنگین در نمونه­های گل برحسب میلی­گرم در کیلوگرم (جدول 3) نشان داد که میانگین غلظت عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل در نمونه­ها به ترتیب برابر با 18/2 ± 0/2،20/8 ± 2/21، 18/8 ± 8/10 و  43/2 ± 03/4 بود.

نتایج پردازش آماری داده‌ها: نتایج آزمون شاپیرو-ویلک نشان داد که باتوجه به سطح معنی­داری (P) بزرگ‌تر از 05/0، همه داده‌های مربوط به محتوی عناصر در نمونه‌های خاک، ریشه و گل از توزیع نرمال برخوردار بودند.

نتایج آزمون همبستگی پیرسون بیان‌گر آن بود که از حیث میانگین غلظت تجمع‏یافته عناصر آرسنیک، روی و نیکل بین نمونه‏های ریشه و گل به ترتیب با ضریب همبستگی برابر با 86/0، 76/0 و 87/0 در سطح معنی­داری برابر با 01/0، همبستگی مثبت (مستقیم) وجود داشت که می‌تواند بیان‌گر منشأ مشترک این عناصر در نمونه‌ها باشد. این در حالی بود که بین میانگین غلظت تجمع‏یافته عنصر سرب نمونه‌های ریشه و گل و از طرفی بین میانگین غلظت تجمع‏یافته عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل نمونه‏های خاک و ریشه همبستگی معنی­دار آماری وجود نداشت.

نتایج محاسبه فاکتورهای انتقال و انباشتگی ‌زیستی: نتایج محاسبه فاکتور انتقال (TF) و فاکتور انباشتگی ‌زیستی (BCF) عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل­بترتیب در جداول 4 و 5 ارائه شده است.

نتایج محاسبه فاکتور انتقال (جدول 4) نشان داد که بیشینه مقادیر این فاکتور برای عناصر آرسنیک، روی، سرب و نیکل برابر با 0/14، 04/3، 6/68 و 24/2 به ترتیب مربوط به ایستگاه‌های 10، 10، 12 و 11 بود.

نتایج محاسبه فاکتور انباشتگی ‌زیستی (جدول 5) نشان داد که بیش­ترین جذب زیستی عناصر آرسنیک، سرب و نیکل به ترتیب با 33/0، 10/1 و 14/0 مربوط به ایستگاه 1 و همچنین بیش­ترین جذب زیستی روی با 48/1 مربوط به ایستگاه 3 بود.

جدول 4- نتایج محاسبه فاکتور انتقال عناصر

ایستگاه

عنصر

آرسنیک

روی

سرب

نیکل

سرسختی

63/1

62/0

61/0

40/1

اسکان

89/4

30/0

24/9

04/2

قلعه

26/2

23/0

02/3

92/0

حک بالا

22/1

97/0

81/9

11/2

ورچه

18/1

40/0

5/10

88/0

لیلیان

41/1

57/0

56/1

16/1

قورچی باشی

19/1

47/0

73/0

73/1

ریحان بالا

55/1

67/0

93/1

18/1

هزاوه

60/2

78/0

00/9

06/1

انجیرک

0/14

04/3

0/55

34/1

مرزیجران

78/1

43/0

 5/40

24/2

کرهرود

36/1

28/0

6/68

23/2

میانگین

انحراف معیار

92/2

64/3

73/0

76/0

5/17

5/23

52/1

52/0

 

جدول 5-نتایج محاسبه فاکتور انباشتگی ‌زیستی

ایستگاه

عنصر

آرسنیک

روی

سرب

نیکل

سرسختی

33/0

85/0

11/1

14/0

اسکان

08/0

07/0

03/0

03/0

قلعه

10/0

48/1

15/0

06/0

حک بالا

06/0

04/0

01/0

02/0

ورچه

08/0

79/0

07/0

05/0

لیلیان

08/0

92/0

39/0

07/0

قورچی باشی

05/0

46/0

15/0

07/0

ریحان بالا

07/0

06/0

03/0

05/0

هزاوه

13/0

16/0

04/0

10/0

انجیرک

005/0

13/0

002/0

01/0

مرزیجران

05/0

68/0

009/0

03/0

کرهرود

09/0

65/0

003/0

02/0

میانگین

انحراف معیار

09/0

08/0

52/0

43/0

16/0

30/0

06/0

04/0

 

بحث و نتیجه‌گیری

زیست‌پالایی با استفاده از گیاهان برای حذف، تجزیه و یا سم‌زدایی آلاینده‌های محیط‌زیستی روشی کم‌هزینه و سازگار با محیط‌زیست است که در سال‌های اخیر موردتوجه قرارگرفته است (38). اگرچه تاکنون بیش از 400 گونه گیاهی فرا انباشت کننده فلزات سنگین شناسایی شده است، بااین‌وجود استفاده از روش‌های استخراج گیاهی هنوز به­طور عملی در سطح وسیع مورد استفاده قرار نگرفته است (49). بنابراین، بررسی و ارزیابی دقیق پوشش گیاهی موجود در مناطقی که به­علت فعالیت­های انسانی آلوده محسوب می‌شوند، از اهمیت به­سزایی برخوردار است و می­تواند منجر به شناسایی گونه­های گیاهی مناسب برای پاکسازی خاک از فلزات سنگین شود. نتایج حاصل نشان داد که بیش­ترین میانگین غلظت آرسنیک نمونه‌های خاک با 5/13 و 4/13 میلی­گرم در کیلوگرم ‌به ترتیب مربوط به ایستگاه‌های 1 و 7 است. این موضوع را می‌توان با مجاورت این ایستگاه‌ها به باغات و اراضی کشاورزی که در آن‌ها از انواع آفت­کش و کود شیمیایی برای کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی استفاده می‌شود، مرتبط دانست. همچنین بیش‌تر بودن میانگین غلظت عنصر روی در نمونه‌های خاک ایستگاه‌های 2 و 4 را می‌توان به معادن سنگ روی منطقه نسبت داد. معدن سرب و روی قلعه شهرستان شازند که تخمین زده می­شود 10 میلیون تن سنگ معدن حاوی 6 درصد روی و 26/2 درصد سرب داشته باشد یکی از بزرگترین معادن سرب و روی منطقه می­باشد (57). بالا بودن میانگین غلظت روی در نمونه‌های خاک ایستگاه 8 را هم می‌توان به معادن روی و مجاورت با محل دفن زباله مرتبط دانست. متشرع‌زاده (1387) و دینگ و همکاران (2017) نیز میانگین غلظت فلزات سنگین در نمونه‌های خاک اطراف معادن را بیش‌تر از سایر ایستگاه‌های نمونه‌برداری گزارش کردند (37و 46). از طرفی بیش‌تر بودن میانگین غلظت نیکل در نمونه‌های خاک ایستگاه­های 2 و 4 را نیز می‌توان با مجاورت این ایستگاه‌ها به پتروشیمی شازند، شرکت پالایش نفت اراک و شرکت مدیریت تولید برق شازند مرتبط دانست. ﮐﺮﺑﺎﺳﯽ و ﻫﻤﮑﺎران (1388) فعالیت انسانی را عامل اصلی آلودگی خاک به عنصر نیکل دانسته­اند، که با نتایج این پژوهش مطابقت داشت (33). از طرفی نتایج این مطالعه با نتایج تحقیق عظیمی و همکاران (1390) که تخلیه عنصر سرب به محیط را با فعالیت صنایع پتروشیمی مرتبط دانست (29)، مطابقت داشت. همچنین در پژوهشی دیگر مشخص شد که تجمع سرب در خاک و بافت گیاه با افزایش حجم ترافیک رابطه مستقیم دارد. به‌طوری‌که با افزایش فاصله از راه­های اصلی، غلظت این عنصر در خاک کاهش یافته است (22). نتایج پژوهش حاضر نشان داد که میانگین غلظت تجمع‌یافته فلز سرب در اندام هوایی (گل) گون با 18/8 ± 8/10 میلی­گرم در کیلوگرم بیش‌تر از جذب این عنصر در ریشه گون با میانگین 76/5 ± 63/3 میلی­گرم در کیلوگرم بود. در سایر مطالعات نیز که به نتایج مشابه دست‌یافته‌اند، این موضوع را با توانایی انتقال مرتبط دانسته‌اند (10). بالا بودن میانگین غلظت سرب در نمونه‌های گل ایستگاه‌های 1، 2 و 5 را می‌توان با مجاورت این ایستگاه‌ها به باغات و اراضی کشاورزی و به‌تبع آن ورود سرب به خاک براثر استفاده از سموم دفع آفات مرتبط دانست. این در حالی است که در ایستگاه 5 به‌جز عوامل اشاره شده در بالا و به‌ویژه در ایستگاه 12، عامل مجاورت به جاده نیز ممکن است به تجمع مقادیر بیش‌تر سرب در اندام گیاهی گون پنبه­ای منجر شده باشد. افیونی و همکاران (1377) و همچنین کرباسی و همکاران (1388) عنوان کردند که با افزایش تجمع فلزات سنگین در خاک، غلظت این عناصر در اندام‌های گیاه و به‌ویژه ریشه افزایش‌یافته است (1و 33). ﺳﺎزوﻛﺎرﻫﺎی ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺗﺤﻤﻞ ﺳﻤﻴﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﻠﺰی در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﻴﭽﻴﺪه است و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ گیاهی، ﻧﻮع و ﻏﻠﻈﺖ ﻋﻨﺼﺮ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪت ﻧﻮر و pH خاک بستگی دارد (9). اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دارا ﺑﻮدن حلالیت­های ﻣﺘﻔﺎوت در ﻣﺨﺘﻠﻒ، در روﻧﺪ ﺟﺬب و ﺣﺘﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ اﻧﺪامﻫﺎی ﻫﻮاﻳﻲ و اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﻲ در اﻳﻦ اﻧﺪامﻫﺎ و به­خصوص ﺑﺮگ­ها از اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻣﺘﻔﺎوت پیروی می­کنند (45).

دراین پژوهش قابلیت گیاه برای تجمع عناصر از خاک و همچنین توانایی گیاه در انتقال عناصر از ریشه به اندام هوایی به ترتیب توسط فاکتورهای تجمع‌زیستی و انتقال ارزیابی شد. بدیهی است تجمع عناصر هنگامی در گیاه رخ می‌دهد که آلاینده جذب‌شده توسط گیاه به‌سرعت مورد تجزیه و فروپاشی قرار نگیرد. از طرفی فرایند استخراج گیاهی نیز معمولاً نیازمند انتقال عناصر به بخش‌هایی از گیاه مانند شاخه‌ها است که به‌راحتی قابل‌برداشت هستند (69). دراین خصوص، لاست (2000) اعتقاد داشت که ضریب انتقال فلزات از اندام زیرزمینی به اندام هوایی در زمره مهم‌ترین عوامل تجمع فلزات در اندام هوایی گیاهان است (52). نتایج ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت جذب زیستی بیان‌گر آن بود ﮐﻪ ﮐﺎرآﯾﯽ اﺳﺘﺨﺮاج ﮔﯿﺎﻫﯽ در ﺟﺬب فلزات ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ زیتوده و ﻏﻠﻈﺖ ﻓﻠﺰ در زیتوده بستگی دارد (2). از طرفی فاکتور تجمع‌زیستی به عواملی همچون نرخ جذب عنصر، تحرک عنصر و ذخیره آن در ریشه گیاه بستگی دارد (71). ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﻳﺎﻓﺘﻪ­ﻫﺎی زاچینی و همکاران (2009) گوﻧﻪ گیاهی با ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺠﻤﻊ‌ﺯﻳﺴﺘﻲ ﺩﺭ ﺭﻳﺸﻪ ﺑﺰﺭگ‌تر ﺍﺯ ﻳﮏ ﻭ ﻓﺎﮐﺘﻮﺭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ کوچک‌تر ﺍﺯ ﻳﮏ، ﺑﺮﺍﻱ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻭ ﮔﻮﻧﻪ گیاهی با ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺠﻤﻊ­ﺯﻳﺴﺘﻲ ﺩﺭ ﺍﻧﺪﺍﻡ­ﻫﺎﻱ ﻫﻮﺍﻳﻲ بزرگ‌تر ﺍﺯ ﻳﮏ، ﺑﺮﺍﻱ ﺑﺮﺩﺍﺷﺖ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺍست (70). با استناد به نتایج این پژوهش، بیش‌ترین ضریب انتقال عناصر مورد مطالعه با 5/17 مربوط به انتقال سرب از ریشه به اندام هوایی گون پنبه ای بود. در این زمینه، پارسادوست و همکاران (1386) طی مطالعه خود نتیجه گرفتند که بیش­ترین ﺿﺮﻳﺐ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ فلزات ﺍﺯ ﺍﻧﺪﺍﻡ ﺯﻳﺮﺯﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺍﻧﺪﺍﻡ ﻫﻮﺍیی گون با 54/3، مربوط به عنصر سرب ﺑﻮده است (4). لذا، بر این اساس ﻭ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در نظر گرفتن ﺯﻳﺘﻮﺩﻩ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻭ ﺑﺎﻻ و ﺷﺮﺍﻳﻂ ﺳﺎﺯﮔﺎﺭﻱ ﻣﻨﺎﺳﺐ، ﮔﻮﻧﻪ گون پنبه ای را می‌توان برای ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺧﺎﻙﻫﺎﻱ ﺁﻟﻮﺩﻩ ﺑﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺳﺮﺏ ﺗﻮﺻﻴﻪ کرد. هرچند این موضوع می‌تواند بیان‌گر قابلیت انتقال سرب به زنجیر غذایی و مخاطرات ناشی از آن باشد. از طرفی نتایج محاسبه فاکتور انتقال توسط متشرع‌زاده (1387) و بلادی و همکاران (1389) نشان داد که جذب سرب در اندام هوایی گونه‌های گون و یونجه بیش­تر از اندام ریشه­ای بوده است (3و 37). این در حالی است که نتایج مطالعه ﭘﺎﺭﺳﺎﺩﻭﺳﺖ ﻭ ﻫﻤﻜاران (1386) و پارسافر و معروفی (1392) نیز مؤید این موضوع بود (4و 5). روی به‌عنوان یک عنصر ضروری از قابلیت تجمع در گونه گون پنبه ای برخوردار است (47). در بین عناصر مورد مطالعه، روی با فاکتور انتقال برابر با 73/0، کم‌ترین مقدار را به خود اختصاص داد. این موضوع می‌تواند مؤید تحریک‌پذیری اندک این عنصر در گیاه باشد. به‌طوری‌که ثابت شده است روی از قابلیت تجمع بالا در سیستم ریشه­ای گیاهان برخوردار است (63). این در حالی است که برخلاف پژوهش حاضر، نتیجه مطالعه شنبه دستجردی و همکاران (1385) بیان‌گر تجمع بیش‌تر ﻋﻨﺼﺮ ﺭﻭﻱ ﺩﺭ ﺍﻧﺪﺍﻡ هوایی ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻱ ﻣﺮﺗﻌﻲ در مقایسه با ﺍﻧﺪﺍﻡﻫﺎﻱ ﺯﻳﺮﺯﻣﻴﻨﻲ بود (24).

مقادیر کوچک‌تر از یک برای فاکتور انتقال نشان از تمایل گیاه به تجمع عناصر در اندام­های زیرزمینی در مقایسه بااندام هوایی و درواقع تحرک کم عنصر در اندام­های گیاهی دارد. با استناد به نتایج حاصل از تحقیق حاضر، فاکتورهای انتقال و انباشتگی ‌زیستی به ترتیب برابر با 73/0 (کوچک‎تر از یک) و 52/0 عنصر روی بیان‌گر تحرک اندک این عنصر در گیاه است. لذا، می‌توان نتیجه گرفت که گونه گون پنبه‌ای از قابلیت تثبیت عنصر روی برخوردار است. از طرفی فاکتور انتقال بزرگ‌تر از یک و فاکتور انباشتگی ‌زیستی کوچک‌تر از یک عناصر آرسنیک، سرب و نیکل نشان‌دهنده تحرک بالای این عناصر در گیاه است. لذا، می‌توان نتیجه گرفت که گونه گون پنبه ای از قابلیت انباشت عناصر آرسنیک، سرب و نیکل برخوردار است.

سپاسگزاری

بدین‌وسیله از معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان برای فراهم کردن امکانات اجرای این پژوهش تقدیر می‌شود.

1- افیونی، م.، رضایی‌نژاد، ی.، و خیامباشی، ب.، 1377. اثر لجن فاضلاب بر عملکرد و جذب فلزات سنگین بوسیله کاهو و اسفناج، علوم آب و خاک، 2(1)، صفحات 30-19.
2- بابائیان، ا.، همایی، م.، و راهنمایی، ر.، 1391. افزایش کارآیی استخراج گیاهی سرب از خاک بوسیله هویج با کاربرد کی­لیت­های طبیعی و سنتزی، آب و خاک (علوم و صنایع کشاورزی)، 26(3)، صفحات 617-607.
3- بلادی، س. م.، کاشانی، ع.، حبیبی، د.، و پاک­نژاد، ف.، 1389. ارزیابی توزیع فلز سنگین سرب و مس و نقش دو آنزیم آنتی‌اکسیدان در یونجه (Medicago sativa) رقم همدانی، زراعت و اصلاح نباتات ایران، 6(4)، صفحات 84-73.
4- پارسادوست، ف.، بحرینی‌نژاد، ب.، صفری سنجانی، ع. ا.، و کابلی، م. م.، 1386. گیاه­پالایی عنصر سرب توسط گیاهان مرتعی و بومی در خاک‌های آلوده منطقه ایران‌کوه (اصفهان)، پژوهش و سازندگی در منابع­طبیعی، 20(2)، صفحات 63-54.
5- پارسافر، ن.، و معروفی، ص.، 1392. بررسی ضریب انتقال کادمیوم، روی، مس و سرب از خاک به گیاه سیب‌زمینی تحت تأثیر کاربرد فاضلاب، علوم و فنون کشاورزی و منابع­طبیعی، 17(66)، صفحات 209-199.
6- تائبی، ا.، جیرانی، ک.، میرلوحی، آ. ف.، و زاده بافقی، ع.، 1386. گیاه‌پالایی خاک‌آلوده به سیانور توسط گیاهان غیرچوبی، علوم آب و خاک، 11(42)، صفحات 523-515.
7- تقی­زاده، م.، و کافی، م.، 1387. معرفی تکنولوژی گیاه پالایی و گیاه پالاینده­های فضای سبز، شهرداری‌ها، 8(88)، صفحات 317-308.
8- حاج رسولی‌ها، ش.، امینی، ح.، هودجی، م.، و نجفی، پ.، 1385. زیست ردیابی آلودگی هوا و خاک در منطقه اصفهان، پژوهش در علوم کشاورزی، 2(2)، صفحات 54-39.
9- حاجی بلند، ر.، 1386. جذب، انتقال و تحمل مسمومیت منگنز و مس در چندگونه از فلور آذربایجان، زیست­شناسی ایران، 20(2)، صفحات 190-174.
10- خادم حقیقت، م. ر.، 1364. ﺗﻮزﯾﻊ ﺳﺮب در ﺑﺮگﻫﺎی ﭼﻨﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺮدد ﺧﻮدروﻫﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻬﺮان، انتشارات ﺟﻬﺎد دانشگاهی تهران، ۱۰۱ صفحه.
11- داودپور، ر.، جمشیدی، ک.، و ترنج­زر، ح.، 1391. گیاه­پالایی در نقاط مختلف کشور ایران، سومین همایش ملی مقابله با بیابان‌زایی و توسعه پایدار تالاب‌های کویری ایران، 7 صفحه.
12- درویش‌نیا، ز.، ریاحی بختیاری، ع.، کامرانی، ا.، و سجادی، م. م. 1394. تجمع زیستی فلزات سنگین (سرب، آهن و روی) در بافت اسکلتی مرجان خانواده  Faviidaeو رسوبات پیرامونی آن در جنوب جزیره قشم، خلیج‌فارس، بوم­شناسی آبزیان، 5(1)، صفحات 87-77.
13- دهرآزما، ب.، رحمتی، ش.، اصغری، ح. ر.، و صادقیان، م.، 1394. ارزیابی تأثیر معدن متروکه مس چغندر سر بر غلظت عناصر سنگین در خاک و گیاهان بومی منطقه (جنوب غرب عباس‌آباد)، مهندسی معدن، 10(27)، صفحات 94-81.
14- ذوفن، پ.، سعادت‌خواه، ع.، و رستگارزاده، س.، 1392. مقایسه توانایی تغلیظ فلزات سنگین در پوشش گیاهی منطقه اطراف صنایع فولادسازی در جاده بندر امام-ماهشهر، اهواز، زیست­شناسی گیاهی، 5(16)، صفحات 56-41.
15- رحیم ملک، م.، فضیلتی، م.، غریبی، ش.، و وهابی، م.، 1390. ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺗﻨﻮﻉ ﮊﻧﺘﻴﮑﻲ ﺟﻤﻌﻴﺖهای ﮔﻮﻥ‌های ﺯﺭﺩ ﻭ ﺳﻔﻴﺪ ﺩﺭ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﻔﺎﻇﺖ‌شده ﺍﺳﺘﺎﻥ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ ﺑﺎ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ISSR، ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻭ ﻓﺮآﻭﺭﻱ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ ﺯﺭﺍﻋﻲ و باغی، 1(1)، صفحات 34-25.
16- رخ بر، م.، شریفی، م.، و قشلاقی، ا.، 1393. بررسی غلظت سرب، روی، کادمیوم و سلنیوم در گیاهان طبیعی اطراف معدن سرب و روی دره امرود قهرود، جنوب کاشان، سی و سومین گردهمایی ملی علوم زمین، 7 صفحه.
17- 17. رفعتی، م.، خراسانی، ن.، مراقبی، ف.، و شیروانی، ا.، 1391. توانایی گونه­های توت سفید (Morus alba) و سپیدار (Populus alba) در تثبیت و برداشت فلزات سنگین، محیط‌زیست طبیعی،    65 (2)، صفحات191-181.
18- رضی کرد محله، ل.، 1385. بررسی انواع روش­های گیاه پالایی خاک­های آلوده به فلزات سنگین و فناوری­های مصرف محصولات گیاهی آلوده آن، اولین همایش تخصصی مهندسی محیط­زیست، 11 صفحه.
19- رونیاسی، ن.، و پرویزی مساعد، ح.، 1395. بررسی میزان فلزات سنگین در قسمتهای مختلف برخی از سبزیجات مصرفی شهر کرج، سلامت و محیط­زیست، 9(2)، صفحات 184-171.
20- سبحان اردکانی، س.، جمالی، م.، معانی‌جو، م.، 1393الف. بررسی غلظت آرسنیک، روی، کروم و منگنز در منابع آب زیر­زمینی دشت رزن و تهیه نقشه پهنه­بندی عناصر با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 16(2)، صفحات 38-25.
21- سبحان اردکانی، س.، معانی­جو، م.، و اسدی، ه.، 1393ب. ﺑﺮرﺳﻲ ﻏﻠﻈﺖ ﺳﺮب، ﻛﺎدﻣﻴﻮم، ﻣﺲ و ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ در ﻣﻨﺎﺑﻊ آب زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ دﺷﺖ رزن. مجله علمی داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ درﻣﺎﻧﻲ ﻫﻤﺪان، 21(4)، صفحات 329-319.  
22- سلیمی، م.، بهمنیار، م. ع.، قاجار سپانلو، م.، و محمدی، آ.، 1394. ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﺮب و ﻛﺎدﻣﻴﻮم ﺧﺎک و ﮔﻴﺎه ﻛﻠﺰا در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺟﺎده ﺳﺎوه- ﻫﻤﺪان، داﻧﺶ آب و ﺧﺎک، 25(2)، صفحات 205-193.
23- سنجر، ف.، جواهری بابلی، م.، و عسکری ساری، ا.، 1388. اندازه­گیری و مقایسه فلزات سنگین (سرب و کادمیوم) در عضله و پوست ماهی زمین‌کن دم نواری (Platycephalus indicus) منطقه صیادی بندر ماهشهر، زیست‌شناسی دریا، 1(4)، صفحات 46- 35.
24- شنبه دستجردی، ف.، بحرینی‌نژاد، ب.، و صفایی، ل.، 5، 1385. تعیین پتانسیل ضریب انتقال عنصر روی در برخی از گونه­های گیاهی منطقه ایرانکوه اصفهان، نهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات، 1 صفحه.
25- طبری کوچکسرایی، م.، صالحی، آ.، 1390. بررسی تأثیر آبیاری با استفاده از فاضلاب شهری بر تجمع فلزات سنگین در خاک، علوم و تکنولوژی محیط­زیست، 13(4)، صفحات 59-49.
26- عاقلان، ن.، و سبحان اردکانی، س.، 1395. بررسی مخاطره سلامت مصرف چای عرضه­شده در بازار مصرف شهر همدان (مطالعه پتانسیل خطر آرسنیک، سرب، کادمیوم و کروم)، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی همدان، 23(1)، صفحات 74-65.
27- عبدی، ن.، عبدی، م.، و حسن‌زاده، ص. ر.، 1389. معرفی گیاهان دارویی شهرستان اراک، یافته‌های نوین کشاورزی، 5(1)، صفحات 49-37.
28- عبدی، ن.، مداح عارفی، ح.، و زاهدی امیری، ق. ا.، 1387. برآورد ظرفیت ترسیب کربن در گون­زارهای استان مرکزی (مطالعه موردی منطقه مالمیر شهرستان شازند)، تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 15(2)، صفحات 282-269.
29- عظیمی، ع.، صفاهیه، ع.، علی داداللهی، س.، ذوالقرنین، ح.، و سواری، ا.، 1390. تجمع زیستی فلزات سنگین جیوه، کادمیوم، سرب و مس در دوکفه­ای در منطقه بندر امام خمینی (ره)، علوم و فنون دریایی، 10(3)، صفحات 32-23.
30- عمویی، ع.، محوی، ا. ح.، و ندافی، ک.، 1390. مقایسه میزان سرب، کادمیوم و روی در خاک مناطق صنعتی، کشاورزی و بزرگراه آمل و بابل، 1387. مجله علمی داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ بابل، 14(1)، صفحات 82-77.
31- عمویی، ع.، محوی، ا. ح.، ندافی، ک.، فهیمی، ح.، مصداقی­نیا، ع.، و ناصری، س.، 1391. ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻬﯿﻨﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ در ﮔﯿﺎه ﭘﺎﻻﯾﯽ ﺧﺎکﻫﺎی آﻟﻮده ﺑﻪ ﺳﺮب و ﮐﺎدﻣﯿﻮم ﺗﻮﺳﻂ ﮔﯿﺎﻫﺎن ﺑﻮﻣﯽ اﯾﺮان، ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ ﮐﺮدﺳﺘﺎن، 17(4)، صفحات 102-93.
32- قلیچ، س.، زرین­کمر، ف.، و نیکنام، و.، 1394. بررسی میزان انباشتگی سرب و تأثیر آن بر فعالیت آنزیم پراکسیداز، محتوای ترکیبات فنولی و فلاونوئیدی در مرحله جوانه‌زنی در گیاه یونجه (Medicago sativa L.)، پژوهش‌های گیاهی، 28(1)، صفحات 174-164.
33- کرباسی، ع.، نبی بیدهندی، غ.، معطر، ف.، و برزگری، ز.، 1388. بررسی منشأ و دسترسی بیولوژیکی عناصر سنگین در خاک ارتفاعات شمال غرب تهران، علوم و تکنولوژی محیط­زیست، 11(3)، صفحات 41-29.
34- کمری، ا.، و فرشادفر، م.، 1391. فناوری نوین گیاه پالایی برای ایجاد محیط­زیست پایدار، ایمنی زیستی، 5(2)، صفحات 121-107.
35- گلچین، ا.، آتش نما، ک.، و تکاسی، م.، 1385. بررسی نحوه توزیع سرب در اندام­های مختلف آفتابگردان و کلزا به عنوان گیاهان تولیدکننده روغن، همایش خاک، محیط­زیست و توسعه پایدار، 2 صفحه.
36- گلستانی، م. ع.، و فرج­زاده، ز.، 1389. پالاینده­های محیط­زیست در طراحی کاشت، چهارمین همایش تخصصی مهندسی محیط‌زیست، 10 صفحه.
37- متشرع­زاده، ب.، 1387. بررسی امکان افزایش کارایی گیاه‌‌پالایی خاک آلوده به فلزات سنگین توسط عوامل زیستی، رساله دکتری تخصصی خاک­شناسی، دانشگاه تهران، 142 صفحه.
38- محسن‌زاده، ف.، و خدابنده‌لو، س.، 1397. زیست‌پالایی خاک‌های آلوده به روغن موتور مصرف شده با استفاده از گیاه آلالهL.  Ranunculus arvensis و برخی قارچ‌های ریزوسفری، پژوهش‌های گیاهی، 31 (1)، صفحات 56-45.
39- محوی، ا. ح.، و مسافری، م.، 1380. آرسنیک در آب آشامیدنی، نگرانی­ها، استاندارد، روش­های حذف، چهارمین همایش ملی بهداشت محیط، 11 صفحه.
40- مشروفه، ع.، ریاحی بختیاری، ع.، و پورکاظمی، م.، 1392. غلظت کادمیوم، نیکل، وانادیوم و روی در عضله و خاویار تاسماهی ایرانی (Acipenser persicus) با تاکید بر ارزیابی ریسک ناشی از مصرف عضله، سلامت و محیط‌زیست، 6(3)، صفحات 416-407.
41- موسوی، ا.، سفیانیان، ع.، میرغفاری، ن. ا.، و خداکرمی، ل.، 1390. بررسی توزیع مکانی برخی فلزات سنگین در خاکهای استان همدان، پژوهش‌های خاک (علوم خاک و آب)، 25(4)، صفحات 336-323.
42- نادری، م.، دانش شهرکی، ع.، و نادری، ر.، 1391. مروری بر گیاه‌پالایی خاک‌های آلوده به فلزات سنگین، انسان و محیط­زیست، 10(4)، صفحات 49-35.
 
43- Al-Masri, M. S., Al-Akel, B., Nashawani, A., Amin, Y., Khalifa, K. H., and Al-Ain, F., 2008. Transfer of 40K, 238U, 210Pb, and 210Po from soil to plant in various locations in south of Syria. J. Environ. Radioactiv, 99, PP: 322-331.
44- Chaney, R. L., Malik, M., Li, Y. M., Brown, S. L., Brewer, E. P., Angle, J. S., and Baker, A. J. M., 1997. Phytoremediation of soil metals. Curr. Opin. Biotechnol, 8(3), PP: 279-284.
45- Cook, C. M., Sqardelis, S. P., Pantis, J. D., and Lanaras, T., 1994. Concentrations of Pb, Zn and Cu in Taraxacum spp. in relation to urban pollution, Bull, Environ. Contam. Toxicol, 53(2), PP: 204-210.
46- Ding, Q., Cheng, G., Wang, Y., and Zhuang, D., 2017. Effects of natural factors on the spatial distribution of heavy metals in soils surrounding mining regions, Sci,Total Environ, 578, PP: 577-585.
47- Dunn, C., 2007. Biogeochemistry in Mineral Exploration, Elsevier Science, 480 p.
48- Dushenkov, D., 2003. Trends in phytoremediation of radionuclides. Plant Soil, 249(1), PP: 167-175.
49- Freeman, J. L., Persans, M. W., Nieman, K., Albrecht, C., Peer, W., Pickering, I. J., and Salt, D. E., 2004. Increased glutathione biosynthesis plays a role in nickel tolerance in Thlaspi nickel hyperaccumulators, Plant Cell, 16(8), PP: 2176-2191.
50- Ghosh, M., and Singh, V., 2005. A review on phytoremediation of heavy metals and utilization of its byproducts. Appl. Ecol. Environ. Res, 3(1), PP: 1-18.
51- Ji, P., Sun, T., Song, T., Ackland, M. L., and Liu, Y., 2011. Strategies for enhancing the phytoremediation of cadmium contaminated agricultural soils by Solanumnigrum L., Environ, Pollut, 159(3), PP: 762-768.
52- Lasat, M. M., 2000. Phytoextraction of metals from contaminated soils: a review of plant/soil/metal interaction and assessment of pertinent agronomic issues, J., Hazard, Subst, Res, 2, PP: 1-25.
53- Lin, W., Xiao, T., Wu, Y., Ao, Z., and Ning, Z., 2012. Hyperaccumulation of zinc by Corydalis davidii in Zn-polluted soils, Chemosphere 86(8), PP: 837-842.
54- Luo, M. C., Hwu, K. K., and Huang, T. C., 2000. Taxonomic study of Taiwan Astragalus based on genetic variation. Taxon, 49(1), PP: 35-46.
55- Ma, L. Q., Komar, K. M., Tu, C., Zhang, W., Cai, Y., and Kennelley, E. D., 2001. A fern that hyperaccumulates arsenic. Nature, 409, PP: 579-585.
56- Maassoumi, A. A., 1998. Astragalus in the Old World: Check-list. Research Institute of Forests and Rangelands Publication, Tehra, 617 p.
57- Malekirad, A., Fani, A., Abdollahi, M., Oryan, S., Babapor, V., Shariat Zade, S. M. A., and Davodi, M., 2011. lood-urine and cognitive-mental parameters in mine workers exposed to lead and zinc. Arak Med, Univ. J.,13(4), PP: 106-114.
58- McCutcheon, S. C., and Schnoor, J. L., 2003. Overview of phytotransformation and control of wastes, in Phytoremediation: Transformation and Control of Contaminants (eds S. C. McCutcheon and J. L. Schnoor), John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, NJ, USA.
59- Miclean, M., Roman, C., Levei, E., Senila, M., Abraham, B., and Cordos, E., 2007. Heavy metals availability for plants in a mining area from North-Western Romania. Chem. Spec, Bioavailab, 1, PP: 11-25.
60- Mohammadi Roozbahani, M., Sobhanardakani, S., Karimi, H., and Sorooshnia, R., 2015. Natural and anthropogenic source of heavy metals pollution in the soil samples of an industrial complex, a case study. Iran. J., Toxicol, 9(29), PP: 1336-1341.
61- Muhammad, S., Tahir Shah, M., and Khan, S., 2011. Health risk assessment of heavy metals and their source apportionment in drinking water of Kohistan region, northern Pakistan. Microchem, J, 98(2), PP: 334-343.
62- Pyatt, F. B., 1999. Comparison of foliar and bioaccumulation of heavy metals by Corsican pines in the mount Olympus area of Cyprus. Ecotoxicol. Environ. Safety, 42(1), PP: 57-61.
63- Rinne, R. W., and Langston, R., 1960. Effect of growth on redistribution of some mineral elements in peppermint. Plant Physiol, 35(2), PP: 210-215.
64- Sobhanardakani, S., and Jamshidi, K., 2015. Assessment of metals (Co, Ni and Zn) content in the sediments of Mighan Wetland using geo-accumulation index, Iran, J., Toxicol, 30, PP: 1386-1390.
65- Sobhanardakani, S., Ghoochian, M., and Taghavi, L., 2016. Assessment of heavy metal contamination in surface sediment of the Darreh-Morad Beyg River, Iran. J., Health Sci, 4(3), PP: 22-34.
66- Sobhanardakani, S., and Kianpour, M., 2016. Heavy metal levels and potential health risk assessment in honey consumed in west of Iran. Avicenna, J., Environ, Health Eng, 3(2), 7795 p.
67- Sobhanardakani, S., Hosseini, S. V., and Tayebi, L., 2018. Heavy metals contamination of canned fish and related health implications in Iran, Turk, J., Fish. Aquat, Sci, 18(8), PP: 951-957.
68- Yanqun, Z., Yuana, L., Schvartz, C., Langlade, L., and Fan, L., 2004. Accumulation of Pb, Cd, Cu and Zn in plants and hyperaccumulator choice in Lanping lead–zinc mine area, China. Environ, Int, 30(4), PP: 567-576.
69- Yoon, J., Cao, X., Zhou, Q., and Ma, L. Q., 2006. Accumulation of Pb, Cu, and Zn in native plants growing on a contaminated Florida site. Sci. Total Environ, 368, PP: 456-464.
70- Zacchini, M., Pietrini, F., Scarascia Mugnozza, G., Iori, V., Pietrosanti, L., and Massacci, A., 2009. Metal tolerance, accumulation and translocation in poplar and willow clones treated with cadmium in hydroponics. Water Air Soil Pollut, 197(1-4), PP: 23-34.
71- Zhuang, P., Yang, Q. W., Wang, H. B., Shu, W. S., 2007. Phytoextraction of heavy metals by eight plant species in the field. Water Air Soil Pollut, 184(1-4), PP: 235-242.
مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 33، شماره 2
تیر 1399
صفحه 357-370
  • تاریخ دریافت: 05 شهریور 1397
  • تاریخ بازنگری: 02 آبان 1397
  • تاریخ پذیرش: 25 دی 1397