مطالعه فلوریستیک تالاب کانی برازان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ التحصیل دانشگاه خوارزمی تهران

2 استاد دانشگاه خوارزمی تهران

3 دانشیار دانشگاه ارومیه

چکیده

چکیده:
تالاب کانی برازان واقع در استان آذربایجان غربی یکی از تالاب های کنوانسیون بین المللی رامسر با مساحت 907 هکتار است. اقلیم این منطقه شکار ممنوع به صورت نیمه خشک تا نیمه خشک معتدل است. جهت مطالعه منطقه، گیاهان در طی ماه‌های رویشی سال 1392 به طور مرتب از دو رویشگاه آبزی و رویشگاه مجاور تالاب (صخره‌ها و تپه‌ها) جمع‌آوری و در هرباریوم دانشگاه خوارزمی (FAR) در تهران نگهداری شدند. در مجموع 118 گونه مختلف گیاهی جمع‌آوری شد که به 42 تیره (دو تیره خزه‌، 33 تیره دولپه، یک تیره برگ شاخیان و شش تیره تک لپه) و 99 جنس تعلق دارند. در میان تیره‌های موجود 17 تیره (11تیره دولپه، یک تیره برگ‌ شاخیان و پنج تیره تک لپه)، 32 جنس و 35 گونه به رویشگاه آبزی و 25 تیره (دو تیره خزه‌، 22 تیره دولپه و یک تیره تک لپه)، 67 جنس و 83 گونه به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند. در بین گیاهان منطقه تروفیت‌ها با 62% در رویشگاه مجاور تالاب و 35% در رویشگاه آبزی فراوان‌ترین شکل زیستی منطقه را تشکیل می‌دهند. در بررسی کوروتیپ، بیشترین گونه‌ها به ناحیه ایرانی تورانی با 38 % در رویشگاه آبزی و 50% به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Floristice study of Kanibarazan wetland

نویسندگان [English]

  • azam masoomy 1
  • Farrokh Ghahremaninejad 2
  • Naser Abbaspour 3

1 graduate of the kharazmi-tehran University

2 Kharazmi University, Tehran, Professor

3 Associate Professor of Urmia University

چکیده [English]

Abstract
The Kanibarazan Wetland located in West Azarbaijan province is one of the wetlands of the Ramsar International Convention with 907 hectares. This Hunt- Banned region has semidry to mid semidry climate. The plants in the studied area were regularly collected every month during growing seasons 2013 from two habitats : Aquatic and nearby wetland habitats. Then plants were deposited in the herbarium of Kharazmi university (FAR), Tehran. A total of 118 different plant species collected in this study belong to 42 families (2 bryophyte, 33 dicotyledone, 1 ceratophyllaceae, 6 monocotyledon) and 99 genera. Among these families represented in the area, 17 families (11 dicotyledone, 1 ceratophyllaceae, 5 monocotyledon) including 32 genera and 35 species are belonged to aquatic wetland habitat and 25 families (2 bryophyte, 22 dicotyledone, 1 monocotyledon) including 67 genera and 83 species are belonged to nearby wetland habitat. Classification based on life form indicates that the therophytes with 62% abundance in nearby wetland habitate and 35% in aquatic habitate comprise the largest proportion of the plants in the studied area. The most extended chorotype is related to Iran-Turanian region (50% in nearby wetland habitat and 38% in aquatic habitate).
Key word: Kanibarazan, Life form, Chorothype, Flora

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key word: Kanibarazan
  • Life form
  • Chorothype
  • Flora

مطالعه فلوریستیک تالاب کانی برازان

اعظم معصومی1*، فرخ قهرمانی نژاد1 و ناصر عباسپور2

1ایران، تهران، دانشگاه خوارزمی، دانشکده علوم زیستی

2ایران، ارومیه، دانشگاه ارومیه، دانشکده علوم، گروه زیست شناسی

تاریخ دریافت: 2/8/97                  تاریخ پذیرش: 13/7/98

چکیده

تالاب کانی برازان واقع در استان آذربایجان غربی یکی از تالاب های کنوانسیون بین المللی رامسر با مساحت 907 هکتار است. اقلیم این منطقه شکار ممنوع به صورت نیمه خشک تا نیمه خشک معتدل است. جهت مطالعه منطقه، گیاهان در طی ماه­های رویشی سال 1392 به طور مرتب از دو رویشگاه آبزی و رویشگاه مجاور تالاب (صخره­ها و تپه­ها) جمع­آوری و در هرباریوم دانشگاه خوارزمی (FAR) در تهران نگهداری شدند. در مجموع 118 گونه مختلف گیاهی جمع­آوری شد که به 42 تیره (دو تیره خزه­، 33 تیره دولپه، یک تیره برگ شاخیان و شش تیره تک لپه) و 99 جنس تعلق دارند. در میان تیره­های موجود 17 تیره (11تیره دولپه، یک تیره برگ­شاخیان و پنج تیره تک لپه)، 32 جنس و 35 گونه به رویشگاه آبزی و 25 تیره (دو تیره خزه­، 22 تیره دولپه و یک تیره تک لپه)، 67 جنس و 83 گونه به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند. در بین گیاهان منطقه تروفیت­ها با 62% در رویشگاه مجاور تالاب و 35% در رویشگاه آبزی فراوان­ترین شکل زیستی منطقه را تشکیل می­دهند. در بررسی کوروتیپ، بیشترین گونه­ها به ناحیه ایرانی تورانی با 38 % در رویشگاه آبزی و 50% به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند.

واژه های کلیدی:کانی­برازان، شکل زیستی، کوروتیپ، فلور

* نویسنده مسئول، تلفن: 04433685002 ، پست الکترونیکی: azam.masoomy@yahoo.com

مقدمه

 

از آنجا که فلور هر منطقه بازتابی از عوامل مختلف اکوسیستمی در طول دوران مختلف زمین شناختی محسوب می­گردد، ارزش مطالعات فلوریستیک دو چندان پیدا می­کند. از طرفی، شناسایی گیاهان در هر منطقه خود بیانگر توان طبیعی محیط مورد مطالعه و از طرف دیگر، برای مطالعات پژوهشی بالاخص برای علوم کاربردی بسیار حائز اهمیت است. منطقه مورد مطالعه جزء مناطق مهم شکار ممنوع کشور است، که خود دلیلی برای حائز اهمیت بودن پروژه حاضر است. طبق تعریفی که در پیمان نامه (کنوانسیون) تالابهای مهم بین المللی به ویژه تالابهای زیستگاه پرندگان آبزی ارائه شده است. تالابها عبارتند از: مردابها، باتلاقها، لجن­زار­ها یا آبهای طبیعی یا مصنوعی اعم از دایمی یا موقت که آبهای شیرین در آن ها به صورت راکد یا جاری وجود دارد و یا به آبهای ساحلی که عمق آنها در پایین ترین نقطه جزر از 6 متر تجاوز نمی کند، تالاب گویند (12). اگرچه کشور ایران در محدوده مناطق خشک و نیمه خشک کره زمین قرار دارد و تعداد تالابهای آن به نسبت مناطق مرطوب کم است، ولی به علت تنوع شرایط اقلیمی دارای تالابهای گوناگون با ویژگی­های متفاوتی است که در میان آنها تالاب کانی برازان دارای ارزش و اهمیّت خاصی می باشد. در حال حاضر نیمی از تالاب کانی­ برازان محدود به تپه ماهورها، صخره­ها و نیمی دیگر به زمین­های غرقابی محدود می­شود. این زمین­ها قبل از احداث جاده و کانال زهکشی، جزء تالاب محسوب می­شدند و در حقیقت تالاب کانی برازان وسعتی چند برابر فعلی را داشته است. آب آن از طریق زهکشی مزارع بالادست، آب برف و باران و رودخانه تأمین می­شود.

از بین مطالعاتی که در ارتباط با پوشش گیاهی محیط­های آبی صورت گرفته می­توان به افتخاری و عصری (4)، عصری و مرادی (5)، چکوری و همکاران (1) و کریمی (8) اشاره نمود. در پژوهش حاضر پوشش گیاهی تالاب از دیدگاه فلوریستیکی در سال 92 مورد مطالعه قرار گرفت. شکل زیستی و نوع زندگی گیاهان جمع­آوری شده از زیستگاه­های مختلف تعیین­ گردید. سپس کوروتیپ (Chorotype) گیاهان با استفاده از فلورهای مختلف تشخیص داده شد.  

مواد وروشها

منطقه مورد مطالعه: تالاب کانی برازان جزء تالاب­های بین­المللی رامسر با مساحت 907 هکتار است. این منطقه­ی شکار ممنوع در 37 کیلومتری شمال شرقی مهاباد از استان آذربایجان غربی مابین روستاهای بفروان، قره داغ و در عرض 36 درجه و 59 دقیقه و طول جغرافیایی45 درجه و 46 دقیقه قرار دارد (شکل1).

 

شکل 1-  نقشه تالاب کانی­برازان و موقعیت آن در استان آذربایجان غربی

عمق متوسط آب در آن 60 سانتی­متر و حداکثر 120 سانتی­متر می‌باشد. ارتفاع آب از سطح دریای آزاد 1625 متر می­باشد. بر طبق آمار هواشناسی کشور(2) متوسط بارندگی منطقه 7/391 میلی­متر و متوسط دمای حداکثر گرمترین ماه و حداقل سردترین ماه به ترتیب 3/34 و 9/3- درجه سانتیگراد است. اقلیم منطقه اقلیم نیمه خشک تا نیمه خشک معتدل است.

روش تحقیق: نمونه برداری به طور تصادفی و اتفاقی در هفت مرحله، از فروردین تا مهر 1392 به طور مجزا از دو رویشگاه آبزی و مجاور تالاب انجام شد. برای هر نمونه گیاهی اطلاعاتی از قبیل نوع رویشگاه، تاریخ جمع­آوری، عرض و طول جغرافیایی، رنگ گل و شکل زیستی یادداشت شد و برای هر نمونه شماره­ای هم قید گردید. گونه­های گیاهی بر اساس کتاب­های رستنی­های ایران (10)، فلور ایرانیکا (17) و فلور ترکیه (13) مورد شناسایی قرار گرفتند.

شکل زیستی گیاهان منطقه به روش رانکیه (16) تعیین ­گردید. در این روش، اشکال زیستی گونه­های گیاهی بر مبنای موقعیت جوانه­ها یا اندام­هایی بنا شده است که شاخه­ها و برگ­های جدید  بعد از فصل نامساعد از آنها منشاء می­گیرند. کوروتیپ گونه­ها با توجه به مناطق انتشار آنها و بر اساس تقسیم­بندی جغرافیایی رویشهای ایران توسط Zohary (20)،Thakhtajan   (18) و Leonard (19) تعیین­گردید. در این پژوهش گیاهان از نظر نوع زیستگاه به دو گروه زیستگاه آبزی و زیستگاه مجاور تالاب (صخره، تپه) تقسیم شدند. گیاهان زیستگاه آبزی از نظر نوع زندگی برحسب شرایط اکولوژیک طبق تعریف den Hartog & Segal (14) به چهار دسته تقسیم شدند: آبزی (شناور (Floating) و غوطه ور(Submerged))، برآمده از آب (Emergent) (پای در آب(Helophyte))، حاشیه­ای (نم روی(Hygrophyte)) و برآمده از آب–حاشیه­ای. فقط گیاهان شناور و غوطه­ور در آب که تمام مراحل زندگی خود را در آب می­گذرانند، به عنوان گیاهان آبزی حقیقی معرفی می­کنند. گیاهان شناور دارای برگهایی به حالت شناور برسطح آب می باشند که به دو گروه تقسیم می شوند: گروه اول تحت عنوان شناور ثابت که ریشه در بستر تالاب دارند و گروه دوم تحت عنوان شناور آزاد که آزادانه بر سطح آب شناوند. گیاهان غوطه­ور به تمامی در زیر آب غوطه ورند ولی ممکن است در تابستان و زمان گلدهی نزدیک سطح آب قرار گیرند. در تعدادی از این گیاهان گل به طور مشخص بیرون از آب قرار می گیرد و گروهی از گیاهان که در تصور عام اغلب به عنوان گیاهان آبزی در نظر گرفته می­شوند را درگروه گیاهان آبزی حقیقی قرار نمی­دهند. از این گروه می­توان به گیاهان پای در آب یا گیاهان آبزی دروغین (که فقط قسمت­های قاعده­ای آنها در آب قرار دارد) اشاره نمود. گیاهان برآمده از آب به طور کامل غوطه­ور هستند و سالها از طریق تولید مثل رویشی این وضعیت را حفظ می­کنند اما این گیاهان قادر نیستند تحت چنین شرایطی تولیدمثل زایشی خود را انجام دهند (15). گیاهان حاشیه­ای در محیط­های مرطوب وخاکهای اشباع از آب یا دارای رطوبت بالا رشد می کنند. معمولاً این گیاهان در حواشی تالاب وجود دارند و گاهی اوقات به صورت علفهای هرز ظاهر می­گردند. دسته­ای از گیاهان به دو صورت برآمده از آب و حاشیه­ای یافت می­شوند. این گیاهان به زندگی در شرایط آبی و خشکی سازش یافته­اند.

نتایج

نتایج نمونه­برداری از دو رویشگاه آبزی و رویشگاه مجاور تالاب نشان می­دهد در منطقه جمعاً 118 گونه گیاهی متعلق به 42 تیره (دو تیره خزه، 33 تیره دولپه، یک تیره برگ شاخیان و شش تیره تک لپه) و 99 جنس حضور دارند. در میان تیره­های موجود 17 تیره (11تیره دولپه، یک تیره برگ­شاخیان و پنج تیره تک لپه)،32 جنس و 35 گونه به رویشگاه آبزی و 25 تیره (دو تیره خزه­،22 تیره دولپه و یک تیره تک لپه)، 67 جنس و 83 گونه به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند (جدول های 1و2). شایان ذکر است بدلیل پراکنش خاص و عدم شناسایی، به تعدادی از گونه ها و کروتیپ آنها در جدول 2 اشاره نشده است. مهم­ترین تیره­های گیاهی منطقه از نظر غنای گونه­ای به ترتیب تیره تاج­خروسیان (Amaranthaceae) با هشت گونه، تیره گندم (Poaceae) با پنج گونه و تیره بقولات (Fabaceae) با چهار گونه در رویشگاه آبزی و تیره کاسنی (Asteraceae) با 15گونه، تیره شب­بو (Brassicaceae) با نه گونه و تیره میخک (Caryophyllaceae) و گندم (Poaceae) هر کدام با هفت گونه در رویشگاه مجاور تالاب هستند. همچنین جنس­های Atriplex،  Frankeniaو Potamogeton هر کدام با دو گونه در رویشگاه آبزی و Centaurea با چهارگونه، Alyssum وAstragallus   هر کدام با سه گونه در رویشگاه مجاور تالاب فراوانترین جنس­های مشاهده شده در منطقه مورد مطالعه بودند. در بین گیاهان منطقه تروفیت­ها با 62% در رویشگاه مجاور تالاب و 35% در رویشگاه آبزی فراوان­ترین شکل زیستی منطقه را تشکیل می­دهند. نکته ای که لازم به یادآوری است اینکه شکل زیستی کریپتوفیت در رویشگاه آبزی مشاهده نشد (شکل2). در بررسی کوروتیپ، بیشترین گونه­ها به ناحیه ایرانی تورانی با 38 % در رویشگاه آبزی و50% به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند (شکل3 ). گیاهان رویشگاه آیزی تالاب کانی­برازان از نظر نوع زندگی بر حسب شرایط اکولوژیکی به چهار دسته آبزی (شناور و غوطه­ور)، برآمده ازآب (پای در آب)، حاشیه­ای (نم­روی) و برآمده از آب- حاشیه­ای تقسیم شدند (شکل 4). گیاهان رطوبت­پسند با بیشترین فراوانی، 70% گونه­های رویشگاه آبزی  تالاب را تشکیل می­دهند و پس از آنها گیاهان آبزی (شناور، غوطه­ور) با 15% قرار دارند.

 

 

 

الف) فراوانی نسبی شکل زیستی رویشگاه آبزی                ب) فراوانی نسبی شکل زیستی رویشگاه مجاور تالاب

شکل2-  فراوانی نسبی شکل زیستی در منطقه مورد مطالعه

Cr = ، کریپتوفیتCh = ، کامفیتHe = ، همی­کریپتوفیتPh =، فانروفیت Th = تروفیت

Cr = Cryptophyte, Ch = Chamephyte, He = Hemicryptophyte, Ph = Phanerophyte, Th = Therophyte.

 

الف) فراوانی نسبی کوروتیپ رویشگاه آبزی                     ب) فراوانی نسبی کوروتیپ رویشگاه مجاور تالاب

شکل 3- فراوانی نسبی کوروتیپ منطقه

Cosm = Cosmopolitan, ES = Euro-Siberian, IT = Irano-Turanian, M = Mediterranian, SA = Saharo- Arabian, SS = Saharo-Sindian

 

شکل4- درصد فراوانی نوع زندگی گونه­های گیاهی رویشگاه آبزی تالاب.

Hyg = ، حاشیه­ایHyd = ، آبزیHel =برآمده ازآب

جدول1- فهرست نام علمی، نام تیره، نام فارسی، شکل زیستی، کوروتیپ و نوع رویشگاه گیاهان آبزی تالاب کانی­برازان

ردیف

نام علمی

نام فارسی

شکل زیستی*

کوروتیپ**

نوع زندگی***

Amaranthaceae

1

Atriplex leucoclada  Boiss.

سلمکی ساقه سفید

He

IT, SS

Hyg

2

Atriplex verrucifera  M.B.

سلمکی باتلاقی

Ch

IT

Hyg

3

Halanthium  rariflorum C. Koch.

گل شوره زار

Th

IT

Hyg

4

Halocnemum  strobilaceum M. B.

باتلاقی شور

Ch

IT, M, SA

Hyg

5

Petrosimonia brachiata (Pall.) Beg.

-

Th

IT

Hyg

6

Salicornia europaea L.

قلیا

Th

ES, IT, M

Hyg

7

Salsola dendroides Pall.

علف شور

Ch

IT

Hyg

8

Suaeda heterophylla (Kar.etcin) Bge.

سیاه شور

Th

SA,SS

Hyg

Araceae

9

Lemna minor L.

عدسک آبی

He

Cosm

Hyd(fl)

Asteraceae

10

Carthamus oxyacantha M. B.

گلرنگ زرد

Cr

IT

Hyg

Ceratophyllaceae

11

Ceratophyllum demersum L.

علف شاخی

He

Cosm

Hyd(su)

Convolvulaceae

12

Convolvus arvensisi L.

پیچک صحرایی

He

Cosm

Hyg

Cyperaceae

13

Schoenoplectus litoralis (Schrad.) Palla. subsp., thermalis (Trabut ).

-

Cr

IT

Hel

Fabaceae

14

Alhagi pseudoalhagi (M.B.) Desv.

خار شتر

He

IT

Hyg

15

Medicago sativa L.

یونجه

He

IT

Hyg

16

Trifolium  grandiflorum  Schreb.

شبدر تماشایی

Th

IT

Hyg

17

Trigonella monantha C.A. Mey. Subsp. Monantha

شنبلیله

Th

IT

Hyg

Frankeniaceae

18

Frankenia hirsutaL.

شبنمی مودار

He

IT, M

Hyg

19

Frankenia pulverulenta L.

شبنمی

Th

IT, M, SS

Hyg

Juncaceae

20

Juncus littoralis C.A. Mey.

سازوی ساحلی

Cr

Cosm

Hel-Hyg

Plantaginaceae

21

Plantago  lanceolata L.

بارهنگ سر نیزه ای

He

ES, IT, M

Hyg

Poaceae

22

Cynodon dactylon(L.) Pers.

مرغ

He

Cosm

Hyg

23

Hordeum leporinum Link.

جو موشک

Th

IT, M

Hyg

24

Lolium rigidum Gaudin.

چمچم شکننده

Th

IT

Hyg

25

Polypogon monspeliensis (L.) Desf.

چمن ریشی

Th

Cosm

Hyg

26

Phragmitis australis (Cav.) Trin. var. australis.

نی

Cr

Cosm

Hel-Hyg

Polygonaceae

27

Polygonum patulum M.B.

هفت بند پاکوتاه

Th

ES, IT, M

Hyg

28

Rumex dentutus L.

ترشک دندانه دار

He

ES, IT,  SS

Hyg

Potamogetonaceae

29

Potamogeton crispus L.

بارهنگ آبی فردار

Cr

Cosm

Hyd(su)

30

Potamogeton pectinatus L.

بارهنگ آبی شانه ای

Cr

Cosm

Hyd(su)

Ranunculaceae

31

Batrachium trichophylum ( Chaix) van den  Bossche.

آلاله آبزی موئین

Th

Cosm

Hyd(su)

32

Cosolida regalis S.F.Gray.

زبان در قفای شاهانه

Th

ES, IT, M

Hyg

Solanaceae

33

Lycium ruthenicum Murr.

دیوخار

Ph

IT

Hyg

Tamaricaceae

34

Tamarix kotschyi Bge.

گز

Ph

IT

Hel-Hyg

Typhaceae

35

Typha latifolia L.

لوئی

Cr

Cosm

Hel-Hyg

 = کریپتوفیتCr = کامفیت، Ch = همی کریپتوفیت، He = فانروفیت، Ph = تروفیت، Th*شکل زیستی:

**کوروتیپ:  IT= ایران و تورانی، M = مدیترانه­ای، ES = اروپا-سیبری،  SS=  صحرا-سندی،  Cosm= جهانزی

= حاشیه­ای Hyg = آبزی، Hyd = برآمده ازآب، Hel ***رویشگاه:

جدول2- فهرست نام علمی، نام تیره، نام فارسی، شکل زیستی، کوروتیپ و نوع رویشگاه گیاهان مجاور تالاب کانی­برازان

ردیف

نام علمی

نام فارسی

*شکل زیستی

**کوروتیپ

***رویشگاه

Amaranthaceae

1

Chenopodium sp.

اسفناج

Th

-

تپه

2

Noaea mucronata (Forssk.) Asch. & Schweinf. Subs. Mucronata.

خارکو

He

IT

صخره

3

Spinacia turkestanica I.

اسفناج ترکستانی

Th

IT

تپه

Apiaceae

4

Bupleurum gerardii All.

چتر گندمی دشتی

Th

IT, M

صخره

5

Eryngium billardieri F. Delaroche.

زول، بوقناق

He

IT

صخره

6

Scandix stellata Banks. & Soland.

شانه ونوس ستاره ای

Th

IT, M

صخره

7

Torilis leptophylla (L.) Reichenb.

ما­ستونک نازک برگ

Th

ES, IT, M

صخره

Asteraceae

8

Achilla millefolium  L. subsp. Millefolium.

بومادران

He

ES, IT

صخره

9

Achillea vermicularis Trin.

بومادران کوهستانی

He

IT

تپه

10

Anthemis sp.

بابونه

Th

-

تپه

11

Artemisia incana (L.) Druce.

-

Ch

IT

-

12

Centaurea bruguierana (DC.).

گل گندم مهاجر

Th

IT, SS

تپه

13

Centaurea iberica Trev. ex spreng.

گل گندم چمن زار

Ch

IT, M

تپه

14

Centaurea solsitialis L.

گل گندم زرد

Th

IT

تپه

               

 

15

Centaurea virgata Lam. subsp. Squarrosa (Willd.) Gugler.

گل گندم بوته ای

He

IT

تپه

16

Cirsivm arvense (L.) Podl. var. arvense.

کنگر هرز

Th

Cosm

تپه

17

Cousinia tenella Fisch. & C.A.Mey.

هزار خار یک­ساله

Th

IT

تپه

18

Crepis. Sancta (L.) Babcock. subsp. sancta.

ریش قوش

Th

IT

صخره

19

Echinops sp.

شکر تیغال

Ch

-

صخره

20

Koelpinia linearis Pall.

هزارپائی

Th

IT

تپه

21

Senecio vernalis Waldst. & Kit.

قاصد بهار

Th

ES, IT

تپه

22

Tragopogon  porphyrocephalus  Rech. F.

شنگ ارومیه ای

He

ES, IT

تپه

Boraginaceae

23

Anchusa  italica Retz.

گاو­زبان ایتالیایی

He

IT

صخره

24

Heterocaryum szovitsianum (Fisch. Et C. A. Mey.) A. DC.

-

Th

IT

تپه

25

Nonnea  flavescens (C.A.Mey.) Fisch. & C.A.Mey.

چشم گربه­ای زرد شونده

Th

IT

تپه

Brassicaceae

26

Alyssum desertorum. var. desertorum.

قدومه بیابانی

Th

Cosm

تپه

27

Alyssum  linifolium  steph. Ex. Willd. var linifolium.

قدومه برگ باریک.

Th

IT, M

تپه

28

Alyssum  szowitsianum  Fisch .&. C. A. mey

قدومه آراراتی

Th

IT

تپه

29

Cardaria  draba (L.) Desv.

اُزمک

He

Cosm

تپه

30

Goldbachia  laevigata DC.

-

Th

ES, IT, M

تپه

31

Lepidium  perfoliutum L.

ترتیزک ساقه آغوش

Th

IT

تپه

32

Malcolmia africana (L.) R. Br.

شب­بوی صحرایی

Th

IT, M, SS

تپه

33

Octoceras  lehmannianum  Bunge.

شاخ شاخی

Th

IT

تپه

34

Sisymbrium  loeselii  L.

خاکشیر بی کرک

Th

ES, IT

صخره

Campanulaceae

35

Minidium laevigatum (Vent.) Rech. f.

گل شکافته

He

IT

صخره

Caryophyllace

36

Acanthophyllum microcephalum Boiss.

چوبک چرک

Ch

IT

صخره

37

Dianthus crinitus Sm. Subsp. Kermanensis rech. f.

میخک کرکی ترکمنی

He

IT

صخره

38

Minuartia hybrid (Vill.) Schischk. Subsp. Hybrid.

مروارید دو رگ

Th

IT, M

صخره

39

Sileneconoidea L. Spec.

سیلن هرز

Th

IT, M

تپه

40

Spergularia rubra (L.) J. & C.Presl .

زمین­گستر

He

IT, M

صخره

41

Vaccaria liniflora (Boiss.Hausskn.) Bornm.

صابونک

Th

IT

تپه

42

Velezia rigida L.

-

Th

IT, M

صخره

Cistaceae

43

Helianthemum salicifolium (L.) Miller.

گل آفتابی برگ بیدی

Th

ES, IT, M

صخره

Crassulaceae

44

Sedum hispanicum L.

ناز اسپانیایی

Th

IT

صخره

Encalyptaceae

45

Encalypta sp.

-

Th

-

صخره

Euphorbiaceae

46

Chrozophora hierosolymitana Spreng.

ازرق اور شلیمی، رنگینک

Th

IT, SS

صخره

47

Euphorbia  heteradenia Jaub. & Spach.

فرفیون اصفهانی

He

IT

تپه

Fabaceae

48

Astragalus chrysostachys

-

Ch

IT

صخره

49

Astragalus gossypinus Fisch.

گون پنبه­ای

Ch

IT

صخره

50

Astragalus guttatus Bank. & Soland ,Russel. Nat.

-

Th

IT

تپه

51

Vicia monantha Boiss.

ماشک تک گل

Th

IT, M

تپه

52

Vicia sp.

ماشک

Th

-

تپه

Geraniaceae

53

Erodium ciconium (Jusl.) L. Her. Ex Aiton.

نوک لک­لکی دراز

Th

ES, IT

تپه

54

Geranium prantense L.

شمعدانی وحشی

Th

-

صخره

Lamiaceae

55

Eremostachya macrophylla Monter & Auch.

سنبل بیابانی شیرازی

He

IT

تپه

56

Salvia ceratophylla L.

-

He

IT

تپه

57

Salvia reuterana Boiss. Var. depilate.

مریم گلی اصفهانی

He

IT

تپه

58

Tecrium polium  L.var. tonsum.

مریم نخودی، کلپوره

He

IT

صخره

59

Thymus fedtschenkoi  Ronneger.

-

Ph

IT

صخره

Moraceae

60

Ficus carica L. subsp.  Rupestris (Hausskn. Ex Boiss.) browicz.

انجیر صخره ای

Ph

IT

صخره

Nitrariaceae

61

Peganum harmalaL., Spec. var. harmala.

اسفند

He

IT, M, SS

صخره

Papaveraceae

62

Papaver argemon L.

خشخاش کم رنگ (بیابانی)

Th

ES, IT, SS

تپه

63

Papaver glaucum Boiss .& Husskn.

خشخاش ترکیه­ای

Th

IT

تپه

64

Roemeria hybrid (L.) DC. subsp. Dodecandra.

گل عروسک بنفش

Th

IT

تپه

65

Roemeria refrecta DC.

گل عروسک

Th

ES, IT

تپه

Poaceae

66

Bromus tectorum L. var. hirsutus.

جارو علفی، بامی

Th

ES, IT, M

تپه

67

Bromus tomentellus boiss.

جارو علفی

He

IT

تپه

68

Eremopyrum bonaepartis (Spreng.) Nevski.

-

Th

IT, SS

تپه

69

Hordeum glaucum Steud.

جو هرز

Th

IT, M

صخره

70

Melica persica Kunth, Rev. subsp. Persica.

ملیکا

He

IT

صخره

71

Pinnisetum oriental L.C.Rich.

-

Cr

IT

تپه

72

Poabolbosa L., Spec.

چمن پیازک دار

He

ES, IT, M

تپه

Polygonaceae

73

Atraphaxis spinosa L.

کاروان کش

Ph

IT

صخره

Pottiaceae

74

Syntrichia norvergica F. weber. Arch.

-

Th

-

صخره

75

Syntrichia. Ruralis (Hedw) F. weber.

-

Th

-

صخره

Primulaceae

76

Androsace maxima L.

یاسمن صخره ای یک ساله

Th

ES, IT, M

صخره

Ranunculaceae

77

Adonis aestivalis L.

چشم خروس تابستانه

Th

ES, IT, M

صخره

78

Adonis microcarpa D.C

چشم خروس دانه ریز

Th

IT, M

تپه

Rubiaceae

79

Callipeltis cucullaria (L.) Stev.

زیبا سپر

Th

IT, M

صخره

80

Gallium spurinum L. subsp. spurinum.

-

Th

ES, IT, M

صخره

81

Gallium aparine L.

بی تی راخ

Th

ES, IT, M

تپه

Scrophulariaceae

82

Scrophularia variegata M. B. subsp. Cinerascen.

گل میمونی رنگارنگ

Ch

IT

صخره

Urticaceae

83

Parietaria judaica L.

گوش­موش افشان

He

ES, IT, SS

صخره

 = کریپتوفیتCr= کامفیت،  Ch= همی کریپتوفیت،  He =  فانروفیت، Ph  = تروفیت،Th*شکل زیستی:

**کوروتیپ: IT = ایران و تورانی، M = مدیترانه­ای، ES = اروپا- سیبری، SS =  صحرا- سندی، Cosm = جهانزی

 

 

گیاهان آبزی به دو گروه گیاهان شناور و غوطه­ور تقسیم می­شوند. گیاهان شناورشامل Lemna minor تنها 3% و گیاهان غوطه­ور شاملBatrachium trichophyllum, Ceratophyllum demersum, Potamogeton pectinatus,   Potamogeton crispus12% از گیاهان آبزی را شامل می­شوند. گیاهان برآمده از آب Schoenoplectuslittoralis 3% و گیاهان برآمده از آب-حاشیه­ای Juncus littoralis, Phragmitis australis, Typha latifolia, Tamarix kotschy 12% از گونه­های شناسایی شده از رویشگاه آبزی تالاب را تشکیل می­دهند.

بحث

با نگاهی به تیره­های گیاهی ملاحظه می­شود تیره­­های Amaranthaceae, Poaceae, Fabaceae در رویشگاه آبزی و تیرهAsteraceae  در رویشگاه مجاور تالاب بیشترین گونه­ها را شامل هستند. فراوانی گیاهان این تیره­ها ممکن است به دلیل فراوانی زمین­های زراعی، خاک شور و درصد بالای تخریب پوشش گیاهی منطقه باشد (7). در محیط پیرامونی تالاب کانی برازان، روستاهای زیادی استقرار یافته­اند که فعالیت معیشتی این روستاها عموماً کشاورزی و دامداری است. اراضی تالاب و پوشش گیاهی آن برای چرای گاومیش، مورد بهره­ برداری قرار می­گیرد. چرای دام  باعث تخریب پوشش گیاهی رویشگاه مجاور تالاب، کاهش تنوع زیستی و غالب شدن گیاهان یکساله و خاردار و بالشتکی  می­شود. بر اساس مطالعات وکیلی و همکاران (11) زمانی که درصد تخریب پوشش گیاهی در ناحیه­ای بالارود اعضاء بعضی تیره­های گیاهی نظیر Asteraceae حضور بیشتری در فلور منطقه پیدا می­کنند. بطوریکه قهرمانی­نژاد و عاقلی ( 1366 ) نیز در مطالعه مشابه، در فلور سلسله جبال البرز، تیره فوق را به عنوان بزرگترین تیره­های گیاهی منطقه با بالاترین فراوانی گونه­ها معرفی کردند. تیرهAmaranthaceae  دررویشگاه آبزی تالاب به عنوان بزرگ­ترین تیره از نظر غنای گونه محسوب می­شود. علت این امر را می­توان به وسعت زیاد شوره­زار­های منطقه در اثر خشکسالی­های متوالی و پس­روی آب تالاب نسبت داد که باعث استقرار گیاهان هالوفیت شده­ است.

با توجه به تقسیمات جغرافیایی نواحی رویشی ایران توسط زهری (20) و تاختجان(18)، این منطقه به ناحیه ایران- تورانی تعلق دارد که با توجه با نتایج حاصل 38 % ازگونه­های گیاهی رویشگاه آبزی و 50% از گونه­های گیاهی رویشگاه مجاور تالاب در منطقه ایرانی- تورانی پراکنش دارند. در میان گیاهان آبزی حقیقی تالاب کانی­برازان گونه­های با انتشار جهانی فراوانی زیاد دارند. اما گیاه مردابی یا برآمده از آب تالاب Schoenoplectus littoralis به ناحیه ایرانی-تورانی تعلق دارد. گستردگی پراکنش گیاهان آبزی ناشی از این واقعیت است که اکوسیستم­های آبی به دلیل نقش تعدیل­کننده آب دارای نوسانهای کمتری هستند و به طور عمده این گیاهان تحت تأثیر شرایط فیزیکی و شیمیایی آب قرار دارند. در حالی که گیاهان مردابی به سبب وابستگی به شرایط آبی پیرامونی، بستر تالاب و ویژگی­هایی اقلیمی منطقه انتشار محدودتری می­یابند. مقایسه نتایج بررسی­ طیف زیستی گیاهان منطقه نشان می­دهد که تروفیت­ها با 62% در رویشگاه مجاور تالاب و 35% در رویشگاه آبزی برتری بیشتری نسبت به سایر اشکال زیستی دارند. اشکال زیستی گیاهان انعکاسی از سازش آنها با شرایط محیطی به ویژه عوامل اقلیمی است (9). فراوانی تروفیتها در منطقه به عواملی مانند مداخله انسان مربوط است که باعث کاهش انبوهی گیاهان و افزایش فرصت برای توسعه گیاهان یکساله می­شود (6). 

مقایسه گونه­های آبزی جمع­آوری شده از تالاب و فهرست گونه­های گزارش شده توسط عصری و افتخاری (4) در تالاب سیاه کشیم نشان می­دهد که گونه­های آبزی در این تالاب کمیاب شده­اند که علت این امر ورود فاضلاب­های کشاورزی با ترکیبات بالای نیترات و فسفات به این اکوسیستم می­باشد. در چند دهه اخیر تحولات و دگرگونی­های رخ داده در این تالاب، شرایط مناسبی را برای گسترش گیاهان برآمده از آب نظیر  Typha latifoliaو Phragmites australis به وجود آورده است. تراکم زیاد این گیاهان بیانگر آلودگی بالای منطقه می­باشد؛ چرا که این گیاهان قابلیت جذب آلاینده­ها را دارند (3) و می­توانند در محیط­های آلوده زندگی کنند. گیاهان  Typha latifoliaو Phragmites australisدارای ساقه­ها و برگ­های سختی هستند و به کندی تجزیه می­شوند. خرده­های سلولزی غیرحاصلخیز به جا مانده از آنها و ریزوم بسیار سخت این گیاهان که به صورت شبکه­ای در زیر گل و لای تالاب قرار دارند، باعث افزایش رسوبات بستر و بالا آمدن کف تالاب شده­اند. این گیاهان به علت فراوانی مواد غذایی در تالاب به سهولت گسترش یافته­اند و عرصه رقابت را بر گیاهان شناور، بخصوص غوطه­ور تنگ کرده­اند.

زیستگاههای آبی به لحاظ همگن بودن محیط مناسبی را برای زندگی و رشد گیاهان فراهم می­آورند و گیاهانی که در این زیستگاهها یافت می­شوند به نسبت گیاهان خشکی­زی از نظر ساختاری کمتر تخصص یافته­اند. گیاهان هر چه از نظر ساختاری کمتر تخصص یافته باشند، بیشتر در معرض نابودی قرار می­گیرند. با توجه به آلودگی آب تالاب کانی­برازان، گیاهان آبزی در مقایسه با گونه­های خشکی­زی بیشتر در معرض خطر نابودی قرار دارند. زیرا گونه­های خشکی­زی در بستر خاک قرار دارند و کمتر تحت تأثیر آلودگی آب قرار می­گیرند. مقایسه گونه­های آبزی تالاب کانی­برازان با دو تالاب امیرکلایه و سیاه­کشیم نیز نشان می­دهد که به دلیل آلودگی آب تالاب کانی­برازان این گونه­ها نسبت به دو تالاب دیگر بیشتر در معرض خطر انقراض قرار دارند. در این منطقه تروفیت­ها بخش قابل توجهی از گیاهان دو رویشگاه آبزی و رویشگاه مجاور تالاب را تشکیل می­دهند که نشان دهنده دخالت انسان با تخریب آشکار منطقه و چرای مفرط دامها توسط بومیان است. علیرغم حفاظت­هایی که توسط سازمان محیط زیست صورت می­گیرد، متأسفانه این منطقه به دلیل مجاورت با روستاهای قره داغ و خورخوره و سهولت دسترسی به آن، مورد تعرض و تخریب شدید و آشکار قرار گرفته و حیات این اکوسیستم کم نظیر در معرض خطر جدی قرار گرفته است. لذا با توجه به اهمیت منطقه و حساس بودن این اکوسیستم، امید است کوشش­های جدی­تر در جهت حفظ ذخایر ژنتیکی این منطقه انجام گیرد.

1- زاهدی چکوری، س.، عصری، ی.، یوسفی، م. و مرادی، ا. 1392. فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی تالاب سلکه. مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست­شناسی ایران)،26(3):310-301.
2- سازمان هواشناسی کشور. 1391-1382. سالنامه هواشناسی.
3- شیرافروس، ع. و لیاقت، ع. 1390. ارزیابی توان گیاهان در جذب و کاهش میزان غلظت فلز سنگین جیوه از فاضلابهای صنعتی شهرستان درفول. فصلنامه تالاب، 9: 57-49.
4- عصری، ی. و افتخاری، ط. 1381. معرفی فلور و پوشش گیاهی تالاب سیاه کشیم. مجله محیط شناسی، 28:19-1.
5- عصری، ی. و مرادی، ا. 1383 .بررسی فلورستیکی و ویژگیهای زیستی گیاهان تالاب امیرکلایه. مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه گرگان،  1: 179-171.
6- قهرمانی­نژاد، ف. و عاقلی، س. 1366. بررسی فلورستیک پارک ملی کیاسر. مجله تاکسونومی و بیوسیتماتیک، 47:1 تا 62.
7- کاشی­پزها، ا.، عصری، ی. و مرادی، ح. 1383. معرفی فلور ، شکل زیستی  و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه باغ شاد. مجله پژوهش و سازندگی، 63: 95-103.
8- کریمی، ز. 1389. بررسی فلور و پوشش گیاهی تالاب بین المللی گمیشان. مجله زیست­شناسی ایران، 23(3): 447-436.
9-  مبین، ص. 1360. جغرافیای گیاهی شامل گسترش جهان گیاهی، اکولوژی، فیتوسوسیولوژی و خطوط اصلی رویش­های ایران. انتشارات دانشگاه تهران، 196-193.
10- مبین، ص. 1374-1354. رستنیهای ایران. جلد ا الی 4. موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
11- وکیلی شهر بابکی، م.ع.، عطری، م. و اسدی، م.1380.معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی  منطقه میمند شهر بابک (استان کرمان). مجله پژوهش و سازندگی، 52: 81-75.
 
12- Beazley, M. 1993. Wetlands in Danger. Reed International Books Limited, Singapore.  187 pp.
13- Davis, P. H. (ed.) 1965-1985. Flora of Turkey, Vols. 1-10. Edinburgh university press, Edinburgh.
14- Den Hartog, C. and Segal, s. 1964.  A new classification of the water plant communities. Acta Botaninical Nether lands, 13: 367-393.
15- Den Hartog, C .and van der Velde, G. 1988. Structural aspects of aquatic plant communities. In: Hand book of vegetation Sciences Symoens, J. J (ed.), vol. 5: vegetation of inland waters. Dr. W. junk publishers, Dordrecht: 113-153.
16- Raunkiaer, C. 1934. The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press, Oxford, 632 p.
17- Rechinger, K.H. (ed.). 1963–2015. Flora Iranica. 1–174: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, Graz;715: Akademische Verlagsgesellschaft, Salzburg; 176–181: Naturhistorisches Museum, Wien.
18-Takhtajan, A. 1986. Floristic regions of the world. California, University of California Press Ltd, 522 p.
19-  White, F. and Léonard, J. 1991. Phytogeographical links between Africa and Southwest Asia. Flora et Vegetatio Mundi 9: 229–246.
20-  Zohary, M. 1973. Geobatanical foundations of the Middle East. Stuttgart, 2 vols. 739 p.
دوره 32، شماره 3
مهر 1398
صفحه 709-721
  • تاریخ دریافت: 12 خرداد 1396
  • تاریخ بازنگری: 11 مرداد 1396
  • تاریخ پذیرش: 30 مرداد 1396