پایش تولید بذر برودار (Quercus brantii Lindl.) در جنگل‌های دشت ارژن فارس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

2 استادیار، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی فارس، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

3 پژوهشگر، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منایع طبیعی فارس

چکیده

پایش تولید بذر بلوط‌ها از موضوعات بنیادین و مهم در دانش جنگل‌شناسی است و اطلاعات ارزشمندی را درمورد توان بالقوه درختان فراهم می‌سازد. در پژوهش پیش رو تولید بذر 40 درخت نمونه برودار (Quercus brantii Lindl.) در جنگل‌های دشت ارژن فارس ارزیابی و پایش شد. درختان نمونه با استفاده از روش نمونه‌برداری تصادفی با مونه‌بندی انتخاب شدند و طی سه سال (1388 تا 1390)، در نیمه اول شهریور بذر آنها روی تاج شمارش شد. همچنین قطر برابر سینه و دو قطر عمود برهم تاج درختان اندازه‌گیری شد. براساس نتایج مشخص شد که نامناسب‌ترین شرایط بذردهی (میانگین تراکم بذر 1/10) مربوط به سال 1389 بود. بهترین بذردهی (میانگین تراکم بذر 2/24) نیز در سال 1390 اتفاق افتاد. سال 1388 نیز حالت بینابینی داشت (میانگین تراکم بذر 6/13). نتایج تجزیه واریانس نشان داد که در سال‌های 1388 و 1390 بین تراکم بذر درختان برودار در طبقه‌های قطری مختلف اختلاف معنی‌داری وجود نداشت. مقایسه تراکم بذر در طبقه‌های قطری مختلف در سال 1389 با استفاده از آزمون کروسکال- والیس نیز نتایج مشابهی را به‌همراه داشت. درمجموع مشخص شد که در گونه برودار نوسانات زیادی در تولید بذر بین پایه‌های مختلف و همچنین بین سال‌های مختلف وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Acorn production monitoring of Brant`s oak (Quercus brantii Lindl.) in Dasht-e Arjan, Fars province

نویسندگان [English]

  • Mehdi Pourhashemi 1
  • Seyed Kazem Bordbar 2
  • Parisa Panahi 1

1 Associate Professor, Research Institute of Forests and Range lands, Tehran, I.R. of Iran

2 Assistant Professor, Fars Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, AREEO, Shiraz, I.R. of Iran

چکیده [English]

Monitoring of acorn production has fundamental and important role in silviculture and provides the valuable information about inherent potential of oaks. In this research, acorn production of 40 Brant`s oak (Quercus brantii Lindl.) trees were assessed and monitored in Dasht-e Arjan forests, Fars province. Sample trees were selected using stratified random sampling method and their acorns were counted on the crown in early September, just prior to acorn fall, during three years (2009 to 2011). Furthermore, DBH and two diameters of crown were measured in all sample trees. Based on the results, poor acorn production (acorn density of 10.1) was observed in 2010 and the best one observed in 2011 (acorn density of 24.2). Year of 2009 had intermediate situation (acorn density of 13.6). ANOVA analysis showed that there was not significant difference between acorn density of diameter classes in 2009 and 2011. Kruskal-Wallis analysis showed the same results for 2010. Totally, Individual and annual variation in acorn production of Brant`s oak in Dasht-e Arjan forests was confirmed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Acorn
  • Quercus brantii
  • Dasht-e Arjan
  • crown counting

پایش تولید بذر برودار (Quercus brantii Lindl.) در جنگل­های دشت ارژن فارس 

مهدی پورهاشمی1*، سیدکاظم بردبار2، پریسا پناهی3 و علیرضا عباسی2

1 تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات جنگل

2 شیراز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی فارس، بخش تحقیقات منابع طبیعی

3 تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات گیاه‌شناسی

تاریخ دریافت: 8/6/95                  تاریخ پذیرش: 8/8/95

چکیده 

پایش تولید بذر بلوط‌ها از موضوعات بنیادین و مهم در دانش جنگل‌شناسی است و اطلاعات ارزشمندی را درمورد توان بالقوه درختان فراهم می‌سازد. در پژوهش پیش رو تولید بذر 40 درخت نمونه برودار (Quercus brantii Lindl.) در جنگل‌های دشت ارژن فارس ارزیابی و پایش شد. درختان نمونه با استفاده از روش نمونه‌برداری تصادفی با مونه‌بندی انتخاب شدند و طی سه سال (1388 تا 1390)، در نیمه اول شهریور بذر آنها روی تاج شمارش شد. همچنین قطر برابر سینه و دو قطر عمود برهم تاج درختان اندازه‌گیری شد. براساس نتایج مشخص شد که نامناسب­ترین شرایط بذردهی (میانگین تراکم بذر 1/10) مربوط به سال 1389 بود. بهترین بذردهی (میانگین تراکم بذر 2/24) نیز در سال 1390 اتفاق افتاد. سال 1388 نیز حالت بینابینی داشت (میانگین تراکم بذر 6/13). نتایج تجزیه واریانس نشان داد که در سال‌های 1388 و 1390 بین تراکم بذر درختان برودار در طبقه‌های قطری مختلف اختلاف معنی­داری وجود نداشت. مقایسه تراکم بذر در طبقه­های قطری مختلف در سال 1389 با استفاده از آزمون کروسکال- والیس نیز نتایج مشابهی را به‌همراه داشت. درمجموع مشخص شد که در گونه برودار نوسانات زیادی در تولید بذر بین پایه‌های مختلف و همچنین بین سال‌های مختلف وجود دارد.

واژه­های کلیدی: بذر بلوط، برودار، دشت ارژن، شمارش تاجی.  

* نویسنده مسئول، تلفن: 7-02144787282 ، پست الکترونیکی: pourhashemi@rifr-ac.ir

مقدمه 

 

تولید بذر در گونه­های مختلف بلوط نقش اساسی در پویایی جنگل­های بلوط دارد (5، 15). بنظر می­رسد توان بذردهی در درختان بلوط به ویژگی­های ژنتیکی درخت مرتبط است که در طول دوره حیات درخت نیز ثابت هستند (23). علاه‌براین، عامل‌های دیگری مانند سال، فاکتورهای اقلیمی، موقیعت جغرافیایی و شرایط رویشگاه بر بذردهی بلوط‌ها تأثیرگذارند (7، 16). وفور بذرهای بلوط بطور مستقیم بر تجدیدحیات جنسی این درختان و فراوانی جانورانی که از این بذرها تغذیه می­کنند و بطور غیرمستقیم بر جمعیت شکارچی­ها و پارازیت­هایی که از مصرف‌کنندگان بذر بلوط تغذیه می‌کنند، تأثیرگذار است (8، 19)، درنتیجه شناخت کلیه عامل‌هایی که بر بذردهی درختان بلوط تأثیرگذارند، در مدیریت این جنگل­ها حائز اهمیت است (15). با توجه به موارد فوق، آگاهی از وضعیت تولید بذر گونه­های مختلف بلوط باعث تسهیل مجموعه فعالیت­هایی می­شود که در دانش جنگل­شناسی در راستای تجدیدحیات جنسی بلوط­ها انجام می­شود.

برغم ضرورت آگاهی از تولید بذر، نوسانات بین‌ ‌پایه‌ای و بین سالی و همچنین مکانیسم بذردهی در بلوط­ها، متأسفانه در داخل کشور پژوهش‌های محدودی در این زمینه انجام شده است. این درحالی است که جنس بلوط یکی از مهمترین جنس­های درختی جنگل­های ایران محسوب می‌شود و گونه­های مختلف این جنس گستره وسیعی را در جنگل­های زاگرس، هیرکانی و ارسباران پوشش می­دهند (22). نظر به اهمیت موضوع، در یک طرح جامع پژوهشی متشکل از چندین زیرطرح، تولید بذر بلوط‌های بومی به‌مدت سه سال (1388 تا 1390) در برخی رویشگاه‌های جنگلی کشور ارزیابی و پایش شد. نتایج بدست ‌آمده از برخی زیرطرح‌های طرح جامع مذکور پیشتر منتشر شده است که بصورت مختصر به آنها اشاره می‌شود. میانگین تراکم بذر (شمار بذر در یک مترمربع سطح تاج) مازودار (Quercus infectoria Oliv.) در سال 1388 در جنگل­های روستای هلو بانه، 2/7 (4) و میانگین تراکم بذر برودار
(Q. brantii Lindl.) در سال 1389 در همین منطقه، 3/11 برآورد شد (21). در باغ گیاه­شناسی ملی ایران، میانگین تراکم بذر بلندمازو (Q. castaneifolia C. A. Mey.) در سال­های 1388، 1389 و 1390 بترتیب 80، 23 و 68 و میانگین شمار بذر در سال­های فوق بترتیب 4807، 1377 و 4144 برآورد شد. همچنین نوسانات زیادی در بذردهی بین پایه­های درختی و همچنین برای یک پایه در سال­های مورد مطالعه مشاهده شد (2). در جنگل داربادام استان کرمانشاه نیز نوسانات زیادی در تولید بذر بین درختان مختلف برودار و همچنین بین سه سال مورد مطالعه (1388 تا 1390) مشاهده شد. نامناسبترین شرایط بذردهی مربوط به سال 1388 (میانگین تراکم بذر 6/1) بود و بهترین بذردهی (میانگین تراکم بذر 7/10) نیز در سال 1389 اتفاق افتاد (3). در پژوهش‌های دیگری نیز به تولید بذر بلوط‌ها اشاره شده است. بعنوان مثال شمار کل بذرهای جمع­آوری شده از 34 پایه درخت وی­ول (Q. libani Oliv.) در منطقه چناره مریوان در یک سال کم­بذرده (1384)، 894 عدد ذکر شده است (6). در پژوهشی دیگر، با جمع‌آوری بذر 30 پایه دانه‌زاد و 30 پایه شاخه‌زاد برودار در جنگل‌های شهرستان گیلان‌غرب استان کرمانشاه، شمار بذرهای درختان دانه‌زاد حدود 5 برابر بیشتر از درختان شاخه‌زاد بدست آمد (1). 

برخلاف پژوهش‌های داخلی، در منابع خارجی به موضوع تولید بذر بلوط‌ها توجه زیادی شده است. بعنوان مثال تولید بذر هفت اصله از گونه Q. serrata در یک جنگل ثانویه در توکیو طی دو سال 1987 و 1988 مورد پایش قرار گرفت و مشخص شد که برخی درختان نوسانات زیادی بین دو سال داشتند (9). در پژوهشی دیگر، بمدت 17 سال (1980 تا 1996) برآورد بذر 249 درخت نمونه از گونه‌های مختلف بلوط در یک ذخیره­گاه 900 هکتاری در جنگل‌های ایالت کالیفرنیای آمریکا انجام شد (17). همچنین وضعیت بذردهی و سیکل بذردهی 9 گونه بلوط بومی جنگل­های بلوط آمریکای شمالی در پنج رویشگاه مختلف پایش شد (18). تولید بذر سه گونه از بلوط­های بخش Lobatae و دو گونه از بلوط­های بخش Quercus در جنگل­های غرب کارولینای شمالی آمریکا نیز بمدت 21 سال (از 1985 تا 2005) پایش شد که درمجموع شامل داده­های شمار بذر 20113 درخت می­شد (13). در پژوهش‌های دیگری نیز به نوسانات زیاد تولید بذر پایه‌های مختلف یک گونه بلوط و همچنین نوسانات سالانه آن اشاره شده است (10، 20).   

همانطور که پیشتر اشاره شد، بمنظور دستیابی به اطلاعات کامل‌تر درمورد تولید بذر درختان برودار، پژوهش پیش‌رو در بخشی از جنگل‌های استان فارس انجام شد.

مواد و روشها

این پژوهش از سال 1388 تا 1390 در بخشی از جنگل‌های دشت ‌ارژن شیراز واقع در استان فارس در مورد گونه برودار انجام شد. منطقه مورد مطالعه در محدوده جغرافیایی ʺ44 َ50o 51 تا ʺ14 َ50o 51  طول شرقی و  ʺ49 َ37o 29 تا ʺ01 َ38o 29 عرض شمالی واقع شده است (شکل 1). ارتفاع از سطح دریای منطقه اجرای طرح 2200 متر بوده و در دامنه شمالی و شمال­ شرقی قرار گرفته است. میانگین بارندگی سالانه منطقه براساس جدیدترین آمار آب و هوایی ایستگاه شیراز (1375 تا 1393) 6/308 میلی‌متر و میانگین دمای سالانه آن 6/18 درجه سانتی‌گراد است.

 

 

شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه در استان فارس (دشت ­ارژن)


روش پژوهش: روش نمونه­برداری مورد استفاده، تصادفی با مونه­بندی بود و مونه‌بندی برای طبقات قطری استفاده شد. پس از جنگل‌گردشی­های اولیه، حد پایین و بالای قطر برابر سینه درختان برودار در منطقه مشخص شد. سپس دامنه قطری موجود به طبقه­های 5 سانتی‌متری تقسیم­بندی شد و 40 درخت نمونه طوری انتخاب شدند که در هر طبقه قطری حداقل دو درخت مورد اندازه­گیری قرار گیرد. درختان نمونه شماره­گذاری شدند، موقعیت آنها با استفاده از GPS ثبت شد و قطر برابر سینه و دو قطر عمود برهم تاج (برای محاسبه سطح تاج) آنها اندازه­گیری شد. برای درختان نمونه ویژگی­های بالغ بودن، تک‌پایه بودن، دارا بودن حداقل قطر برابر سینه 15 سانتی­متر و عدم همپوشانی تاج درختان مجاور مورد توجه قرار گرفت (11، 15). باتوجه به اهمیت موضوع، برای تعیین میزان بذر درختان نمونه از دقیق­ترین روش یعنی روش شمارش تاجی استفاده شد (14). در این روش با استفاده از کارگران ماهر، کلیه بذرها روی تاج شمارش می­شوند. باتوجه به اینکه درختان با قطرهای مختلف و همچنین اندازه‌های متفاوت تاج، تولید بذر متفاوتی دارند (معمولاً در درختان با تاج بزرگتر، سهم بذر تولیدی بیشتر است)، برای اینکه امکان مقایسه توان تولید بذر درختان مختلف میسر شود، از متغیر تراکم بذر استفاده شد (12، 15). برای تعیین این متغیر، بذر تولید شده در واحد سطح تاج (یک متر مربع) محاسبه شد. شمارش تاجی بذرها طی سه سال مورد مطالعه در درختان نمونه تکرار شد.  

تحلیل آماری داده­ها: نرمال بودن داده‌ها با استفاده از آزمون شاپیرو- ویلک (Shapiro-Wilk) و همگنی واریانس‌ها با استفاده از آزمون لیون (Levene) بررسی شد. باتوجه به اینکه داده­های تراکم بذر نرمال نبودند، سعی شد با تبدیل داده‌ها نرمال شوند. داده‌های مربوط به سال‌های 1388 و 1390 نرمال شدند، بنابراین برای بررسی معنی‌دار بودن اختلاف بین تراکم بذر در طبقات قطری مختلف از تجزیه‌واریانس یکطرفه (One-way ANOVA) استفاده شد. از آنجائیکه داده‌های تراکم بذر سال 1389 پس از تبدیل نیز نرمال نشدند، برای مقایسه تراکم بذر بین طبقات قطری مختلف در این سال از آزمون ناپارامتری کروسکال- والیس (Kruskal-Wallis) استفاده شد. لازم بذکر است که برای مقایسه، طبقات قطری 10 سانتی‌متری (شامل چهار طبقه 15 تا 25، 25 تا 35، 35 تا 45 و 45 تا 55) مورد ملاک قرار گرفتند. ترسیم نمودارها و تحلیل­های آماری در محیط نرم‌افزارهای Excel و SPSS16 انجام شد.

نتایج

آماره­های توصیفی متغیرهای کمی اندازه­گیری ­شده، شمار بذر درختان نمونه به­ازای هر پایه و بتفکیک سال و همچنین تراکم بذر درختان نمونه در جدول 1 ارائه شده است.

دامنهپراکنش قطری درختان نمونه بین 15 تا 54 سانتی­متر بود. در سال 1388 از مجموع 40 درخت نمونه فقط یک درخت بذر تولید نکرده بود. این مقدار برای سال 1389 معادل هفت درخت بود، درحالی­که در سال 1390 تمام درختان تولید بذر داشتند. نامناسب­ترین شرایط بذردهی مربوط به سال 1389 بود که میانگین تراکم بذر 1/10 محاسبه شد. بهترین بذردهی (با میانگین تراکم بذر 2/24) نیز در سال 1390 اتفاق افتاد. سال 1388 نیز حالت بینابینی داشت (میانگین تراکم بذر 6/13).

 

 

جدول 1- آماره­های توصیفی عامل­های مورد بررسی در دشت ­ارژن فارس

عامل

1388

1389

1390

میانگین  انحراف‌معیار±

کمینه

بیشینه

میانگین  انحراف‌معیار±

کمینه

بیشینه

میانگین  انحراف‌معیار±

کمینه

بیشینه

قطر برابر سینه (سانتی­متر)

3/3 ± 3/30

15

54

3/3 ± 3/30

15

54

3/3 ± 3/30

15

54

سطح تاج (متر مربع)

1/5 ± 2/35

2/10

113

1/5 ± 2/35

2/10

113

1/5 ± 2/35

2/10

113

شمار بذر درخت

2/10 ± 6/504

0

7450

4/11 ± 5/273

0

1385

3/15 ± 2/748

15

4350

تراکم بذر

6/13

0

1/112

1/10

0

2/62

2/24

4/0

1/112

 

 

تولید بذر درختان نمونه بتفکیک سال‌های مورد مطالعه در شکل 2 ارائه شده است. براساس نتایج، تولید بذر برخی از درختان بسیار قابل توجه بود. بعنوان مثال تراکم بذر درخت شماره 23 در سال 1388 معادل 1/112 و تراکم بذر درختان شماره 8 و 35 در سال 1390 بترتیب 1/112 و 8/110 بود که بسیار بیشتر از میانگین تراکم بذر در سال‌های 1388 (6/13) و 1390 (2/24) بود. همانطور که پیشتر اشاره شد و در شکل 2 نیز مشخص است، فرم کلی بذردهی درختان مورد مطالعه بدین­صورت بود که در سال 1390 بیشترین شمار بذر و در سال 1389 کمترین تولید بذر رخ داده بود. سال 1388 نیز حالت بینابینی داشت. درمجموع فقط 33 درصد درختان نمونه (13 درخت) از فرم کلی فوق پیروی می‌کردند.

توزیع درختان نمونه براساس تراکم بذر بتفکیک سال­ در شکل 3 ارائه شده است. همانطور که مشاهده می­شود، در سه سال مورد مطالعه، تراکم بذر اکثر درختان نمونه کمتر از 20 بود. علاوه‌براین، در سال 1390 نسبت به دو سال دیگر، بیشتر درختان در طبقات تراکم بذر زیاد متمرکز شده بودند. بعبارت دیگر سهم درختانی که تولید بذر مطلوب‌تری داشتند، بیشتر بود. درمجموع، در سال‌های 1388، 1389 و 1390 بترتیب 31، 27 و 27 درخت بذری کمتر از میانگین تراکم بذر توده در سال‌های متناظرشان تولید کرده بودند.

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که در سال‌های 1388 و 1390 بین تراکم بذر درختان برودار در طبقه‌های قطری مختلف اختلاف معنی­داری وجود نداشت (جدول 2). مقایسه تراکم بذر درختان برودار در طبقه­های قطری مختلف در سال 1389 با استفاده از آزمون کروسکال- والیس نیز نتایج مشابهی را بهمراه داشت (338/5 = Chi-Square؛ 3 = df؛ 149/0 = p).

 

 

 

شکل 2- نوسانات تراکم بذر درختان نمونه در سال­های مختلف

 

جدول 2- تجزیه واریانس تراکم بذر درختان برودار در طبقه­های قطری مختلف برای سال‌های 1388 و 1390

معنی‌داری

آمارهF

میانگین مربعات

مجموع مربعات

درجه آزادی

میانگین مربعات

سال

ns 51/0

404/0

419/0

258/1

3

بین طبقات

1388

 

 

038/1

352/37

36

درون­ طبقات

 

 

 

610/38

39

کل

ns 286/0

312/1

175/1

525/3

3

بین طبقات

1390

 

 

896/0

243/32

36

درون­ طبقات

 

 

 

767/35

39

کل

ns غیرمعنی‌دار

 

شکل 3- فراوانی درختان برودار در طبقه­های مختلف تراکم بذر به­تفکیک سال


بحث 

نتایج پژوهش پیش‌رو نشان داد که تولید بذر درختان برودار در جنگل دشت ارژن نوسانات زیادی بین پایه‌های مختلف و همچنین بین سال‌های مختلف داشت. درحالی‌که در سال 1388 برخی درختان بذر تولید نکردند یا تراکم بذر آنها بسیار کم بود، برخی درختان تراکم بذر زیادی (تراکم بذر 1/112 و 75 بترتیب در درختان شماره 23 و 22) داشتند، بطوریکه دامنه نوسانات تولید بذر در این سال‌ 1/112 بود. در سال 1389 شمار درختان فاقد بذر به هفت اصله (5/17 درصد کل درختان) رسید و درمجموع تولید بذر توده کاهش یافت، بطوریکه بیشینه تراکم بذر در درختان شماره 36 و 35 بترتیب به‌مقدار 2/62 و 2/42 مشاهده شد. در این سال دامنه نوسانات تولید بذر نیز 2/62 بود، درنتیجه نسبت به سال 1388 دامنه نوسانات بین‌پایه‌ای کاهش یافت. در سال 1390 شرایط بذردهی توده مورد مطالعه کمی مطلوبتر شد و توان تولید بذر درختان افزایش یافت. در این سال کلیه درختان تولید بذر داشتند و میانگین تراکم بذر سال 1388 (6/13) که در سال 1389 به 1/10 کاهش یافته بود، دوباره با جهشی قابل توجه در سال 1390 به عدد 2/24 رسید. در این سال نیز درحالیکه برخی درختان تراکم بذر بسیار کمی داشتند (بعنوان مثال 38/0 در درخت شماره 2)، برخی دیگر بذر زیادی تولید کردند (بعنوان مثال تراکم بذر 1/112 و 8/110 بترتیب در درختان شماره 8 و 35). درمجموع می‌توان گفت در سال‌های 1388 و 1390 توده جنگلی مورد مطالعه نوسانات تولید بذر بیشتری را تجربه کرده بود.

در پژوهش‌های داخلی مشابه که در بخش مقدمه به آنها اشاره شد (2، 3، 5 و 21)، نتایج متفاوتی بدست آمده است که همگی دلالت بر تأثیرگذاری عامل‌های مختلف بر تولید بذر در جنس بلوط و همچنین پیچیدگی مکانیسم بذردهی در این جنس دارد. هرچند در برخی از پژوهش‌های اشاره شده، گونه مورد مطالعه نیز مشابه است، اما نتایج متفاوتی بدست آمده است. در جنگل داربادام شهرستان گیلان‌غرب استان کرمانشاه نامناسبترین شرایط بذردهی برای برودار بین سه سال مورد مطالعه، مربوط به سال 1388 با میانگین تراکم بذر 6/1 بود. بهترین بذردهی نیز با میانگین تراکم بذر 7/10 در سال 1389 اتفاق افتاد. سال 1390 نیز با میانگین تراکم بذر 3/6، حالت بینابینی داشت (3). درمجموع، تولید بذر توده مورد مطالعه در جنگل داربادام در مقایسه با توده جنگلی دشت ارژن بذر بسیار کمتر بود، بطوریکه بیشترین میانگین تراکم بذر جنگل داربادام (7/10) تقریباً مشابه کمترین میانگین تراکم بذر توده جنگلی دشت ارژن (1/10) بود. قطر و سن کمتر درختان برودار در جنگل داربادام (میانگین، کمینه و بیشنه قطر بترتیب 3/23، 18 و 37 سانتی‌متر) در مقایسه با دشت ارژن (میانگین، کمینه و بیشنه قطر بترتیب 3/30، 15 و 54 سانتی‌متر)، سرشت ذاتی درخت و همچنین شرایط رویشگاه ازجمله عامل‌های اصلی این تفاوت می‌تواند باشد. در جنگل­های هلو شهرستان بانه استان کردستان با نمونه‌گیری از 120 درخت برودار در سال 1389، میانگین تراکم بذر 3/11 محاسبه شد که از پژوهش پیش­رو (1/10) کمی بیشتر است. در این منطقه نیز دامنه قطری درختان بین 23 تا 57 و میانگین قطر 3/33 سانتی‌متر بود که از پژوهش پیش‌رو بیشتر بود (21). میانگین تراکم بذر بلندمازو در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران نیز در سال­های 1388، 1389 و 1390 بترتیب 80، 23 و 68 بدست آمد (2) که بمراتب بیشتر از پژوهش‌های مذکور است. قطر بیشتر درختان بلندمازو (میانگین، کمینه و بیشنه قطر بترتیب 2/36، 25 و 50 سانتی‌متر) و همچنین شرایط حفاظت ‌شده این باغ و رسیدگی مناسب به درختان بلندمازو ازجمله دلایلی هستند که باعث این تفاوت قابل ­توجه در میزان بذر تولیدی شده‌اند. نکته مهم در این زمینه این است که هرچند نوسانات زیادی در تولید بذر بین پایه­های مختلف مشاهده شد، اما تمام درختان بلندمازوی مورد مطالعه (شامل 30 اصله) در هر سه سال بذر تولید کردند.

در پژوهش پیش‌رو در سال‌های 1388، 1389 و 1390 بترتیب 31 درخت (5/77 درصد کل درختان)، 27 درخت (5/67 درصد کل درختان) و 27 درخت (5/67 درصد کل درختان)، بذری کمتر از میانگین تراکم بذر توده در سال متناظر آن تولید کرده بودند. این مقدار در جنگل داربادام برای برودار بترتیب 32 درخت (80 درصد کل درختان)، 24 درخت (60 درصد کل درختان) و 26 درخت (65 درصد کل درختان)، در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران برای بلندمازو بترتیب 13 درخت (43 درصد کل درختان)، 20 درخت (67 درصد کل درختان) و 14 درخت (47 درصد کل درختان) و در جنگل هلو بانه برای برودار در سال 1389 معادل 93 درخت (5/77 درصد کل درختان) بود (2، 3، 21). در پژوهش­های خارجی نیز تراکم بذر گونه­های مختلف بلوط همواره مورد توجه بوده است. بعنوان مثال در پایش بذردهی 120 پایه Q. rubra در آمریکا طی 11 سال (1986 تا 1996) مشخص شد که سال­های 1991 و 1993 بیشترین سهم را در تولید بذر (55 درصد کل بذر تولیدی در 11 سال) داشته‌اند، درحالیکه در این بازه زمانی، پنج سال بذردهی ضعیف وجود داشت که مجموع بذر تولیدی در این سال­ها فقط 10 درصد کل بذر تولیدی 11 سال را شامل می­شد (15). در پژوهش دیگری در یک جنگل ثانویه در توکیو طی دو سال 1987 و 1988 در مورد هفت اصله Q. serrata، نوسانات بین‌پایه‌ای و بین سالی تولید بذر تأیید شد. در این پژوهش، دامنه شمار بذر درختان در سال 1987 معادل 246 (کمینه و بیشینه بترتیب 63 و 309) و در سال 1388 معادل 132 (کمینه و بیشینه بترتیب 12 و 144) بدست آمد. همچنین میانگین شمار بذر درختان مورد مطالعه در سال‌های 1987 و 1988 بترتیب 3/159 و 3/55 بود که تفاوت زیادی با یکدیگر داشت (9). در ایالت میسوری آمریکا نیز شمار بذر تعدادی از بلوط‌های بخش‌های Quercus و Lobatae در فاصله زمانی 1993 تا 2007 محاسبه شد که براساس نتایج آن مشخص شد که بذردهی گونه­های مورد مطالعه در سال­های مختلف نوسانات زیادی داشته است. بیشترین تعداد بذر جمع­آوری­شده در بلوط‌های بخش Lobatae به میزان 19875 عدد در سال 2006 و برای بلوط‌های بخش Quercus به میزان 12867 عدد در سال 1995 بود (24).

درمجموع، نتایج پژوهش پیش‌رو نوسانات بین ‌پایه‌ای و بین سالی را برای گونه برودار در جنگل‌های دشت ارژن فارس اثبات کرد. نتایج این پژوهش اطلاعات اولیه و مفیدی را در اختیار جنگل‌شناسان قرار می‌دهد تا در برنامه‌های احیایی جنگل که مبتنی بر تجدید حیات جنسی است و همچنین ارزیابی توان بالقوه تولید بذر درختان برودار و بررسی سیکل بذردهی آنها مثمر ثمر باشد. اجرای پژوهش‌های مشابه در سایر مناطق جنگلی کشور و همچنین درمورد سایر بلوط‌های بومی، اطلاعات کاملتری را در اختیار پژوهشگران قرار خواهد داد.

1- پروانه، ا.، اعتماد، و.، زبیری، م. و مروی مهاجر، م.ر.، 1390. بررسی اثر فرم درختان بر برخی از خصوصیات بذر بلوط ایرانی (Quercus persica). مجله جنگل ایران، 3(3): 232-223.
2- پناهی، پ. و پورهاشمی، م.، 1392. وضعیت بذردهی درختان میانسال بلندمازو (Quercus castaneifolia C. A. Mey.) در قطعه خزر باغ گیاه­شناسی ملی ایران. مجله پژوهش‌های گیاهی (زیست‌شناسی ایران)، 26(3): 256-247.
3- پورهاشمی، م.، پوررضا، م.، خداکرمی، ی. و پناهی، پ.، 1394. نوسانات بین­پایه­ای و سالانه تولید بذر برودار
(Quercus brantii Lindl.) در جنگل داربادام کرمانشاه. تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 23(2): 255-246.
4- پورهاشمی، م.، زند بصیری، م. و پناهی، پ.، 1391. ارزیابی روش­های چشمی برآورد میزان بذردهی مازودار
(Quercus infectoria) در جنگل­های بانه. تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 20(2): 255-243.
5- پورهاشمی، م.، زند بصیری، م. و پناهی، پ.، 1392. ارتباط متغیرهای ریختاری درختان برودار
(Quercus brantii Lindl.) با شمار بذر در جنگل­های بانه. مجله پژوهش‌های گیاهی (زیست‌شناسی ایران)، 26(3): 266-257.
6- یزدانفر، ه.، 1385. بررسی رابطه بین ابعاد بلوط (وی­ول) با میزان تولید بذر و قوه نامیه آن (مطالعه موردی: منطقه چناره مریوان). پایان­نامه کارشناسی ­ارشد، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، کرج، 68 صفحه.
 
7- Christisen, D.M. and Kearby, W.H., 1984. Mast measurement and production in Missouri (with special references to acorns). Missouri Department of Conservation Terrestrial Series 13, 34p.
8- Elkinton, J.S., Healy, W.M., Buonaccorsi, J.P., Boettner, G.H., Hazzard,, A.M., Smith, H.R. and Liebhold, A.M., 1996. Interactions among gypsy moths, white-footed mice, and acorns. Ecology, 77(8): 2332-2342.
9- Fujii, S., 1993. Study on acorn production and seed predation in Quercus serrata- Growth, falling phenology, estimation of production, and insect seed predators. Bulletin of the Osaka Museum of Natural History, 47: 1-17.
10- García-Mozo, H., Dominguez-Vilches, E. and Galán., C., 2012. A model to account for variations in holm-oak (Quercus ilex subsp. ballota) acorn production in southern Spain. Annals of Agricultural and Environmental Medicine, 19(3): 403-408.
11- Garrison, B.A., Wachs, R.L., Jones, J.S. and Triggs, M.L., 1998. Visual counts of acorns of California black oak (Quercus kelloggii) as an indicator of mast production. Western Journal of Applied Forestry, 13: 27-31.
12- Greenberg, C.H., 2000. Individual variation in acorn production by five species of southern Appalachian oaks. Forest Ecology and Management, 132: 199-210.
13- Greenberg, C.H. and Warburton, G.S., 2007. A rapid hard-mast index from acorn presence- absence tallies. The Journal of Wildlife Management, 71(5): 1654-1661.
14- Gysel, L.W., 1956. Measurement of acorn crops. Forest Science, 2(1): 305-313.
15- Healy, W.M., Lewis, A.M. and Boose, E.F., 1999. Variation of red oak acorn production. Forest Ecology and Management, 116(1-3): 1-11.
16- Johnson, P.S., Shifley, S.R. and Rogers, R. 2002. The ecology and silviculture of oaks. CABI Publishing, Wallingford, Oxon, UK, 503p.
17- Koenig, W.D. and Haydock, J., 1999. Oaks, acorns, and the geographical ecology of acorn woodpeckers. Journal of Biogeography, 26(1): 159-165.
18- Liebhold, A., Sork, V., Peltonen, M., Koenig, W., Bjørnstad, O.N., Westfall, R., Elkinton, J. and Knops, J.M.H., 2004. Within-population spatial synchrony in mast seeding of North American oaks, Oikos, 104: 156-164.
19- Ostfeld, R.S., Jones, C.G. and Wolff, J.O., 1996. Of mice and mast, ecological connections in eastern deciduous forests. Bioscience, 46(5): 323-330.
20- Perez-Izquierdo, L. and Pulido, F., 2013. Spatiotemporal variation in acorn production and damage in a Spanish holm oak (Quercus ilex) dehesa. Forest Systems, 22(1):106-113.
21- Pourhashemi, M., Panahi, P. and Zandebasiri, M. 2013. Application of visual surveys to estimate acorn production of Brant`s oak (Quercus brantii Lindl.) in northern Zagros Forests of Iran. Caspian Journal of Environmental Sciences, 11(2): 85-95.
22- Sagheb Talebi, Kh., Sajedi, T. and Pourhashemi, M., 2014. Forests of Iran: A Treasure from the Past, A Hope for the Future. Springer, 152p.
23- Sharp, W.M. and Sprague, V.G., 1967. Flowering and fruiting in the white oaks, postillate flowers acorn development, weather, and yields. Ecology, 48(2): 243-251.
24- Steen, C., Jensen, R., Vangilder, L. and Sheriff, S., 2009. Hardmast production in the Missouri Ozarks: a preliminary report of acorn production on MOFEP. Resource Science Division, Missouri Department of Conservation, 11p.
دوره 31، شماره 1
اردیبهشت 1397
صفحه 45-53
  • تاریخ دریافت: 08 شهریور 1395
  • تاریخ بازنگری: 19 مهر 1395
  • تاریخ پذیرش: 08 آبان 1395