مقایسه تنوع گونه های درختی و درختچه ای در وضعیت های مدیریتی حفاظت و تحت تفرج در جنگل فندقلوی اردبیل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

امروزه با افزایش نگرانی جهانی در مورد فقدان تنوع زیستی در اکوسیستم های جنگلی مواجه هستیم که این مهم به طور چشمگیری درمورد جنگل های تحت مدیریت اهمیت بیشتری یافته است. هدف از انجام این بررسی، ارزیابی پایداری جنگل با بهره گیری از متغیرهای تعداد پایه، تعداد گونه، درصد تاج پوشش و شاخص های تنوع زیستی در جنگل فندقلوی اردبیل در وضعیت‌های مدیریتی حفاظت و تحت تفرج می‌باشد. به منظور جمع آوری اطلاعات مورد نیاز، شبکه آماربرداری به ابعاد 50 در50 متر طراحی و 60 قطعه نمونه در منطقه با مدیریت حفاظتی و 60 قطعه نمونه در منطقه تفرجی (در کل 120 قطعه نمونه) پیاده شد. در هر قطعه نمونه نوع گونه، قطر پایه‌های درختی و دو قطر عمود بر هم گونه‌های درختچه ای ثبت شد. در این تحقیق با بهره گیری از نرم افزار Past از شاخص‌های مارگالف، برگر-پارکر، فیشر و یکنواختی جهت بررسی تنوع زیستی استفاده شد. نتایج آزمون تجزیه واریانس و مقایسه میانگین به روش دانکن نشان داد که با افزایش شدت فعالیت‌های تفرجی، متغیرهای تعداد پایه، تعداد گونه، درصد تاج پوشش و همچنین میزان شاخص‌های تنوع زیستی غنا و تنوع به صورت معنی‌داری کاهش می‌یابند (000/0Pvalue=)، ولیکن این مهم در مورد شاخص یکنواختی صادق نبود. در کل نتیجه‌گیری شد که فعالیت‌های تفرجی به صورت کنترل نشده و با شدت زیاد، تخریب گسترده اکوسیستم جنگلی فندقلو، را به دنبال داشته است، که این مهم بر پایداری جنگل اثر منفی خواهد داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Comparative assessment of tree and shrub species diversity in protected and under-recreational management conditions in Fandoghlou forest of Ardabil

نویسندگان [English]

  • Farshad Keivan Behjou
  • zeynab pourgholi

University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, I.R. Iran

چکیده [English]

Today, we face with increasing global concerns about loss of biodiversity in forest ecosystems that this important notation is increased in managing forests. The aim of this study is evaluation of forest sustainability using density, number of species, crown canopy percent and biodiversity indicators in Fandoghlou forests in conservation and under-recreation management conditions. To collect the required data, designed an inventory grid with dimension of 50*50m and 60 sample plots in conservation and under-recreation areas were set, respectively (generally 120 plots). In each sample plot, the type of species, and diameter of trees, and 2 crown diameter of shrubs recorded. In present study, by using Past software, were applied Margalef, Berger-Parker, Fisher indicator and evenness criteria to evaluate biodiversity. The results of ANOVA and Duncan multiple test indicated that with increasing intensity of recreational activities, density, number of species, crown canopy percent and also richness and diversity will decreased significantly (pvalue = 0.000), although this is not correct about evenness indicator. Generally, it is concluded that uncontrolled and high recreational activities provided expensive degradation of Fandoghlou forest ecosystem, that this case resulted to negative effects on forest sustainability.

کلیدواژه‌ها [English]

  •  conservation
  • recreation
  • sustainable management
  • biodiversity indicators
  • Fandoghlou forest

بررسی رگرسیونی و مقایسه ای تنوع گونه های درختی و درختچه ای در وضعیت های مدیریتی حفاظت و تحت تفرج در جنگل فندقلوی اردبیل

فرشاد کیوان بهجو* و زینب پورقلی

ایران، اردبیل، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، گروه منابع طبیعی

تاریخ دریافت: 7/6/96                  تاریخ پذیرش: 3/12/96

چکیده

امروزه با افزایش نگرانی جهانی در مورد فقدان تنوع زیستی در اکوسیستم های جنگلی مواجه هستیم که این مهم به طور چشمگیری درمورد جنگل های تحت مدیریت اهمیت بیشتری یافته است. هدف از انجام این بررسی، ارزیابی پایداری جنگل با بهره گیری از متغیرهای تعداد پایه، تعداد گونه، درصد تاج پوشش و شاخص های تنوع زیستی در جنگل فندقلوی اردبیل در وضعیت‌های مدیریتی حفاظت و تحت تفرج می‌باشد. به منظور جمع آوری اطلاعات مورد نیاز، شبکه آماربرداری به ابعاد 50 در50 متر طراحی و 60 قطعه نمونه در منطقه با مدیریت حفاظتی و 60 قطعه نمونه در منطقه تفرجی (در کل 120 قطعه نمونه) پیاده شد. در هر قطعه نمونه نوع گونه، قطر پایه‌های درختی و دو قطر عمود بر هم گونه‌های درختچه ای ثبت شد. در این تحقیق با بهره گیری از نرم افزار Past از شاخص‌های مارگالف، برگر-پارکر، فیشر و یکنواختی جهت بررسی تنوع زیستی استفاده شد. نتایج آنالیز رگرسیونی نشان داد که با افزایش شدت فعالیت های تفرجی شاخص های تنوع زیستی به صورت سهمی، تعداد درختان به صورت خطی، تعداد گونه ها به صورت سهمی و میزان تاج پوشش به صورت لگارینمی کاهش می یابد؛ که در همه موارد میزان ضریب تعیین بیش از 92 درصد به دست آمد. همچنین نتایج آزمون تجزیه واریانس و مقایسه میانگین به روش دانکن نشان داد که با افزایش شدت فعالیت‌های تفرجی، متغیرهای تعداد پایه، تعداد گونه، درصد تاج پوشش و همچنین میزان شاخص‌های تنوع زیستی غنا و تنوع به صورت معنی‌داری کاهش می‌یابند (000/0Pvalue=)، ولیکن این مهم در مورد شاخص یکنواختی صادق نبود. در کل نتیجه‌گیری شد که فعالیت­های تفرجی به صورت کنترل نشده و با شدت زیاد، تخریب گسترده اکوسیستم جنگلی فندقلو، را به دنبال داشته است، که این مهم بر پایداری جنگل اثر منفی خواهد داشت.

واژه های کلیدی: حفاظت، تفرج، مدیریت پایدار، شاخص‌های تنوع زیستی، جنگل فندقلو.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09124595203 ، پست الکترونیکی: farshad.keivan@gmail.com

مقدمه

 

جنگل­ها یکی از کامل­ترین اکوسیستم­های خشکی و یکی از بهترین عرصه­های گردشگری می­باشند که امروزه توجه برنامه­ریزان در امر گردشگری را به خود جلب کرده­اند (15). یکی از مشکلات معمول که در این گونه مناطق اتفاق می­افتد افزایش تعداد بازدیدکنندگان از عرصه جنگلی است که در نهایت سبب تغییر تدریجی در طبیعت شده و موجبات تخریب را فراهم می­نماید (10، 19). جنگل‌ها به عنوان منابعی که می‌‌توانند استفاده‌های متنوعی داشته‌باشند، ارائه دهنده‌ی خدمات اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی می‌باشند (14)؛ ولی در صورت عدم استفاده صحیح از جنگل، گردشگران جنگل می‌توانند عاملی در جهت ایجاد تضاد بین تفرج و حفاظت طبیعت و همچنین بین تفرج و تولید چوب باشند (5). زمانی که اجزای متشکله محیط طبیعی تحت تأثیر عوامل خارجی قرار نگرفته باشند، اغلب در یک حالت متعادل باقی می­مانند و چنین حالت متعادلی بواسطه ایجاد اختلال تدریجی یا یک تغییر ناگهانی، در بسیاری از اکوسیستم­های طبیعی از هم پاشیده می­شود. در همین راستا پی­آمد یکی ازانواع فعالیت بارز انسان، یعنی تفرج در اکوسیستم­های طبیعی، تخریب آنها را به همراه داشته است (4). این تاثیرات تغییراتی را در پوشش گیاهی از جمله آسیب به نهال­ها و زادآوری، کاهش ارتفاع، کاهش در تنوع پوشش گیاهی، و تغییر در ترکیب گونه­ای را باعث می­شود.

اسحاقی راد و همکاران (11) در بررسی تأثیر تفرج بر خاک و پوشش گیاهی پارک چغاسبز ایلام به این نتیجه رسیدند که پوشش گیاهی در منظقه با تفرج شدید با منطقه تفرج گسترده و منطقه بدون تفرج دارای اختلاف معنی‌دار هستند. والتر و همکاران (18) در بررسی خسارت­های وارد شده به جنگل در اثر فعالیت­های تفرجی نتیجه گرفتند که فعالیت­های تفرجی، آسیب­های زیادی به درختان، نهال­ها و پوشش گیاهی وارد می­آورد. روستهلز  و همکاران (15)در بررسی تعیین میزان کاهش ارزش چوب در اثر فعالیت‌های تفرجی در جنگل‌های شهری سوئیس به این نتیجه رسیدند که 23 درصد از درختان راش و 4/9 درصد از درختان بلوط توسط فعالیت‌های تفرجی آسیب دیده‌اند؛ در اثر این آسیب‌ها 19 تا 53 یورو در هر هکتار ارزش چوبی جنگل کاهش می‌یابد. برونر و همکاران (6) در بررسی اثرات تخریبی انسانی در 93 منطقه حفاظت شده به این نتیجه رسیدند که بسیاری از پارک­ها در جلوگیری از قطع درختان، جنگل­تراشی، شکار، آتش­سوزی و چرای دام موفق بوده­اند.

برای توسعه پایدار و حفاظت از منابع طبیعی، ضروریست اثرات گسترده تفرج را بر روی منابع طبیعی شناسایی کنیم و مدیریت نواحی جنگلی که دارای جذابیت بالایی از نظر سیمای سرزمین هستند باید به گونه­ای باشد تا ارزش­های جنگل­شناسی و حفاظتی جنگل حفظ گردیده و اثرات منفی تفرج کاهش یابد.  از نظر جغرافیایی، کشور ما در منطقه­ای از نیم کره شمالی واقع شده است که معمولا فقیر از جنگل می­باشد. با وجود این، نظر به تنوع اقلیمی، وسعت زیاد آن و رشته کوه­های البرز و زاگرس جنگل­های متنوعی گسترش یافته­اند (8). جنگل‌های فندقلوی اردبیل نیز به صورت بالفعل به عنوان یکی از مکان‌های گردشگری مهم در سطح استانی، منطقه‌ای و ملی و به‌صورت بالقوه حتی در سطح بین‌المللی محسوب می‌گردد. با عنایت به این که پوشش گیاهی یکی از عناصر اصلی و مهم در اکوسیستم جنگل است، لذا انجام تحقیق در زمینه تأثیر فعالیت‏های تفرجی بر خصوصیات پوشش جنگلی ضروری به نظر می‏رسد. تحقیق حاضر با هدف بررسی نقش فعالیت­های تفرجی بر تنوع زیستی و پایداری پوشش جنگلی و نیز برآورد شاخص­های تنوع زیستی در جنگل فندقلوی اردبیل صورت گرفته است.

مواد و روشها

این تحقیق در یکی از عرصه­های جنگلی شرق استان اردبیل به نام منطقه جنگلی فندقلو انجام گرفت. استان اردبیل حدود 52 هزار هکتار جنگل طبیعی را دارا می­باشد که در سه منطقه رویشی جنگلی کشور به نام­های ناحیه رویشی هیرکانی، ارسباران و ایران تورانی واقع شده است (3). منطقه جنگلی فندقلو واقع در شرق استان اردبیل و چسبیده به جنگل­های شمال کشور را شامل می­شود که سطحی حدود 9/4422 هکتار ش را در بر می­گیرد. منطقه جنگلی فندقلو با مختصات جغرافیایی ´26˚38 عرض شمالی و ´12˚38 طول شرقی، در فاصله 25 کیلومتری شهر اردبیل و در 10 کیلومتری جنوب شهر نمین قرار گرفته است. حداقل ارتفاع جنگل فندقلو از سطح دریاهای آزاد 1500 متر و حداکثر ارتفاع آن 1800 متر است. متوسط بارندگی سالیانه4/290 میلی­متر، رطوبت نسبی سالیانه 70 درصد و متوسط دمای سالیانه 8/9 درجه سانتی­گراد می­باشد. گرم‌ترین ماه سال با متوسط 37 درجهسانتی­گراد در شهریورماه، سردترین ماه سال با متوسط 37- درجه سانتی­گراد در بهمن‌ماه و تعداد روزهای یخ‌بندان 123 روز در سال گزارش شده است (3، 4). شکل 1 موقعیت منطقه مورد مطالعه را در استان اردبیل نشان می‌دهد.

 

 

شکل1- موقعیت منطقه مورد مطالعه

 

روش­ تحقیق: در کل روش اجرای این تحقیق به موارد پنج گانه زیر قابل دسته بندی است:

الف) پیاده نمودن قطعات نمونه: ابتدا با استفاده از نقشه توپوگرافی منطقه و سپس طی جنگل گردشی نحوه پراکنش درختان و درختچه ها در جنگل مورد بررسی مشخص گردید. سپس اقدام به پیاده کردن قطعات نمونه به شعاع 5 متر با ابعاد شبکه 50*50 متر با روش تصادفی سیستماتیک شد.

ب) برداشت متغیرهای مورد نیاز در قطعات نمونه: در محدوده قطعات نمونه مورد بررسی در مورد درختان میزان قطر برابر سینه و نام گونه و در مورد درختچه ها دو قطر عمود بر هم تاج پوشش و نوع گونه اندازه گیری و ثبت گردید. سپس کل سطح مقطع درختان در مورد هر گونه درختی و در هر قطعه نمونه محاسبه شد ولی در مورد گونه های درختچه ای کل سطح تاج هر گونه مشخص شد.

ج) وارد نمودن متغیرها در نرم افزار PAST:در مورد درختان سطح رویه زمینی و در مورد درختچه ها سطح تاج وارد نرم افزار شد تا شاخص های تنوع زیستی محاسبه گردد. در این تحقیق شاخص‌های تنوع زیستی مارگالف، برگرپارکر، فیشر و یکنواختی با بهره گیری از نرم افزار PAST محاسبه شد.

د) تجزیه وتحلیل آماری داده ها: در این تحقیق پس از تعیین شاخص های تنوع زیستی و متغیرهای تعداد پایه، تعداد گونه و درصد تاج پوشش، با استفاده از شاخص های تنوع زیستی مارگالف، برگرپارکر، فیشر و یکنواختی ، معیارتنوع زیستی در مناطق مورد بررسی با استفاده از آزمون های آماری مناسب با یکدیگر مقایسه شدند. البته ابتدا مشخص گردید که آیا بر طبق نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنف داده های مربوط از پراکنش نرمال تبعیت می کنند. به منظور مقایسه متغیرهای تعیین شده از آزمون تجزیه واریانس با گروه بندی یکطرفه و روش دانکن استفاده شد. نحوه کار بدین صورت بود که سطوح مختلف شدت تفرج به عنوان تیمار و تعداد قطعات نمونه به عنوان تکرار در نظر گرفته شد. در واقع تغییرات به صورت یکطرفه در نظر گرفته شد. کلیه آزمون ها با استفاده از نرم افزار SPSS (v.16) و درسطح معنی داری 5 درصد انجام می گردد.

نتایج

جدول 1 آمار توصیفی متغیرهای تعداد پایه­ها، تعداد گونه

ها و درصد تاج پوشش درختی در 4 طبقه مورد بررسی شامل منطقه کنترل (شاهد) و مناطق با شدت‌های تفرجی مختلف شامل شدت‌های شدید، متوسط و ضعیف را نشان می‌دهد. نتایج نشان دهنده این است که تعداد پایه­ها، تعداد گونه­ها و درصد تاج پوشش در منطقه کنترل (شاهد) و سه منطقه مختلف تحت تفرج متفاوت است. از نظر تعداد پایه ها، متوسط تعداد در منطقه شاهد بیشترین (08/15 پایه) و در منطقه تفرج شدید کمترین (35/7 پایه) می باشد. از نظر تعداد گونه‌ها، متوسط تعداد گونه‌ها در منطقه شاهد بیشترین (78/2 گونه) و در منطقه تفرج شدید کمترین (25/1 گونه) می‌باشد. از نظر درصد تاج پوشش، متوسط میزان تاج پوشش در منطقه شاهد بیشترین (90/65 درصد) و در منطقه تفرج شدید کمترین (35/25 درصد) می‌باشد.

 

جدول 1- آمار توصیفی متغیرها در قطعات نمونه موجود در 4 طبقه­ی بررسی شده

انحراف معیار

متوسط

حداکثر

حداقل

تعداد قطعه نمونه

تیمار

متغیر

61/2

08/15

23

9

60

کنترل*

تعداد پایه­ها

50/2

60/12

19

9

20

1

آسیب­دیده*

70/2

95/9

15

5

20

2

58/4

35/7

16

0

20

3

12/1

78/2

5

1

60

کنترل*

تعداد گونه­ها

59/0

35/1

2

1

20

1

آسیب دیده*

49/0

35/1

 

3

1

20

2

64/0

25/1

 

3

0

20

3

59/6

90/65

77

48

60

کنترل*

درصد تاج پوشش

66/8

50/44

 

61

21

20

1

آسیب دیده*

10/9

35/37

55

21

20

2

48/16

35/25

 

55

0

20

3

                     

* منطقه کنترل: بدون آسیب، 1: آسیب سبک، 2: آسیب متوسط، 3:آسیب شدید

 

شکل 2 نتایج تاثیر شدت فعالیت های تفرجی مختلف (بدون تفرج، سبک، متوسط و سنگین) برروی میزان شاخص های تنوع زیستی را نشان می‌دهد. نتایج حاکی از این است که شدت فعالیت‌های تفرجی مختلف بر شاخص های تنوع زیستی اثر گذار است. همانطورکه مشاهده می گردد به طور متوسط شاخص های تنوع زیستی مارگالف، برگر-پارکر، فیشر و یکنواختی به ترتیب از منطقه با شدت تفرج کم به طرف منطقه با تفرج شدید کاهش می یابد که نتیجه آنالیز رگرسیون و مدل استخراج پلی نومیال گویای این مسئله است. میزان بالای ضریب تعیین در معادله نشانه این است که حدود 99 درصد از تغییرات توسط شدت تفرج تعیین می گردد. ولی شاخص تنوع زیستی یکنواختی دارای نظمی متفاوت است به طوری که مدل رگرسیونی پلی نومیال نشانگر این است که میزان یکنواختی در منطقه بدون تفرج و تفرج شدید تقریبا یکسان است.

 

شکل 2- آنالیز رگرسیونی میزان شاخص­های تنوع زیستی منطقه شاهد و مناطق تحت تفرج

با توجه به شکل 3 که در آن تعداد درختان در هر 4 منطقه مورد بررسی از نظر شدت تفرج مطالعه شده است این نتیجه حاصل شد که کمترین تعداد درخت مربوط به منطقه با تفرج شدید می­باشد و بیشترین آن مربوط به منطقه بدون تفرج است. از طرفی نتایج آزمون دانکن گویای این مهم است که میزان تعداد درختان در قطعه نمونه های مستقر شده در چهار منطقه از نظر شدت تفرج با هم تفاوت معنی داری دارند. این مهم حاکی از این است که در اثر فعالیت های تفرجی شدید در قطعات نمونه مستقر شده در منطقه با تفرج شدید تعداد درختان کمتری مشاهده می گردد (کمتر از 8 درخت در قطعه نمونه). این در حالی است که میزان پایه­های درختی و درختچه ای موجود در قطعات نمونه مستقر شده در منطقه بدون فعالیت های تفرجی بسیار بیشتر از مناطق تفرجی است (بیشتر از 14 پایه در قطعه نمونه). همانطورکه مشاهده می گردد به طور متوسط متغیر تعداد پایه درختی به ترتیب شدت تفرج از منطقه با شدت تفرج کم به طرف منطقه با تفرج شدید کم می گردد که نتیجه آنالیز رگرسیون و مدل خطی گویای این مسئله است. میزان بالای ضریب تعیین در معادله نشانه این است که بیش از 99 درصد از تغییرات توسط شدت تفرج تعیین می­گردد.

 

شکل 3- تعداد درختان در منطقه کنترل و مناطق آسیب دیده

نتایج بررسی تعداد گونه­های درختی بررسی شده نشان دهنده­ی این است که در منطقه بدون آسیب تعداد گونه­ها بیشتر و در 2 منطقه­ی دیگر یکسان، اما در طبقه با آسیب شدید کمترین میزان را به خود اختصاص داده است (شکل 4)، که نشان دهنده این است که در اثر فعالیت­های تفرجی شدید در قطعات نمونه مستقر شده در مناطق با تفرج کم، متوسط و شدید، تعداد گونه­های کمتری مشاهده می­گردد (حدود 1 گونه در قطعه نمونه). این در حالی است که تعداد گونه­های موجود در قطعات نمونه مستقر شده در منطقه بدون فعالیت­های تفرجی بسیار بیشتر از مناطق تفرجی است (حدود 3 گونه در قطعه نمونه).

 

شکل 4- تعداد گونه­ها در منطقه کنترل و مناطق با شدت تفرج متفاوت

طبق شکل 5 میزان تاج پوشش در هر 4 طبقه مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که منطقه بدون آسیب بیشترین تاج پوشش و منطقه با آسیب شدید کمترین تاج پوشش را دارد. این مهم حاکی از این است که در اثر فعالیت‌های تفرجی شدید در قطعات نمونه مستقر شده در منطقه با تفرج شدید، درصد تاج پوشش کمتر است. این در حالی است که میزان درصد تاج پوشش در قطعات نمونه مستقر شده در منطقه بدون فعالیت های تفرجی بسیار بیشتر از مناطق تفرجی است. همانطورکه مشاهده می­گردد به طور متوسط متغیر درصد تاج پوشش به ترتیب شدت تفرج از منطقه با شدت تفرج کم به طرف منطقه با تفرج شدید کم می گردد که نتیجه آنالیز رگرسیون و مدل لگاریتمی گویای این مسئله است. میزان بالای ضریب تعیین در معادله نشانه این است که بیش از 98 درصد از تغییرات توسط شدت تفرج تعیین می­گردد.

بحث و نتیجه گیری

وجود منابع طبیعی منحصر به فرد در ایران بخصوص جنگل ها که حدود 12 میلیون هکتار از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است، حاصل اقلیم­های گوناگون، اختلاف درجه­ی حرارت و بارندگی، شرایط بسیار مناسبی را برای توسعه­ی صنعت اکوتوریسم در کشور مهیا نموده است (2).

 

شکل 5- مقدار تاج پوشش در منطقه کنترل و مناطق با شدت تفرج متفاوت

توسعه صنعت اکوتوریسم امریست مهم که تحقق و گسترش آن بر اساس موازین علمی و استاندارد­های جهانی نه تنها می­تواند بهبود عملکرد اکوسیستمی، کیفیت اکوسیستم‌ها و جلوگیری از نابودی آن را به همراه داشته باشد، بلکه بر میزان اشتغال، توسعه­ی اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی و بومی که بخش جدایی­ناپذیر از عرصه­های منابع طبیعی را تشکیل می­دهند نیز بسیار تأثیر گذار خواهد بود. نتایج این تحقیق نشانگرکاهش معنی­دار در تاج پوشش، شدت تراکم درختان و تعداد گونه­های درختی، در مناطق تفرجی نسبت به منطقه کنترل (بدون تفرج) می‌باشد که در بعضی از تحقیقات نتایج مشابهی گزارش شده­ است (1، 7). همچنین مطالعه حاضر نشان داد که فعالیت­های تفرجی بر شاخص­های تنوع­زیستی درجنگل فندقلو تاثیر معنی داری دارد. میزان کم شاخص­های تنوع­زیستی در مناطق تفرجی مانع پایداری جنگل­ها می­شود و فراوانی اثرات شدید و منفی فعالیت­های تفرجی، برای پایداری جنگل مضر هستند که این موضوع در گذشته توسط محققین زیادی گزارش شده است(9، 12). نتایج مشابهی برای جنگل­های مدیریت شده در نواحی شمال­غربی ایالات متحده به دست آوردند. آن­ها فراوانی زیاد درختان قطور و متوسط را در جنگل­های طبیعی نسبت به منطقه مدیریت شده گزارش نمودند. این نتیجه توسط محققین دیگر نیز تائیدشده است. بیشتر مطالعات این موضوع را تائید کرده­اند که گیاهان متاثر از فعالیت­های تفرجی هستند و اثبات کرده اند که وابستگی منفی بین شدت تفرج و میزان تاج پوشش گیاهی، ارتفاع گیاهان، غنا و تنوع گونه­ای وجود دارد (7، 13، 15، 16). بعضی از محققان گزارش کرده‌اند که حتی با افزایش میزان فعالیت­های تفرجی از ارتفاع گیاهان موجود کاسته شده و همچنین از میزان پوشش شاخ و برگ گونه­ها نیز کاسته می­شود (17).

در این تحقیق به منظور بررسی اکولوژیکی سه زون با شدت تفرج کم، تفرج متوسط و تفرج شدید و مقایسه­ی آنها با زون بدون تفرج از طریق محاسبه متغیرهای تعداد پایه، تعداد گونه، درصد تاج پوشش و شاخص های تنوع زیستی از آنالیز واریانس با گروه بندی یکطرفه و مقایسه میانگین ها به روش دانکن استفاده شد که نتایج حاصل از ارزیابی شاخص­های عددی در سه زون تحت تفرج، نشان دهنده­ی وضعیت پایدار در زون بدون تفرج و تفرج کم، و وضعیت نسبتاً پایدار در منطقه تفرج متوسط بوده که با کم شدن مقدار متغیرها و شاخص های تنوع زیستی و نزدیک شدن به مقدار صفر در منطقه تفرج شدید، تنوع و پایداری منطقه شدیداً کاهش پیدا می­کند که می­تواند نشانگر شرایط نا­مناسب، وجود یا افزایش استرس­های محیطی و تأثیرات منفی فعالیت­های تفرجی در زون با تفرج شدید باشد (شیب منفی و ضریب تعیین بالای مدل های رگرسیونی بخش نتایج موید آن است). با توجه به مطالب ذکر شده پوشش گیاهی در زون ­تفرج کم نسبت به زون تفرج شدید دارای وضعیت خیلی بهتری می­باشد. مقادیر شاخص­های غنا و تنوع نشان می­دهندکه همه شاخص­ها در زون تفرج کم نسبت به زون تفرج شدید دارای میزان بیشتری است. اما این مسئله در مورد شاخص یکنواختی صادق نیست چرا که در مناطق بدون تفرج و تفرج شدید تقریبا یکسان است. طی تحقیقی که زرقی و همکاران (2) در پارک ملی تندوره انجام دادند نیز به این نتیجه رسیدند که مقایسه میانگین شاخص­های تنوع شانون و سیمپسون و همچنین شاخص غنای مارگالف و منهنیک در دو زون کم­تفرج و تفرج شدید براساس درصد حضور گونه­ها در پلات­ها به لحاظ آماری دارای اختلاف آماری معنی داری می­باشد، در حالیکه شاخص­های یکنواختی به لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری را نشان نمی­دهند، که این نتیجه نتایج تحقیق حاضر را تائید می­نماید. بعضی از بررسی­ها نشان می­دهد که تفرج و توریسم در عرصه­های طبیعی بیشتر بر غنا و تنوع گونه­ها اثر گذاشته و سبب حذف گونه­های حساس و در معرض خطر می­شود و اثر زیادی بر یکنواختی ندارد (12). برای حفاظت جوامع گیاهی تهدید شده در منطقه فندقلو، بایستی شدت فعالیت های تفرجی را محدود کرده و کنترل نمود (4). بدون شک دسترسی اصولی و کنترل شده به مناطق تفرجی، کاهش گونه­های کمیاب را متوقف می­کند و جوامع گیاهی را از تغییر مصون می دارد (12). به علاوه ارائه اطلاعات اضافه به استفاده­کنندگان در رابطه با فشار فعالیت تفرجی بر تنوع­زیستی در وضعیت­های مختلف باید گسترش داده شود. بدون شک تفرج­کنندگان در صورت آگاهی از این مهم، اقدام به رعایت موازین تفرجی و اخلاقی در تفرج را می­نمایند. یافته­های این تحقیق نشان می­دهد که دانسته­های مربوط به کمیت و کیفیت تنوع­زیستی برای توسعه و پیشرفت در بهبود وضعیت اکولوژیکی درختان جنگلی متاثر از فعالیت شدید تفرجی، مهم است.

تخریب بطور کلی بر روی افراد، گونه­ها، جمعیت­ها، اکوسیستم­ها و به ویژه بر روی تعادل مواد و حتی شرایط زیستی موجودات اثر می­گذارد، تخریب و فشار­های حاصله نه تنها جریان مواد را فوراً تغییر می­دهد بلکه ترکیب گونه­ای یک اکوسیستم را نیز تحت فشار قرار می­دهد. با بررسی یافته­های تحقیق حاضر می­توان به این نتیجه رسید که افزایش فعالیت­های تفرجی، به شدت منطقه را دچار تخریب کرده و باعث برهم خوردن پایداری اکولوژیکی در منطقه می­شود. تفرج با شدت متوسط تخریب کمتری در پی داشته که می توان با مدیریت صحیح مثل جلوگیری از تردد وسایل نقلیه­ی سبک و سنگین، ایجاد جایگاه­های متمرکز برای اسکان گردشگران و سایر موارد، این تخریب­های اندک را هم تقلیل داد. ولی نکته قابل تأمل این است که تخریب حاصل از استفاده­های تفرجی شدید مثل برداشت چوب سوخت دارای اثرات تخریبی بیشتری بوده و با استفاده شدید از اکوسیستم جنگل جهت اکوتوریسم و فعالیت­های تفرجی بیشتر به جنگل صدمه و آسیب وارد می­کند، که این موضوع می­تواند مورد بررسی قرار گیرد. در تایید مطلب فوق نتایج آنالیز رگرسیونی نشان داد که با افزایش شدت فعالیت های تفرجی شاخص های تنوع زیستی به صورت سهمی، تعداد درختان به صورت خطی، تعداد گونه ها به صورت سهمی و میزان تاج پوشش به صورت لگارینمی کاهش می یابد؛ که در همه موارد میزان ضریب تعیین بیش از 92 درصد به دست آمد. ولی موضوع قابل توجه این است که فعالیت­های تفرجی به صورت کنترل نشده و با شدت زیاد، تخریب گسترده اکوسیستم جنگلی فندقلو، را به دنبال خواهد داشت، که در آن صورت نمی­توان به آسانی آن را احیا و به حالت اول بر­گرداند.

1- پوربابایی، ح و آهنی، ح. 1388. تنوع زیستی گونه­های چوبی در رویشگاه کرکف در جنگل­های شمال گیلان، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه گیلان، ج 5، ص 158-147.
2- زرقی، امیر حسین، سید محسن حسینی، حمید اجتهادی و فریدون ملتی، 1388. اثر اکوتوریسم بر تنوع زیستی گونه های گیاهی در پارک ملی تندوره، مجله زیست شناسی، 3(4): 54-47. 
3- طاووسی، ت، و دل­آرا، ق. 1389. پهنه­بندی آب و هوایی استان اردبیل. مجله علمی و فنی نیوار، جلد 1، شماره 71، ص 52- 47.
4- کیوان بهجو، ف. 1391. اندازه­گیری آسیب وارده به درختچه­های سرپا در اثر فعالیت­های تفرجی در جنگل فندقلوی اردبیل، مجله جنگل ایران، ش 3، ص 242-231.
 
5- Bann, C. & M.Clements, 2001. Turkey forest sector review-global environmental overlays program final report (in Turkish), Ikrish publisher Ltd. Ankara.Turkey, 4(1): 231-299.
6- Bruner, A.G., Gullison, R.E., Rice, R.E., and Da Fonseca, G.A.B. (2001). Effectiveness of parks in protecting tropical biodiversity. Science Journal, 291: 125-128.
7- Cakir, M., Makineci, E. and Kumbasli, M. 2010. Comparative study on soil properties in a picnic and undisturbed area of Belgard forest, Istanbul. Journal of Environmental Biology. 31: 125- 128.
8- Chin, C. (2002). Visitors perspectives on environmental impact and their management, ecotourism in Bake National Park, Borneo. Journal of Sustainable Tourism, 8(1): 20-35
9- Cole, D.N. & C.A. Monz, 2004. Spatial patterns of recreation impact on experimental campsites, Journal of Environmental Management, 70 (1): 73-84.
10- Donaldson, A., and Bennet, A. (2004). Ecological effects of roads, implications for the internal fragmentation of Australian parks and reserves. Technical Paper Series, 12: 1-74
11- Eshaghi Rod, C., Heidari, M., and Mahdavi, A.S. (2009). Examines the impact of recreation activities on soil and vegetation (case study: Forest Park Ilam Chghasbz). Iranian Journal of Forest, 3(1): 70-81.
12- Higman, S., Mayers,J., Bass,S., Judd,N.,&R.Nassbaum, 2005, The sustainable forestry handbook: a practical guide for tropical forest managers on implementing new standards, Earthscan publication, Second edition,337pp.
13- Kutiel, P. & Y. Zhevelef, 1999. Recreatinal use impact on soil and vegetation at picnic sites in Aleppo pine forests on Mount Carmel, Journal of Plant Sciences, 49 (1): 49-56.
14- Mather, A.S. 2001. Forests of cosumption: postproductivism, postmaterialism, and the postindusterial forests, Environmental and planning C: Government and policy, 19 (1): 249-268.
15- Rusterholz, H.P., M. Kissling, & B.Baur, 2009. Disturbance by human trampling alter the performance. Sexual reproduction and genetic diversity in a clonal woodland herb, Perspectives in plant ecology, Evolution and systematics, 8 (2): 109-116.
16- Sarah, P. and H. M. Zhevelev. 2007. Effect of visitors’ pressure on soil and vegetation in several different micro-environments in urban parks in Tel Aviv.LandscapeUrban Plant. 83: 284- 293.
17- Turton, S.M. 2005. Managing environmental impacts of recreation and tourism in rain forests at the wet tropics of Queensland World Heirtage area. Geographical Research. 43: 140- 151.
18- Walter, B.V., Wiemken, H.P., Rusterholz, T., and  Baur, B. (2002). Disturbance of forest by trampling, effects of mycorrhizal roots of seedlings and mature trees of Fagus sylvatica. Plant and Soil and Environmental Geology, 243(2): 143-154.
19- Worboys, G., DeLacy, T., and Lockwood, M. (2005). Principles and Practice Protected Area Management, Cambridge University Press.
دوره 32، شماره 3
مهر 1398
صفحه 671-679
  • تاریخ دریافت: 07 شهریور 1396
  • تاریخ بازنگری: 10 بهمن 1396
  • تاریخ پذیرش: 15 اسفند 1396