مطالعه الگوی پراکنش مکانی گونه‌های شاخص جنگلی در منطقه حفاظت‌شده قلارنگ استان ایلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه منابع طبیعی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران.

2 دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام

چکیده

امروزه برای برنامه‌ریزی‌های مدیریتی و مطالعات اکولوژیکی شناخت نحوه پراکنش افراد جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است و بدون داشتن اطلاعات مکانی و الگوی پراکنش افراد در جوامع، اجرای هر برنامه‌ای با مشکل مواجه خواهد شد. این تحقیق به بررسی الگوی پراکنش مکانی گونه‌های شاخص جنگلی در منطقه حفاظت‌شده قلارنگ در استان ایلام ‌پرداخته است. برای اجرای این تحقیق یک محدوده به مساحت 1200 هکتار از منطقه حفاظت‌شده قلارنگ انتخاب و تعداد 30 قطعه‌نمونه 400 مترمربعی به روش تصادفی سیستماتیک در یک شبکه آماربرداری 100*150 متری مورد ارزیابی قرار گرفت. جهت بررسی الگوی پراکنش مکانی گونه‌های شاخص جنگلی منطقه که شامل بلوط ایرانی (Quercus brantii Lindl.)، بنه (Pistacia atlantica Desf.)، کیکم (Acer monspessolanum L.) و زالزالک (Cratagus azarolus L.) می‌باشند، از شاخص‌های نسبت واریانس به میانگین، پراکنش موری‌سیتا و شاخص استانداردشده موری‌سیتا استفاده شد. نتایج نشان داد که شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه الگوی پراکنش کپه‌ای و شاخص موری‌سیتا برای گونه‌های زالزالک و کیکم، تصادفی و برای گونه-های بلوط و بنه الگوی پراکنش کپه‌ای را نشان می‌دهد همچنین شاخص استانداردشده موری‌سیتا برای گونه زالزالک و کیکم تصادفی و برای گونه‌های بلوط و بنه این شاخص الگوی پراکنش کپه‌ای را نشان می‌دهد.
با توجه به بالا بودن درصد فراوانی گونه‌های بلوط و بنه پراکنش کپه‌ای در هر 3 شاخص قابل‌قبول است ولی در شاخص نسبت واریانس به میانگین برای گونه‌های کیکم و زالزالک با توجه به اینکه فراوانی این گونه‌ها بسیار پایین است دارای الگوی پراکنش تصادفی هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The evaluation of spatial distribution pattern of Indicator species forests of Ghalarang protected area in Ilam province

نویسنده [English]

  • Ali Rostami 1

1 Natural Resources Dept., Faculty of Agriculture and Natural Resources, Islamic Azad University, Ilam Branch, Ilam, I.R. of Iran.

چکیده [English]

Today the recognition of spatial pattern of plant population is very important in administrative planning and ecological studies and without any spatial information and spatial pattern of the distribution of population in societies the implementation of every program will face problems. This study is investigating the spatial pattern of tree and shrub species in Protected Area of Ghalarang in Ilam Province. In this research, an area with 1200 ha of protected area from Ghalarang is selected and then, 30 plots in a grid of 150 * 100 meters of inventory network are evaluated via systematic random sampling. To evaluate the spatial pattern distribution of species of tree and shrub including Quercus brantii Lindl., Pistacia atlantica Desf., Acer monspassulanum L. and Crataegus azarolus L., variance ratio to mean, Morisita, Morisitas’ Standard Index are used. Results showed that variance ratio to mean index for all species are clustered distribution patterns, for Morisita and Morisitas’ Standard Indexes are random pattern for Acer monspassulanum L. and Crataegus azarolus L., and for Quercus brantii Lindl. and Pistacia atlantica Desf. are clustered distribution patterns. Due to the high percentage of frequency of Quercus brantii Lindl. and Pistacia atlantica Desf. species are cluster distribution pattern which is acceptable in all indexes, But in the variance to mean ratio index cluster distribution pattern was not acceptable for Acer monspassulanum L. and Crataegus azarolus L. species, because frequency of this species are very low and has a random distribution pattern.

کلیدواژه‌ها [English]

  • spatial distribution pattern
  • Quercus brantii Lindl
  • Pistacia atlantica Desf
  • distribution indexes
  • Ghalarang

مطالعهالگوی پراکنش مکانی گونه­های شاخص جنگلی در منطقه حفاظت‌شده قلارنگ استان ایلام 

علی رستمی* و سیده فاطمه رفیعی

ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، گروه منابع طبیعی

تاریخ دریافت: 15/10/95              تاریخ پذیرش: 1/9/96

چکیده

امروزه برای برنامه­ریزی­های مدیریتی و مطالعات اکولوژیکی شناخت نحوه پراکنش افراد جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است و بدون داشتن اطلاعات مکانی و الگوی پراکنش افراد در جوامع، اجرای هر برنامه­ای با مشکل مواجه خواهد شد. این تحقیق به بررسی الگوی پراکنش مکانی گونه­های شاخص جنگلی در منطقه حفاظت‌شده قلارنگ در استان ایلام ­پرداخته است. برای اجرای این تحقیق یک محدوده به مساحت 1200 هکتار از منطقه حفاظت‌شده قلارنگ انتخاب و تعداد 30 قطعه‌نمونه 400 مترمربعی به روش تصادفی سیستماتیک در یک شبکه آماربرداری 100*150 متری مورد ارزیابی قرار گرفت. جهت بررسی الگوی پراکنش مکانی گونه­های شاخص جنگلی منطقه که شامل بلوط ایرانی (Quercus brantii Lindl.)، بنه (Pistacia atlantica Desf.)، کیکم (Acer monspessolanum L.) و زالزالک (Cratagus azarolus L.) می­باشند، از شاخص­های نسبت واریانس به میانگین، پراکنش موری­سیتا و شاخص استانداردشده موری­سیتا استفاده شد. نتایج نشان داد که شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه الگوی پراکنش کپه­ای و شاخص موری­سیتا برای گونه­های زالزالک و کیکم، تصادفی و برای گونه­های بلوط و بنه الگوی پراکنش کپه‌ای را نشان می‌دهد همچنین شاخص استانداردشده موری­سیتا برای گونه زالزالک و کیکم تصادفی و برای گونه­های بلوط و بنه این شاخص الگوی پراکنش کپه­ای را نشان می­دهد.

با توجه به بالا بودن درصد فراوانی گونه­های بلوط و بنه پراکنش کپه­ای در هر 3 شاخص قابل‌قبول است ولی در شاخص نسبت واریانس به میانگین برای گونه­های کیکم و زالزالک با توجه به اینکه فراوانی این گونه­ها بسیار پایین است دارای الگوی پراکنش تصادفی هستند.

واژه‌های کلیدی: الگوی پراکنش مکانی، بلوط ایرانی، بنه، شاخص‌های پراکندگی، قلارنگ.

* نویسنده مسئول، تلفن: 32246042-084، پست الکترونیکی: ali_rostami1974@yahoo.com

مقدمه

 

ناحیه رویشی زاگرس که جنگل‌های نیمه‌خشک کشور را به خود اختصاص داده است 4/3 درصد از مساحت ایران را در برگرفته و 69 درصد فلور ایران را عناصر این ناحیه تشکیل می­دهند (4). صرف‌نظر از جنگل‌های صنعتی ناحیه هیرکانی در شمال ایران، ناحیه رویشی زاگرس وسیع­ترین جنگل‌ها را در ایران در برمی‌گیرد که ازنظر تنوع گونه­ای و محصولات فرعی از ارزش­های بالایی برخوردار می­باشند (11). گونه غالب این جنگل‌ها بلوط ایرانی است و همراه با سایر گونه­های بلوط (وی­ول و مازودار)، جنس غالب این جنگل‌ها را تشکیل می­دهند و به همین دلیل نیز به جنگل‌های بلوط غرب مشهور است (13). حدود 508 هزار هکتار از جنگل­های زاگرس در استان ایلام قرار دارد و عنصر درختی غالب این جنگل‌ها را گونه بلوط تشکیل می­دهد (5) و یکی از مناطقی که در مجاورت شهر ایلام، به دلیل برخورداری از پوشش جنگلی بلوط و چشم‌اندازهای زیبا و دره­های شگرف، بسیار موردتوجه است منطقه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست تحت عنوان مانشت و قلارنگ است. این منطقه به دلیل آب‌وهوای منحصربه‌فرد و تأثیری که بر آب‌وهوای شهر ایلام دارد، از اهمیت زیست­محیطی بسزایی برخوردار است. این منطقه حفاظت­شده با توجه به اختلاف ارتفاع نسبتاً زیاد (1300 تا 2200 متر از سطح دریا) از تنوع گیاهی بسیار خوبی برخوردار است (6) که نیازمند مطالعات تحقیقاتی و بررسی­های میدانی است.

الگوی پراکنش مکانی گیاهان یکی از جنبه­های مهم اکولوژی گیاهی است که آگاهی از آن در هر منطقه از مقدمات و ضروریات بررسی پوشش گیاهی به‌حساب می­آید. شناخت الگوی پراکنش هر یک از گونه­ها در زندگی اجتماعی‌شان می تواند استفاده زیادی در جنبه­های اکولوژیکی و جنگل‌شناسی کاربردی به‌منظور مدیریت بهینه داشته باشد (31). الگوی پراکنش به موقعیت افراد در محیط یا آرایش مکانی گونه‌ها در یک جمعیت اشاره دارد (15). درواقع الگوهای پراکنش گیاهان به معنای آرایش فضایی و چگونگی قرار گرفتن پایه­های یک‌گونه یا گونه­های مختلف نسبت به هم در یک منطقه است. گیاهان در هر منطقه یا رویشگاه به‌صورت تصادفی یا غیر تصادفی پراکنده‌شده‌اند که آرایش گیاهان در پوشش گیاهی طبیعی معمولاً تصادفی نیست. داشتن اطلاعات مکانی در مورد توده­های جنگل و ساختار گیاهان جنگل در مقیاس­های مکانی بزرگ برای سیاست‌گذاری‌های منابع طبیعی و اکولوژی لازم است (18). شناخت الگوی پراکنش مکانی درختان جنگلی می­تواند به‌عنوان یکی از فاکتورهای مهم در ارزیابی طرح‌های مدیریتی و تغییرات جنگل، انتخاب روش­های مناسب آماربرداری، دستیابی به نحوه دخالت­های جنگل‌شناسی و ارزیابی توان رویشگاه باشد؛ بنابراین شناخت الگوی پراکنش مکانی می­تواند کلید راهنمایی برای دخالت­های مدیریتی به‌منظور حفظ، احیاء و توسعه این منابع ارزشمند در جهت رسیدن به توسعه پایدار برای نسل­های آینده باشد. اهمیت الگوی مکانی در جوامع، اولین بار توسط هاچسنسون (Hutchinson) مطرح شد. وی عوامل برداری (برآیند یک نیروی محیطی بیرونی مثل باد، جریان آب و شدت نور)، تکثیر و زادآوری (با توجه به نوع و حالت آن به دودسته کلونی و غیر کلونی تفکیک می‌شود) و عوامل اجتماعی (به دلیل رفتارهای مادرزادی مانند رفتارهای تعیین قلمرو) را به‌عنوان مهم‌ترین عوامل ایجادکننده الگوهای مکانی معرفی کرده است (7)

محققان الگوی پراکنش مکانی را مجموعه­ای از نقاط بدون بعد که برحسب فاصله نسبی‌شان از یکدیگر توصیف می­شوند تعریف کرده­اند: (17). به‌ طورکلی توزیع مکانی نقاط به 3 حالت تصادفی، منظم و کپه‌ای می­باشد (به ترتیب از راست به چپ) (19) (شکل 1). الگوهای تصادفی به همگنی محیطی یا الگوهای رفتاری گزینش نشده اشاره می­کند الگوهای غیر تصادفی (کپه­ای و منظم) بیان­کننده وجود برخی محدودیت­ها در جمعیت است.

 

 

شکل 1- انواع مختلف الگوی مکانی در طبیعت (گرود و همکاران، 1997)

 

به این صورت که الگوی کپه­ای بیان‌کننده جمع شدن افراد در قسمت­های مساعدتر رویشگاه است و الگوی منظم کنش­های متقابل منفی مانند رقابت افراد برای غذا یا فضا را نشان می­دهد (19).

شناخت الگوی پراکنش مکانی گیاهان در تشخیص سازوکارهای خاص آن‌ها، تشریح پایداری اکوسیستم، طراحی طرح­های مدیریتی مناسب و اقدامات حفاظتی و احیایی مفید است (23 و 27). به‌روشنی این موضوع تأییدشده است، که شناخت الگوی پراکنش مکانی، ابزاری لازم برای مدیریت بهینه در بسیاری از عرصه­های جنگلی جهان است (35). لذا هدف از انجام این مطالعه، بررسی الگوی پراکنش مکانی گونه­های شاخص جنگلی در منطقه حفاظت­شده قلارنگ به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ذخیره­گاه­های جنگلی حوزه رویشی زاگرس می­باشد.

 

مواد و روشها

منطقه موردمطالعه در قسمتی از منطقه حفاظت‌شده قلارنگ به مساحت 1200 هکتار واقع در شمال شهرستان ایلام واقع شده است (شکل 2). دامنه ارتفاعی منطقه 1300 تا 2200 متر از سطح دریا و شیب آن 5 تا 80 درصد است. متوسط بارندگی و درجه حرارت سالیانه به ترتیب برابر 590 میلی‌متر و 17 درجه سانتی‌گراد‌است. فصل خشک منطقه از اوایل اردیبهشت شروع‌شده و تا اوایل مهرماه ادامه می‌یابد. کمترین میزان بارندگی ماهیانه در مرداد با 05/0 میلی‌متر و بیشترین آن در اسفند با 143 میلی‌متر به وقوع می‌پیوندد (2). این منطقه قسمتی از چین‌خوردگی‌های زاگرس است که در اواخر دوره تریاسه تشکیل شده است. سازندهای تشکیل‌دهنده منطقه از تشکیلات ایلام بوده که خود از سازندهای گورپی، آسماری و گچساران به وجود آمده است (8).

 

 

شکل 2- موقعیت منطقه موردمطالعه در ایران و استان ایلام


روش تحقیق: برای اجرای این تحقیق یک محدوده به مساحت 1200 هکتار از منطقه حفاظت‌شده قلارنگ انتخاب شد. پس از انجام جنگل گردشی و آماربرداری اولیه بخشی از منطقه انتخابی که دارای دست‌خوردگی کمتر و تنوع گونه‌ای بالاتری بود به مساحت 45 هکتار انتخاب گردید. قطعات نمونه‌ به روش تصادفی سیستماتیک در یک شبکه آماربرداری 100*150 متری پیاده شد؛ و تعداد 30 قطعه‌نمونه 400 مترمربعی، مورد آماربرداری قرار گرفت. در داخل هر قطعه‌نمونه تعداد پایه­های درختی و درختچه­ای که قطر برابرسینه آن‌ها بالاتر از طبقه 5 سانتی­متر بود برحسب گونه مورد شمارش قرار گرفت. سپس شاخص­های الگوی پراکنش نسبت واریانس به میانگین، پراکنش موری­سیتا (Morisita) و استانداردشده موری­سیتا (Standardized Morisata) به شرح زیر مورد بررسی قرار گرفت.

شاخص نسبت واریانس به میانگین: این شاخص برمبنای محاسبه میانگین و واریانس داده‌ها تعیین می‌شود؛ نسبت واریانس به میانگین که شاخص پراکنش است، محاسبه می‌شود ( 12I=S2X"> ) که در این رابطه I شاخص پراکنش، S2 واریانس تعداد درخت در قطعات نمونه و 12X">  میانگین تعداد درخت در قطعات نمونه است. اگر مقدار شاخص به صفر نزدیک شود، آرایش منظم و درصورتی‌که بزرگ‌تر از یک شود، آرایش کپه‌ای و در حالتی که به یک نزدیک شود، آرایش تصادفی به دست خواهد آمد (21).

شاخص پراکنش موری­سیتا: موری سیتا در سال 1962 شاخص زیر را برای بررسی پراکنش افراد ارائه کرد:

12Id=nX2-XX2-X">

که در آن Id شاخص پراکنش موری­سیتا، n اندازه نمونه، ΣΧ مجموع اعداد کوادرات­ها (x1+x2+x3+…) و ΣΧ2 مجموع مربعات اعداد کوادرات­ها (x12+x22+x32+…) می‌باشد. مقدار مورد انتظار شاخص پراکنش موری­سیتا برای حالت­های آرایش تصادفی یک، برای حالت حداکثر یکنواختی برابر 1- 12n-1x-1">  و برای حداکثر تجمع (کپه­ای) برابر n است (22).

شاخص استانداردشده موری­سیتا: بر اساس این دو شاخص و مقدار Id شاخص استانداردشده موری سیتا محاسبه می­شود. Id: شاخص پراکنش استاندارد موری­سیتا می­باشد.

با قرار دادن شاخص موری سیتا در یک مقیاس مطلق از 1- تا 1+ اصلاحاتی در آن ایجاد شده که برای این منظور دونقطه‌ معنی­دار شاخص موری­سیتا شامل یکنواختی ( 12Mu"> ) و شاخص تجمعی ( 12Mc"> ) به شرح زیر محاسبه و سپس در معادلات شاخص استاندارد موری سیتا در حالت­های مختلف وارد می­شود و Id شاخص پراکنش استاندارد موری سیتا که مقداری بین یک و منفی یک است به دست می­آید که طبق این شاخص برای الگوی پراکنش تصادفی مقدار آن صفر و یا نزدیک صفر و هر چه به سمت 1- می­رود حداکثر یکنواختی و برای حداکثر تجمعی (­کپه­ای­) برابر 1+ است (22).

شاخص یکنواختی

12Mu=x0.9752-n+xixi-1">

شاخص تجمع

12Mc=x0.0252-n+xixi-1">

به‌منظور بررسی الگوهای پراکنش درختان از روش متداول در مطالعات جنگل و الگوی پراکنش مکانی یعنی روش قطعه‌نمونه با مساحت ثابت استفاده شد. اطلاعات حاصل از نتایج برداشت اطلاعات میدانی، با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS و Excel مورد تجزیه‌وتحلیل آماری قرار گرفت.

نتایج

نتایج فراوانی گونه های درختی و درختچه ای شامل بلوط ایرانی(Quercus brantii Lindl.)، بنه (Pistacia atlantica Desf.)، کیکم (Acer monspessolanum L.) و زالزالک (Cratagus azarolus L.) در جدول 1 ارائه‌شده است که بیشترین فراوانی مربوط به گونه بلوط ایرانی می باشد.

برای هر چهار گونه درختی منطقه به تفکیک مقادیر شاخص­های پراکنش در قالب جدول­های 2 و 3 ارائه‌شده است.

 

جدول 1- فراوانی گونه­های درختی و درختچه‌ای منطقه موردمطالعه

گونه

بلوط ایرانی 

بنه 

کیکم

زالزالک

سایر گونه­ها 

درصد فراوانی

15/84

49/5

68/3

49/2

19/4

تعداد در هکتار

33/113

50/7

00/5

33/3

83/5

             

جدول 2- مقادیر شاخص­های الگوی پراکنش

 

نسبت واریانس به میانگین

موری­سیتا

کای اسکور

یکنواختی

تجمعی

استاندارد موری­سیتا

بلوط

753/2

565/1

405/106

905/0

122/1

508/0

بنه

713/3

833/10

664/107

619/0-

09/3

642/0

کیکم

241/3

467/0

335/26

591/1-

344/4

103/0-

زالزالک

368/2

50/0

50/27

318/3-

574/6

057/0-

جدول 3- نتایج شاخص­های الگوی پراکنش

 

نسبت واریانس به میانگین

موری­سیتا

استاندارد موری­سیتا

بلوط ایرانی

کپه­ای

کپه­ای

کپه­ای

بنه

کپه­ای

کپه­ای

کپه­ای

کیکم

کپه­ای

تصادفی

تصادفی

زالزالک

کپه­ای

تصادفی

تصادفی

 

 

بر اساس نتایج کسب‌شده برای هر چهار گونه موردمطالعه الگوهای متفاوتی به دست آمد (جدول 3).

همان‌طور که در جدول 1 مشخص است بیشترین فراوانی مربوط به گونه بلوط ایرانی بوده و می­توان گفت که این گونه، گونه شاخص منطقه است. در جدول 2 شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه بیشتر از یک و درنتیجه پراکنش کپه­ای را نشان می­دهد.

مقادیر کای اسکور برای بلوط ایرانی و بنه به ترتیب 405/106 و 664/107 به دست آمد و فرض تصادفی بودن با احتمال 95 درصد رد می­شود و با توجه به مقدار شاخص موری سیتا برای بلوط ایرانی و بنه که 833/10 و 565/1 می­باشد الگوی پراکنش برای این دو گونه الگوی کپه­ای است. الگوی پراکنش برای گونه­های زالزالک و کیکم در شاخص موری سیتا به‌صورت یکنواخت به دست آمد چون مقادیر به‌دست‌آمده برای آن‌ها به ترتیب 5/0 و 467/0 بوده است؛ اما با آزمون کای اسکور و مقایسه این دو ضریب با مقدار کای اسکور مشخص‌شده برای آن درجه­ی آزادی در جدول مشخص گردید که پراکنش برای این دو گونه تصادفی است زیرا مقدار کای اسکور محاسبه‌شده برای این دو گونه 5/27 و 335/26 بوده است. درحالی‌که این مقدار در جدول کای اسکور در سطح 5 درصد برای درجه­ی آزادی 29 برابر 557/42 به دست آمده است و با مقایسه این دو عدد، فرض تصادفی بودن پراکنش آن‌ها با احتمال 95 درصد پذیرفته می­شود.

از نظر شاخص استاندارد موری سیتا با توجه به مقادیر به‌دست‌آمده که در جدول 2 قابل‌مشاهده است برای بلوط ایرانی و بنه شاخص مذکور ارقام 508/0 و 642/0 را نشان می­دهد که معرف الگوی پراکنش کپه­ای برای گونه های مذکور است اما برای گونه زالزالک و کیکم مقدار این شاخص 057/0- و 103/0- است که این اعداد به سمت صفر میل می­کنند. پس شاخص تصادفی برای آن‌ها استنباط می­شود.

بحثو نتیجه گیری

بررسی الگوی مکانی درختان در توده‌های طبیعی به‌عنوان راهنمایی برای پی بردن به گرادیان‌ها و محدودیت‌های محیطی و شرایط اکولوژیکی مانند رقابت و همچنین نیازهای گونه‌ها دارای اهمیت زیادی است (12). نحوه پراکنش پایه­های درختی و درختچه‌ای یک جنگل و نحوه قرار­گیری شان نسبت به درختان همان‌گونه و پایه­های سایر گونه­ها، اطلاعات فراوانی در اختیار جنگلداران و اکولوژیست­های جنگل قرار می­دهد. مثلاً برای یک گونه، الگوی قرارگیری پایه­های درختان در کنار یکدیگر می­تواند ازیک‌طرف به معنی تمرکز منطقه­های زادآوری باشد و از سوی دیگر ممکن است محدودیت رشدی برای آن‌گونه تلقی شود، بنابراین آشیان اکولوژیک حضور یک گونه گیاهی به‌طور مستقیم تحت تأثیر راهبرد الگوی پراکنش افراد جمعیت­های آن‌گونه قرار می­گیرد. (29).

به‌طورکلی گیاهان در هر منطقه جغرافیایی یا در هر رویشگاه به یکی از دو صورت تصادفی و غیر تصادفی پراکنده‌شده‌اند. پراکنش غیر تصادفی نیز به‌نوبه خود به دو شکل یکنواخت و کپه­ای تقسیم می­شود (30 و 34). وقتی حضور یک فرد بر حضور فرد دیگر تأثیر زیادی نداشته باشد، پراکنش این افراد تصادفی است. الگوهای تصادفی در جمعیت­های موجودات زنده، به همگنی محیطی و یا به الگوهای رفتاری غیرانتخابی اشاره دارند. الگوهای غیر تصادفی بیانگر وجود برخی محدودیت­ها در جمعیت است. پراکنش یکنواخت از کنش­های متقابل منفی مثل رقابت برای غذا یا فضا بین افراد حاصل می­شود. این نوع پراکنش معمولاً زمانی به وجود می­آید که قلمرو افراد معین بوده و این محدودیت­ها برابر و یکسان باشند. همچنین الگوی کپه­ای بیان می­کند که افراد در قسمت­های مساعدتر رویشگاه جمع شده­اند. این امر ممکن است به دلیل رفتار گروهی، ناهمگنی محیطی، روش تجدید حیات و غیره باشد. به‌عبارت‌دیگر زمانی که حضور یک فرد در یک مکان به حضور دیگر افراد در آن مکان وابسته باشد، الگوی پراکنش، مجتمع یا کپه­ای است (30 و 34). الگوی پراکنش کپه­ای نیز می­تواند ناشی از برتری رقابتی در رویشگاه­های کوچک، آشوب­های داخل اکوسیستم و یا محدودیت­های گسترش و انتشار گیاهان باشد. گونه­هایی که الگوی پراکنش کپه­ای دارند در مقایسه با گونه­های با الگوی پراکنش تصادفی، قدرت رقابتی بیشتری دارند (24).

در بررسی شاخص­های موردمطالعه در این تحقیق، شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه الگوی کپه­ای را نشان داد. برای دو گونه زالزالک و کیکم با توجه به مشاهدات می­توان دریافت به دلیل فراوانی کم این دو گونه در منطقه این نسبت نمی­تواند معرف مناسبی برای نشان دادن الگوی پراکنش باشد درصورتی‌که برای دو گونه­ی بنه و بلوط به دلیل فراوانی بیشتر به‌درستی می­توان الگوی آن‌ها را کپه­ای معرفی کرد.

در خصوص شاخص موری­سیتا الگوی پراکنش برای گونه­های بلوط ایرانی و بنه با توجه به مقدار شاخص مذکور برای این دو گونه، فرض تصادفی بودن با احتمال 95 درصد رد و الگوی پراکنش برای آن‌ها الگوی کپه­ای محاسبه شد. برای گونه­های زالزالک و کیکم الگوی مذکور یکنواخت به دست آمد و با مقایسه مقادیر آن‌ها فرض تصادفی بودن پراکنش آن‌ها بررسی شد که از طریق آزمون کای اسکور مشخص گردید پراکنش این دو گونه با احتمال 95 درصد تصادفی می­باشد.

همانند شاخص­های نسبت واریانس به میانگین و شاخص موری­سیتا، شاخص استاندارد موری سیتا برای گونه­های بلوط ایرانی و بنه الگوی پراکنش کپه­ای و برای گونه های زالزالک و کیکم الگوی تصادفی را نشان داد.

در راستای تحقیق حاضر عسکری و همکاران (1393) (10) نیز به این نتیجه رسیدند که الگوی پراکنش برای بلوط ایرانی توسط پنج شاخص­ موردبررسی الگوی کپه­ای را نشان می‌دهد. آن‌ها همچنین اعلام کردند که برای الگوی پراکنش گونه­های کیکم و ارس، یک عدم قطعیت درنتیجه گیری الگوی پراکنش این گونه­ها دیده می­شود، به این صورت که از بین پنج شاخص موردبررسی، دو شاخص C و جانسون و زیمر، پراکنش این گونه­ها را تصادفی و سه شاخص دیگر شامل الگوهای پراکنش هینز و ابرهارت، پراکنش این گونه­ها را کپه­ای نشان دادند که در مورد گونه کیکم با مطالعه مذکور تطابق دارد. همچنین اخوان و همکاران (1394) (1) در تحقیق خود در جنگل­های بیوره استان ایلام الگوی پراکنش درختان خشکیده بلوط ایرانی را کپه­ای اعلام کردند که با نتایج تحقیق حاضر مطابقت دارد. صفری (1388) (9) در بررسی­های خود الگوی پراکنش مکانی گونه­های بنه و بلوط ایرانی را کپه­ای اعلام کرد که با نتایج این تحقیق همخوانی دارد. در بررسی انجام‌شده توسط پورهاشمی و همکاران (1393) نیز الگوی پراکنش مکانی برای توده های شاخه زاد برودار کپه ای بدست آمد (3).

در جنگل‌های جنوب غربی پرتغال، الگوی پراکنش گونه­های Quercus suber L. و Quercus faginea Lam. کپه ای محاسبه شد (25). همچنین در جنگل­های شاخه زاد بلوط اسپانیا که گونه Quercus robur L. گونه غالب منطقه بود، نوع الگوی پراکنش کپه­ای به دست آمد (32). الگوی پراکنش مکانی گونه Quercus variabilis Blume. در چین نیز به‌صورت کپه­ای به دست آمد (36) که همگی آن‌ها با نتایج این تحقیق و الگوی پراکنش بلوط ایرانی مطابقت دارد.

با توجه به اینکه بذر بلوط­ها درشت و سنگین است و عمده بذر آن‌ها در زیر تاج درخت می­ریزد، ایجاد الگوی کپه­ای برای درختان بلوط دور از انتظار نیست و به نظر می­رسد نقش این فاکتور در نوع الگوی به­وجودآمده بسیار مهم‌تر از سایر فاکتورها باشد (28). مانابی و همکاران (2000) (26) و تایلور و کوین (1998) (33) به این نتیجه دست یافتند که الگوی پراکنش بسیاری از گونه­ها در جوامع جنگلی به‌صورت کپه­ای یا منظم است. همچنین، تحقیقات دیگر که در این زمینه انجام‌شده نشان داده است که توزیع تصادفی در جنگل به‌ندرت اتفاق می­افتد­، زیرا درختان در جنگل روابط متقابل دارند و این رابطه متقابل در ساختار مکانی جنگل تأثیر می­گذارد (20). به نظر می‌رسد برای بلوط ایرانی و بنه سنگینی بذر و افتادن آن در زیر تاج درخت مادری از عوامل مهم در شکل‌گیری الگوی پراکنش کپه‌ای باشد. ضمن اینکه ایجاد جست گروه در فرم شاخه زاد بلوط ایرانی نیز در این رابطه تأثیرگذار است. برای کیکم بالدار بودن بذر می‌تواند از دلایل پراکنش آن به شکل تصادفی محسوب شود، همچنین جمع‌آوری بذر زالزالک و استفاده از آن توسط انسان می‌تواند بر عدم ایجاد الگوی پراکنش کپه‌ای تأثیرگذار باشد. ضمن آنکه برای گونه‌های مختلف استفاده یا انتقال بذر توسط حیات‌وحش و نیز حمل آن‌ها همراه سیلاب‌های فرسایشی بر الگوی پراکنش آن‌ها می‌تواند مؤثر باشد.

نتیجه­گیری کلی

در بررسی الگوی پراکنش مکانی گونه­های درختی منطقه با استفاده از شاخص­های نسبت واریانس به میانگین، موری سیتا و استاندارد موری سیتا الگوی پراکنش مکانی برای گونه‌های بلوط ایرانی و بنه به‌صورت کپه­ای محاسبه شد؛ اما برای گونه­های کیکم و زالزالک الگوی پراکنش تصادفی به دست آمد.

1-      اخوان، ر. مهدوی، ع. و کرمی، ا. 1394. الگوی پراکنش مکانی و ساختار مکانی متغیرهای کمی درختان خشکیده بلوط ایرانی در جنگل­های بیوره استان ایلام، مجله جنگل ایران، سال هشتم، شماره 1، صفحه 76 تا 86.
2-      اداره کل هواشناسی استان ایلام، 1393. گزارش سی‌ساله وضعیت آب و هوایی شهر ایلام.
3-      پورهاشمی، م. منصوری، ف، پرهیزکار، پ. پناهی، پ. و حسنی، م. 1393. پراکنش مکانی جست گروه های برودار (Quercus brantii Lindl.) در توده های جنگلی بهره برداری شده مریوان، مجله پژوهش های گیاهی (زیست شناسی ایران)، دوره 27، شماره 4، صفحه 534-543.
4-      ثابتی، ح. 1377. درختان و درختچه‌های ایران، سازمان تحقیقات کشاورزی، تهران، 810 ص.
5-      جزیره­ای، م. ح. و ابراهیمی رستاقی، م. 1392. جنگل‌شناسی زاگرس، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 560 ص.
6-      جعفری، م. 1386. سیمای زیست ‌محیطی منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ، انتشارات اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان ایلام.
7-      حاجی‌زاده، گ. 1389. مقایسه کنترل فرمونی و تلفیقی روی شدت و توزیع مکانی ابریشم‌باف ناجور Lymantria dispar L. در استان گلستان (مطالعه موردی: پارک جنگلی دلند)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 104 ص.
8-      حیدری. م. عطار روشن، س. و مهدوی، ع. 1392. بررسی رابطه زادآوری طبیعی بلوط ایرانی با عوامل محیطی در جنگل‌های قلارنگ استان ایلام، فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی، شماره اول.
9-      صفری، ا. 1388. بررسی الگوی پراکنش مکانی بلوط ایرانی و بنه در جنگل­های زاگرس (مطالعه موردی: باینگان، استان کرمانشاه)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کردستان، 83. ص.
10-   عسکری، ی. سلطانی، ع. و سهرابی، ه. 1393. ارزیابی الگوی پراکنش گونه­های درختی و درختچه­ای در جنگل های زاگرس مرکزی (ذخیره‌گاه جنگلی چهارطاق)، فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، دوره 22، شماره 2، صفحه 175-178.
11-   فتاحی، م. 1379. مدیریت جنگل‌های زاگرس، انتشارات دانشگاه تهران، 240 ص.
12-    معصومی باباعربی، م. بصیری، ر. مرادی، م. و کیانی، ب.  1396. مطالعه الگوی مکانی درختان پده در توده های خالص و آمیخته حاشیه رودخانه مارون، بهبهان، مجله پژوهش های گیاهی (زیست شناسی ایران)، دوره 30، شماره 4، صفحه 839-851.
13-   مهاجر، م. ر. 1384. جنگل‌شناسی و پرورش جنگل، انتشارات دانشگاه تهران، 285 ص.
 
14-   Condit, R., Ashton, P.S., Baker, P., Bunyavejchewin, S., Gunatilleke, S., Gunatilleke, N., Hubbell, S.P., Foster, R.B., Itoh, A., LaFrankie, J.V., Lee, H.S., Losos, E., Manokaran, N., Sukumar, R. and Yamakura T., 2000. Spatial patterns in the distribution of tropical tree species, Science, 288: 1414-1418.
15-    Dale, M.R.T. 1998. Spatial pattern Analysis in plant Ecology, Cambridge University press, 326p.
16-   Goreaud, F., Courbaud, B. and Collinet, F. 1997. Spatial structure analysis applied to modeling forest dynamics. IUFRO workshop: Empirical and process based models for forest tree and stand growth simulation. Novas Technologies, Oerias, Portugal, Pp: 155-172.
17-   Hudson, J.C. and Fowler, P.M., 1966. The concept of pattern in geography, Discuss, Pap. Ser. I (mimeo), Department of geography, University of Lowa, Cited in Upton and Fingelton.
18-   Janet, L. and Gregory, J.o. 2002. predictive mapping of forest composition and structure with direct gradient analysis and nearest neighbor imputation in costal Oregon, U.S.A. Journal of Forest Research, 32:725-741.
19-    Jayaraman, K., 2000. A Statistical Manual for Forestry Research, FORSPA-FAO Publication, 240pp
20-   Kint, V., Lust, N., Ferris, R. and Olsthoorn, A.F.M., 2000. Quantification of forest stand structure applied to Scote Pine (Pinus Sylvestris L.) Forests, Investigation on Agricultural System, 1: 147-163.
21-   Krebs, C.J., 1989. Ecological Methodology, Harper Collins, New York, 343pp.
22-   Krebs, C.J., 1999. Ecological Methodology. Second Edition. Addison-Welsey Educational Publisher, Inc. Benjamin/Cummings imprint, 581 pp.
23-    Maestre, F.T., Escudero, A., Martinez, I., Guerrero, C. and Rubio, A., 2005. Does spatial pattern matter to ecosystem functioning? Insight from biological soil crusts, Functional Ecology, 19: 566-753.
24-   Makana, J.R.M., 1999. Forest structure, species diversity and spatial patterns of trees in monodominate and mixed stands in the Ituri Forest, Democartic Republic of Congo. M. Sc. thesis, Oregon State University, USA.
25-    Maltez, S., García, L.V., Maranon, T. and Freitas, H., 2014. Recruitment patterns in a Mediterranean oak forest: A case study showing the importance of the spatial component, Forest Science, 53(6): 645-652.
26-   Manabe, T., Nishimura, N., Miura, M. and Yamamoto, S., 2000. Population structure and spatial patterns for trees in temperate old-growth evergreen broad-leaved forests in Japan, Plant Ecology, 151: 181-197.
27-    Miller, T.F., Mladenoff, D.J. and Clayton, M.K., 2002. Old growth northern hardwood forests: Spatial autocorrelation and patterns of understory vegetation, Ecological Monographs, 72(4): 487-503.
28-   Moeur, M., 1993. Characterizing spatial patterns of trees using stem-mapped data, Forest Science, 39:756-775.
29-    Mou, P., Jones, R.H., Guo, D. and Lister, A., 2005. Regeneration Strategies, Disturbance and Plant Interactions as Organizers of Vegetation Spatial Patterns in a Pine Forest, Landscape Ecology, 20(8): 971-987.
30-   Quinn, J.F., and Dunham, A.E., 1983. On hypothesis testing in ecology and evolution, The American Naturalist, 122(5): 602-617.
31-    Rossi, J.P., Levine, p., and Tendon, J.E. 1998. Statistical tool for soil biology x. Geo statistical analysis. European Journal of soil Biology, 31(4):173-181.
32-   Rozas, V., Zas, R. and Solla, A., 2009. Spatial structure of deciduous forest stands with contrasting human influence in northwest Spain, European Journal of Forest Research, 128(3): 273-285.
33-   Taylor, A.H. and Quin, Z., 1988. Regeneration patterns in old growth Abies Betula forests in the Wolong natural reserve, Sichuam, China, Journal of Ecology, 76: 1204-1218.
34-   Wolf, A., 2005. Fifty year record of change in tree spatial patterns within a mixed deciduous forest, Forest Ecology and Management, 215(1-3): 212-223.
35-   Wulder, M.A. and Franklin, S.E., 2007. Understanding Forest Disturbance and Spatial Pattern. Remote Sensing and GIS Approach, Taylor and Francis Group, LLc, 243pp.
36-    Yuan, Z., Wang, T., Zhu, X., Sha, Y. and Ye, Y., 2011. Patterns of spatial distribution of Quercus variabilis in deciduous broadleaf forests in Baotianman Nature Reserve, Biodiversity Science, 19(2): 224-231.
دوره 30، شماره 4
اسفند 1396
صفحه 843-852
  • تاریخ دریافت: 15 دی 1395
  • تاریخ بازنگری: 15 مهر 1396
  • تاریخ پذیرش: 01 آذر 1396