تاثیر ارتفاع از سطح دریا بر فراوانی و ترکیب تجدیدحیات گونه‌های درختی در توده‌های جنگلی طبیعی منطقه آستارا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی/دانشگاه گیلان

2 دانش آموخته ارشد / دانشگاه گیلان

چکیده

برای بررسی وضعیت کمی و ترکیب تجدیدحیات گونه‌های درختی در جنگل‌های طبیعی منطقه آستارا، مناطق کمتردست‌خورده، واقع در حوضه یک آستارا، مورد مطالعه قرار گرفت. نمونه‌برداری به روش منظم‌تصادفی با قطعات نمونه دایره‌ای با مساحت یک آر انجام و داده‌های مربوطه در کل طبقات ارتفاعی (500-1700 متر از سطح دریا) با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد که تعداد در هکتار تجدیدحیات کل گونه‌های درختی با افزایش ارتفاع از سطح دریا افزایش یافت و بین تعداد در هکتار زادآوری گونه‌های ممرز و راش و میانگین زادآوری کل گونه‌ها با ارتفاع از سطح دریا همبستگی معنی‌داری وجود دارد. بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه با ارتفاع کمتر از 30/1 متر و کمترین تعداد تجدیدحیات در طبقه قطری 5/2 – 5/7 سانتی‌متر مشاهده شد. در بین گونه‌های مورد بررسی، در ارتفاع 600 متر از سطح دریا، بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه قطری 0- 5/2 سانتی‌متر مربوط به ممرز و در طبقه با ارتفاع کمتر از 30/1 متر، متعلق به شیردار بود. در ارتفاع 1000 متر از سطح دریا، بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه با ارتفاع کمتر از 30/1 متر، متعلق به ممرز بود. در سایر موارد، گونه راش بیشترین فراوانی تجدیدحیات را داشت. بدین ترتیب بیش از 75 درصد تجدیدحیات متعلق به گونه راش و بیش از 10 درصد زادآوری مربوط به گونه ممرز بوده و در مجموع، گونه‌های راش، ممرز و توسکا بیش از 90 درصد ترکیب زادآوری منطقه مورد مطالعه را به خود اختصاص داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Study of altitude effect on abundance and composition of tree regeneration in natural forest stands of Astara

نویسنده [English]

  • Iraj Hassanzad Navroodi 1

1 member of Academic staff (Assistant professor)/ The University of Guilan

چکیده [English]

To evaluate the quantitative and composition status of the trees regeneration in natural forest stands of Astara region, were studied the less disturbed areas in Astara (watershed 1). After selecting the study areaو sampling was done by systematic random method. Sample plots were circle shape with area of 0.1 ha. The relevant data were analyzed in the total altitude classes. The results demonstrated that sapling density of total species and the number of tree regeneration per hectare increased with increasing of altitude from sea level. The results also showed that there are significant correlation between the number of beech, hornbeam and mean total tree regeneration with altitude from sea level. The maximum and minimum number of regeneration were observed at the classes of "tree height

کلیدواژه‌ها [English]

  • Astara
  • Altitude
  • Regeneration
  • Tree species

تاثیر ارتفاع از سطح دریا بر فراوانی و ترکیب تجدیدحیات گونه­های درختی در توده­های جنگلی طبیعی منطقه آستارا

ایرج حسن­زاد ناورودی* و تورج سفرکار

ایران، صومعه سرا، دانشگاه گیلان، دانشکده منابع طبیعی، گروه جنگل­داری

تاریخ دریافت: 15/5/95                تاریخ پذیرش: 3/2/96

چکیده

برای بررسی وضعیت کمی و ترکیب تجدیدحیات گونه­های درختی در جنگل­های طبیعی منطقه آستارا، مناطق کمتردست­خورده، واقع در حوضه یک آستارا،  مورد مطالعه قرار گرفت. پس از انتخاب منطقه مورد مطالعه و تعیین محدوده آن در روی نقشه، نمونه­برداری به روش منظم­تصادفی با قطعات نمونه دایره­ای با مساحت یک آر انجام و داده­های مربوطه در کل طبقات ارتفاعی (500-1700 متر از سطح دریا) با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد که تعداد در هکتار تجدیدحیات کل گونه­های درختی با افزایش ارتفاع از سطح دریا افزایش یافت و بین تعداد در هکتار زادآوری گونه­های ممرز و راش و میانگین زادآوری کل گونه­ها با ارتفاع از سطح دریا همبستگی معنی­داری وجود دارد. بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه با ارتفاع کمتر از 30/1 متر و کمترین تعداد تجدیدحیات در طبقه قطری 5/2 – 5/7 سانتی­متر مشاهده شد. در بین گونه­های مورد بررسی، در ارتفاع 600 متر از سطح دریا، بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه قطری 0- 5/2 سانتی­متر مربوط به ممرز و در طبقه با ارتفاع کمتر از 30/1 متر، متعلق به شیردار بود. در ارتفاع 1000 متر از سطح دریا، بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه با ارتفاع کمتر از 30/1 متر، متعلق به ممرز بود. در سایر موارد، گونه راش بیشترین فراوانی تجدیدحیات را داشت. بدین ترتیب بیش از 75 درصد تجدیدحیات متعلق به گونه راش و بیش از 10 درصد زادآوری مربوط به گونه ممرز بوده و در مجموع، گونه­های راش، ممرز و توسکا بیش از 90 درصد ترکیب زادآوری منطقه مورد مطالعه را به خود اختصاص داده­اند.  

کلمات کلیدی: آستارا، ارتفاع از سطح دریا، تجدیدحیات، گونه­های درختی

* نویسنده مسئول، تلفن: 01333323023، پست الکترونیکی:  ehasanzadeh@guilan.ac.ir

مقدمه

 

امروزه جنگل­ها و دیگر منابع طبیعی تجدیدشونده یکی از ارکان اصلی و غیرقابل­انکار در برنامه­ریزی­های کلان کشورها هستند و حفاظت، احیا، توسعه و بهره­برداری اصولی و مستمر از این منابع، مستلزم مطالعه و شناخت هرچه بیشتر آنها است. در عصر حاضر با وجود پیشرفت­های چشمگیر در علوم و فنون مختلف، هنوز ناشناخته­های بسیاری در جنگل وجود دارد که برای مدیریت و استفاده بهینه از آن باید پرده از این رازها و روابط پیچیده و ظریف عناصر تشکیل دهنده آن برداشته شود.

تجدیدحیات درختان که تضمین­کننده استمرار حیات و بقای جنگل است، تحت تأثیر عوامل بسیاری نظیر تعداد و وضعیت درختان مادری بذرده، شرایط اقلیمی، وضعیت توپوگرافی، درصد تاج پوشش و خصوصیات خاک (5)، ساختار روشنه­ها (7 و 16)، جهت دامنه و ارتفاع از سطح دریا (4، 9 و 10)، شرایط سنگ مادری از حیث نفوذپذیری و شرایط اجتماعی منطقه از نظر وجود دام (10) و دامدار ثابت و کوچ رو، دستخوش تغییر می­شود. همچنین نوع خاک و عمق آن و جهت دامنه نیز در استقرار گونه موثر است (1). آگاهی از وضعیت زادآوری گونه­های درختی در یک حوضه آبخیز، می­تواند به اصلاح و بهبود برنامه­های جنگل­کاری­های احیایی و غنی­سازی در طرح­های منابع طبیعی کمک شایانی بنماید. چرا که با مقایسه میزان تجدیدحیات گونه­های درختی در ارتفاعات و شرایط ادافیکی مختلف، می­توان گونه مناسب را برای آن شرایط انتخاب و از دوباره کاری در کاشت و نیز صرف اعتبارات کلان برای انجام عملیات مراقبتی سنواتی در طرح­های جنگل­کاری جلوگیری کرد.

امان زاده و همکاران در بررسی زادآوری طبیعی راش در حفره­های طبیعی جنگل­های اسالم، نشان دادند که بین سطح حفره­ها و فراوانی زادآوری ارتباط معنی­داری وجود دارد و با افزایش سطح حفره­ها، از تعداد نهال­های راش و ممرز، کاسته می­شود. اما همبستگی فراوانی گونه افرا با اندازه حفره­ها از نظر آماری معنی­دار نبود (2). مرتضی­پور و همکاران رابطه بین زادآوری درخت راش با شکل زمین را مطالعه کرده و به این نتیجه رسیدند که بیشترین میزان پوشش زادآوری راش در روی یال­ها وجود دارد و بین درصد پوشش زادآوری راش با شکل زمین همبستگی معنی­داری وجود دارد (19). نتیجه تحقیقات رضوی نشان داد که میانگین تعداد زادآوری با تغییرات ارتفاع از سطح دریا، اختلاف معنی­داری داشته است. تجدیدحیات با نوع گونه در شرایط متفاوت نیز تغییر می­کند (12). نتایج یک تحقیق نشان داد که مقدار و تراکم زادآوری در توده­های طبیعی با توده­های بهره­برداری شده در سطح احتمال 01/0 اختلاف معنی­داری دارند و بیشترین تراکم نها­ل­ها در توده­های بهره­برداری شده، مشاهده شده است (3). البته بهره­برداری به تجدیدحیات استقراریافته، آسیب می­رساند. توانکار و همکاران نشان دادند که در نتیجه بهره­برداری، 14% از زادآوری منطقه، تحت تاثیر صدمات مکانیکی ناشی از عملیات بهره­برداری قرار گرفته است (6). مطالعه دیگری نیز نشان داد که در عملیات قطع و تبدیل درختان به 3/3 درصد زادآوری و پس از عملیات وینچینگ و خروج چوب­آلات به 8/4 درصد تجدیدحیات استقراریافته، آسیب وارد شده است که بیشترین آن مربوط به گروه سنی خال بود (17). مطالعات انجام شده، همچنین نشان داده است که عواملی مانند چرای دام، آتش­سوزی، جمع­آوری بذر درختان برای تعلیف دام، خشکی تابستان و وجود آفات و امراض بذرها و نهال­ها در زادآوری بلوط زاگرس موثر بوده است (14).    

زادآوری طبیعی از مهمترین عوامل موثر بر بقا و پایداری جنگل­های طبیعی تلقی می­شود. امیری و همکاران نشان دادند که با افزایش ارتفاع از سطح دریا، فراوانی نهال­ها و نونهال­ها بطور منظم، تغییر نمی­کند. در ارتفاعات پایین (کمتر از600 متر)، فراوانی تجدیدحیات افزایش و سپس در ارتفاع 1100 متری کاهش و دوباره افزایش می­یابد. براساس این تحقیقات، بیشترین تعداد نهال در جهت­های جنوب غربی و شمال شرقی و شیب­های کمتر از 10% مستقر شده است و تاج پوشش مناسب برای استقرار زادآوری بلوط، 75-90 درصد بدست آمده است (4).

پژوهش حاضر با هدف پیدا کردن شناخت نسبی از وضعیت زادآوری گونه­های درختی در جنگل­های طبیعی کوهستانی منطقه آستارا و تغییرات کمی آن با افزایش ارتفاع از سطح دریا انجام گرفته است. نتیجه حاصله می­تواند در برنامه­ریزی­های مدیریتی و اجرایی مورد توجه قرار گیرد. انتظار می­رود با آگاهی از ارتباط بین این ویژگی­ها با تغییرات کمی تجدیدحیات، نتیجه مطلوب­تری از سیاست­ها و تصمیمات متخذه، حاصل شده و نتایج سوء و خسارات ناشی از اعمال برنامه­های مرتبط، به حداقل ممکن کاهش یابد.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: منطقه مورد مطالعه در حوضه یک آستارا در محدوده ارتفاعی 500 الی 1700 متر از سطح دریا واقع است. حوضه یک، جزو تقسیم­بندی­ حوضه­های آبخیز 29گانه جنگل­های استان گیلان است که از شمال به مرز جمهوری آذربایجان، از شرق به محدوده روستاهای حاشیه جنگل، از جنوب به مرز حوضه دو آستارا و از غرب به استان اردبیل و محدوده منابع طبیعی این استان محدود می­شود (شکل 1). مساحت این حوضه بر اساس نقشه­ سبز سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور در حدود 24000 هکتار است. حداقل ارتفاع جنگل­های این حوضه تقریباً هم سطح دریای خزر و حداکثر آن 1800 متر از سطح دریای خزر است (13).

 

شکل1- موقعیت حوضه یک آستارا در روی نقشه

قسمت اعظم حوضه مورد مطالعه دارای اقلیم دریایی (بحری) است. گرم­ترین ماه­های سال، تیر و مرداد با درجه حرارت متوسط 1/30 درجه سانتی­گراد و سردترین ماه­های سال، دی و بهمن با درجه حرارت متوسط 5/2 درجه سانتی­گراد است. متوسط میزان بارندگی سالیانه آستارا 1200 میلی­متر است که عمدتاً بصورت باران و کمی هم بصورت برف است. این منطقه از نظر اقلیمی و بر اساس طبقه­بندی کوپن، جزء اقالیم مرطوب و در کلیموگرام باران و حرارت آمبرژه جزء اقالیم خیلی مرطوب با زمستان خنک است (13).

گونه­های درختی این ناحیه شامل: راش، بلندمازو، ممرز، توسکای ییلاقی، توسکای قشلاقی، انجیلی، لرگ، خرمندی، داغداغان، ملج، نمدار، اوجا، گیلاس وحشی، پلت، گردوی جنگلی، اوری، شیردار، ون، شمشاد، شب خسب، لیلکی، بارانک، سرخدار و برخی گونه­های دیگر است. با افزایش ارتفاع از سطح دریا و با تغییر در ترکیب گونه­های درختی، جوامع گوناگونی در این منطقه مشاهده می­شود. مهمترین تیپ­های جنگلی منطقه به ترتیب از هم سطح دریا تا ارتفاعات بالا شامل بلوط- شمشاد (Querco-Buxetum)، بلوط- ممرز (Querco-Carpinetum)، انجیلی- ممرز (Parrotio-Carpinetum)، راش (Fagetum hyrcanum) و راش- ممرز (Fageto-Carpinetum)، اوری (Quercus macranthera) و اوری- ممرز (Carpineto-Macranthera) است. غیر از تقسیم­بندی­های فوق، تیپ­های مختلف دیگری نیز در این جنگل­ها قابل مشاهده است که می­توان به تیپ­های توسکا- لرگ (در مناطق جلگه­ای و نقاطی با هیدرومورفی بالا)، آزاد- بلوط (در نقاط کم­ارتفاع و بیشتر در شیب­های جنوبی)، لرگ- شمشاد (در حاشیه رودخانه­ها و دره­های تنگ و تاریک) اشاره کرد (13 و 18).

منطقه مورد مطالعه دارای روستاها و آبادی­های متعددی است و آثار دست­اندازی و تصرف عرصه جنگل در مجاورت روستاها و حتی در داخل جنگل دیده می­شود. بیشتر این تخریب­ها در مجاورت روستاهای حاشیه جنگل و ارتفاعات ییلاقی مشاهده گردید که عموماً بصورت تبدیل عرصه جنگل به زمین زراعی و باغ و نیز قطع درختان جوان و شاخه­زنی بمنظور تعلیف دام است. دامداران روستاهای منطقه عموماً کوچ­رو هستند و پائیز و زمستان را در روستاهای پائین­دست (قشلاق) و بهار و تابستان را در مراتع و مراتع مشجر بالادست (ییلاق) سپری می­کنند. این مسأله همانند دیگر نواحی جنگلی شمال ایران منجر به وارد شدن خسارت به تمام طبقات ارتفاعی پائین بند، میان بند و ارتفاعات شده است.

روش بررسی: برای انجام این تحقیق، پس از شناسایی و تهیه نقشه منطقه مورد مطالعه، اطلاعات لازم با استفاده از فرم­های تهیه شده، جمع­آوری شد. نمونه­برداری به روش منظم تصادفی با قطعات نمونه دایره­ای با مساحت یک آر انجام و داده­های مربوطه در طبقات ارتفاعی 200 متری در محدوده مورد مطالعه از 500 تا 1700 متری جمع­آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. مجموعا 203 قطعه نمونه در کل منطقه مورد مطالعه، برداشت شد (شکل 2). بمنظور مطالعه تغییرات مشخصه­های مورد بررسی، منطقه مورد مطالعه به 5 طبقه ارتفاعی شامل: 500-700، 700-900، 900-1100، 1100-1300، 1300-1500 و 1500-1700 طبقه­بندی شد. برای سهولت کار، میانگین حداقل و حداکثر طبقات ارتفاعی هر طبقه، به عنوان معرف طبقات ارتفاعی آن طبقه، مورد استفاده قرار گرفت. بدین ترتیب پنج طبقه ارتفاعی مورد مطالعه بترتیب شامل 600، 800، 1000، 1200، 1400 و 1600 بود. برای آنالیزاطلاعات از نرم­افزار SPSS استفاده شد. برای تحلیل همبستگی بین متغیر مورد مطالعه با عامل ارتفاع از سطح دریا و بررسی  رابطه معنی­دار بین آنها، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده گردید.

 

 

شکل 2- موقعیت مراکز قطعات نمونه در طبقات ارتفاعی


نتایج

طبقه­بندی تجدیدحیات موجود بر اساس روش مرسوم سازمان جنگل­ها و مراتع کشور در آماربرداری از جنگل­های شمال بصورت قطربرابرسینه (cm 5/2-0 ، cm 5/7-5/2 و cm 5/12-5/7) و نیز نهال­های با ارتفاع کمتر از ارتفاع برابر سینه (m 30/1‹ ارتفاع) انجام گرفته است. نتایج مربوط به وضعیت زادآوری گونه­ها به تفکیک طبقات قطری و کل گونه­ها برای طبقات مختلف ارتفاعی در قطعات نمونه مورد بررسی در جداول 1 و 2 آورده شده است.

برای بررسی وجود یا عدم وجود همبستگی میان عامل اکولوژیک ارتفاع از سطح دریا و متغیر مورد مطالعه، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج نشان داد که بین ارتفاع از سطح دریا و تجدیدحیات گونه­های ممرز (049/0 P≤) و راش(038/0 P≤ ) و تجدیدحیات کل گونه­ها (034/0 P≤ ) در طبقات مختلف ارتفاعی به احتمال 95% ارتباط معنی­داری وجود دارد. در حالی که رابطه بین ارتفاع از سطح دریا و تجدیدحیات گونه­های توسکا، پلت، خرمندی، نمدار، شیردار، ملج، بلندمازو و اوری در طبقات مختلف ارتفاعی در سطح 05/0 معنی­دار نیست (جدول 3).

 

جدول 1- وضعیت تجدیدحیات گونه­ها در طبقات ارتفاعی در منطقه مورد مطالعه

نوع گونه

طبقات قطری  )cm(

تعداد تجدیدحیات در طبقات مختلف ارتفاعی (اصله در هکتار)

600 (متر)

800 (متر)

1000 (متر)

1200 (متر)

1400 (متر)

(1600 (متر)

کل طبقات

 

ممرز

5/2- 0

100

179

0

0

0

0

279

5/7- 5/2

4

29

33

0

0

0

66

5/12- 5/7

40

50

33

29

0

0

152

30/1 < ارتفاع

116

0

344

300

0

0

760

 

راش

5/2- 0

68

321

133

0

250

1417

2189

5/7- 5/2

48

107

100

57

250

1500

2062

5/12- 5/7

24

50

156

157

317

1234

1938

30/1 < ارتفاع

40

143

256

300

617

917

2273

 

توسکا

5/2- 0

4

93

44

0

0

0

141

5/7- 5/2

4

100

0

0

0

0

104

5/12- 5/7

4

50

0

0

0

0

54

30/1 < ارتفاع

4

0

89

0

0

0

93

 

پلت

5/2- 0

0

0

0

0

0

0

0

5/7- 5/2

0

0

0

0

0

0

0

5/12- 5/7

4

0

11

0

0

0

15

30/1 < ارتفاع

0

0

78

0

0

0

78

 

خرمندی

5/2- 0

64

21

0

0

0

0

85

5/7- 5/2

16

0

0

0

0

0

16

5/12- 5/7

32

0

0

0

0

0

32

30/1 < ارتفاع

92

0

0

0

0

0

92

 

نمدار

5/2- 0

0

14

0

0

0

0

14

5/7- 5/2

0

0

0

0

0

0

0

5/12- 5/7

0

0

11

0

0

0

11

30/1 < ارتفاع

0

0

0

0

0

0

0

 

شیردار

5/2- 0

80

14

0

0

0

0

94

5/7- 5/2

0

0

0

0

0

0

0

5/12- 5/7

0

0

0

0

0

0

0

30/1 < ارتفاع

104

0

0

0

0

0

104

 

ملج

5/2- 0

16

0

0

0

0

0

16

5/7- 5/2

0

0

0

0

0

0

0

5/12- 5/7

0

0

0

0

0

0

0

30/1 < ارتفاع

4

0

0

0

0

0

4

 

بلندمازو

5/2- 0

0

0

0

0

0

0

0

5/7- 5/2

0

0

0

0

0

0

0

5/12- 5/7

0

0

11

0

0

0

11

30/1 < ارتفاع

0

0

67

0

0

0

67

 

اوری

5/2- 0

0

0

0

0

0

0

0

5/7- 5/2

0

0

0

14

0

0

14

5/12- 5/7

0

0

0

14

0

0

14

30/1 < ارتفاع

0

0

0

157

0

0

157

 

کل گونه­ها

5/2- 0

332

642

177

0

250

1417

2818

5/7- 5/2

72

236

133

71

250

1500

2262

5/12- 5/7

104

150

222

200

317

1284

2277

30/1 < ارتفاع

360

143

834

757

617

917

3628

جدول 2- میانگین تعداد و درصد زادآوری گونه­ها در هکتار به تفکیک در طبقات مختلف ارتفاعی

نوع گونه

میانگین تعداد و درصد زادآوری کل گونه­ها در هکتار در طبقات مختلف ارتفاعی

طبقه ارتفاعی 600 متر

طبقه ارتفاعی 800 متر

طبقه ارتفاعی 1000 متر

طبقه ارتفاعی 1200 متر

طبقه ارتفاعی 1400 متر

طبقه ارتفاعی 1600 متر

کل طبقات ارتفاعی ( متر)

ممرز

(95/29%) 260

(03/22%)258

(01/30%)410

(32%) 329

-

-

(44/11%) 1257

راش

(74/20%) 180

(03/53%)621

(22/47%)645

(50%) 514

(100%)1434

(100%) 5118

(49/77%)8512

توسکا

(84/1%) 16 

(75/20%) 243

(74/9%)133

-

-

-

(57/3%) 392

پلت

(46/0%) 4

-

(51/6%)89

-

-

-

(85/0%) 93

خرمندی

(50/23%) 204

(79/1%) 21

-

-

-

-

(05/2%) 225

شیردار

(20/21%) 184

(20/1%) 14

-

-

-

-

(80/1%) 198

ملج

(31/2%) 20

-

-

-

-

-

(18/0%) 20

نمدار

-

(20/1%) 14

(81/0%)11

-

-

-

(23/0%) 25

بلندمازو

-

 

(71/5%)78

-

-

-

(71/0%) 78

اوری

-

 

-

(18%) 185

-

-

(68/1%) 185

کل گونه­ها

(100%) 868

(100%) 1171

(100%) 1366

(100%) 1028

(100%) 1434

(100%) 5118

(100%) 10985

 


 

جدول 3- رابطه بین ارتفاع از سطح دریا و تجدیدحیات گونه­های درختی

نوع گونه

N

R

سطح معنی­داری

ممرز

6

812/0

049/0*

راش

6

864/0

038/0*

توسکا

6

497/0-

316/0 ns

پلت

6

162/0-

760/0 ns

خرمندی

6

706/0-

117/0 ns

نمدار

6

434/0-

390/0 ns

شیردار

6

693/0-

127/0 ns

ملج

6

655/0-

158/0 ns

بلندمازو

6

131/0-

805/0 ns

اوری

6

131/0-

805/0 ns

کل گونه­ها

6

875/0-

034/0*

بحث

نتایج حاصله نشان داد که در منطقه مورد مطالعه، با افزایش ارتفاع از سطح دریا، فراوانی زادآوری گونه­ ممرز تا ارتفاع 1200 متر و گونه راش تا ارتفاع 1600 متر افزایش می­یابد. بیشترین فراوانی زادآوری گونه­های­ خرمندی، شیردار و ملج در ارتفاع 600 متر از سطح دریا، توسکا و نمدار در ارتفاع 800 متر، ممرز، پلت و بلندمازو در ارتفاع 1000 متر و راش و اوری در ارتفاع 1600 متر از سطح دریا مشاهده شده است.

در بین گونه­های مورد بررسی در منطقه مورد مطالعه، بیشترین فراوانی زادآوری در ارتفاع 600 متر متعلق به گونه ممرز و در ارتفاع 800 الی 1600 متر متعلق به گونه راش است. در طبقه ارتفاعی 600 متر، ممرز با 116 اصله در هکتار و در طبقات ارتفاعی 800 تا 1600 متر، گونه راش به ترتیب با 621، 644، 514، 1434 و 5118 اصله در هکتار، بیشترین سهم را در تجدیدحیات دارند. در ارتفاعات 1400 و 1600 متر، کل زادآوری مشاهده شده متعلق به گونه راش بود. در ارتفاع 1200 متر نیز 50% کل زادآوری متعلق به گونه راش و 32% متعلق به گونه ممرز و 18% زادآوری متعلق به گونه اوری بود. در طبقات ارتفاعی600 الی 1000 متر، به ترتیب بیش از 20%، 53% و 47% زادآوری متعلق به گونه راش بود. در طبقات ارتفاعی 1400 و 1600 متر از سطح دریا، زادآوری گونه ممرز و در طبقات ارتفاعی 1200-1600 متر، زادآوری گونه توسکا و پلت مشاهده نشد. زادآوری گونه­های خرمندی و شیردار در طبقات ارتفاعی 600-800 متر و زادآوری گونه نمدار در طبقات ارتفاعی 800-1000 متر مشاهده نشد. زادآوری گونه ملج فقط در ارتفاع 600 متر و زادآوری گونه بلندمازو فقط در ارتفاع 1000 متر و زادآوری گونه اوری نیز فقط در ارتفاع 1200 متر مشاهده شد.

طبقه ارتفاعی 1600 متر با بیش از 5000 اصله و طبقه ارتفاعی 600 متر با 868 اصله نهال در هکتار بترتیب بیشترین و کمترین تجدیدحیات را در بین طبقات ارتفاعی دارا هستند. بطورکلی با افزایش ارتفاع از سطح دریا، میانگین تعداد در هکتار زادآوری کل گونه­ها، افزایش می­یابد. نتایج نشان داد که همبستگی معنی­داری بین تعداد در هکتار زادآوری گونه­های ممرز و راش و میانگین زادآوری کل گونه­ها با ارتفاع از سطح دریا وجود دارد. برخی مطالعات نشان داده­اند که عوامل محیطی بالاخص ارتفاع از سطح دریا، نقش مهمی در استقرار زادآوری دارند (4، 9، 10 و 21). وجود درصد بالای زادآوری گونه راش در طبقات ارتفاعی بالا، در مجموع بیانگر وجود شرایط رویشگاهی مناسب استقرار این گونه است. مروی مهاجر نشان داد که حدود ارتفاعی مناسب برای استقرار گونه راش، 900 تا 1500 متر از سطح دریا است (20). در بررسی دیگری، مناسب­ترین ارتفاع برای استقرار راش 1000 تا 1200 متر از سطح دریا بدست آمده است (8) و ارتفاع از سطح دریا به عنوان یکی از عوامل محدود کننده در استقرار گونه­های درختی و زادآوری است (23 و 24).

با توجه به کاهش چشمگیر زادآوری گونه­های همراه راش در طبقات ارتفاعی بالا، مشخص می­شود که به دلیل تراکم بالای راش از نظر تعداد و تغییرات تدریجی بوجود آمده در وضعیت خاک و هوموس جنگل، توالی تدریجی توده­های ناخالص راش به راشستان خالص اتفاق افتاده و با توجه به این تغییرات، بقای توده های جنگلی در راشستان­های خالص چندان به درازا نخواهد کشید. چون یکی از عوامل پایداری راشستان­ها، وجود گونه­های همراه به ویژه ممرز برای سرعت بخشیدن به تجزیه لاشبرگ وایجاد پناه مناسب برای استقرار تجدیدحیات راش است. در غیر این صورت در آینده نه چندان دور شاهد اضمحلال توده های راش به دلیل تراکم لاشبرگ تجزیه نشده راش، افزایش اسیدیته خاک در اثر ورود ترکیبات فنلی برگ راش به خاک و نیز کاهش تاج پوشش و پناه کافی برای ایجاد محیط مناسب برای استقرار زادآوری در برخی لکه­ها خواهیم بود (15 و 22).

نکته قابل توجه در خصوص میزان زادآوری گونه­های درختی، وجود روستاها در حاشیه جنگل و نیز وجود دام و دامدار کوچ­رو است و علی­رغم این که بخش وسیعی از منطقه مورد مطالعه در محدوده سری­های دو و سه حفاظتی آستاراچای قرار دارند، ولی در همین  سری­های حفاظتی، چند روستا با دام­های ثابت وجود دارند که همین دام­ها باضافه دام­های روستاهای پایین­دست در فصول گرم سال توسط اهالی به ارتفاعات ییلاقی انتقال یافته و در مراتع و نیز مراتع مشجر نگهداری می­شوند. در طول سال نیز دام­ها بدون هیچ­گونه محدودیتی در جنگل­های اطراف روستاها و آبادی­ها رها و چرانیده­ می­شوند. با این اوصاف، بجز مناطق دوردست نسبت به روستاها و نقاط صعب­العبور، عملاً مناطقی که از نظر زادآوری و استقرار آن دارای وضعیت طبیعی و دست نخورده باشند، باقی نمی­ماند. در پیمایش صحرایی نیز حداکثر سعی بر این بوده است که این مناطق نسبتاً بکر شناسایی و آمار جمع­آوری شده از آنها در آنالیزها وارد گردد.

در این بررسی، بیشترین فراوانی تجدیدحیات گونه ممرز در ارتفاع 1000 متر از سطح دریا بدست آمد. در ارتفاع 600 متر نیز بیشترین فراوانی تجدیدحیات در مقایسه با سایر گونه­ها، متعلق به گونه ممرز بوده است. در ارتفاع 1200 متر، 32% زادآوری متعلق به گونه ممرز بود. هرچند در مجموع، بیشترین زادآوری (بیش از 77%) در طبقات ارتفاعی مورد بررسی (600-1600 متر از سطح دریا)، متعلق به گونه راش بوده است، با این وجود به نظر می­رسد که در کل طبقات ارتفاعی جنگل­های شمال کشور، بیشترین زادآوری متعلق به گونه ممرز باشد، زیرا ممرز از نظر تعداد و حجم، نخستین گونه جنگل‌های شمال کشور است (11) و در تمام طبقات ارتفاعی مورد مطالعه و ارتفاعات پایین تر از منطقه مورد بررسی و سایر جهات از جمله جهت جنوبی نیز می­تواند مستقر شود. درصورتی که راش بجز در موارد نادر، فقط در طبقات ارتفاعی مورد بررسی حضور دارد. از طرفی علت عدم حضور تجدیدحیات گونه ممرز در برخی طبقات ارتفاعی مورد مطالعه، نیاز به بررسی دارد. بنظر می­رسد که اجرای سیاست صرفاً حفاظتی در توده­های طبیعی، چندان به نفع طبیعت نبوده و ساختار طبیعی و حرکت تدریجی اکوسیستم­های جنگلی به سوی کلیماکس، به خطر افتادن حیات برخی از گونه­ها و نهایتاً تیپ­های جنگلی را در پی داشته است و می­بایست هرچه سریع­تر با دخالت و اجرای به موقع شیوه­های جنگل­شناسی مناسب، این گونه­ها و توده­های جنگلی را از خطر رهانید.

نتیجه این مطالعه نشان داد که تعداد در هکتار تجدیدحیات کل گونه­های درختی با افزایش ارتفاع از سطح دریا افزایش می­یابد. نتایج همچنین نشان داد که همبستگی معنی­داری بین تعداد در هکتار زادآوری گونه­های ممرز و راش و میانگین زادآوری کل گونه­ها با ارتفاع از سطح دریا وجود دارد. بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه قطری با ارتفاع کمتر از 30/1 متر و کمترین تعداد تجدیدحیات در طبقه قطری 5/2 – 5/7 سانتی­متر مشاهده شد. در بین گونه­های مورد بررسی، در ارتفاع 600 متر از سطح دریا، بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه قطری 0- 5/2 سانتی­متر مربوط به ممرز و در طبقه قطری با ارتفاع کمتر از 30/1 متر، متعلق به شیردار بود. در ارتفاع 1000 متر از سطح دریا، بیشترین فراوانی تجدیدحیات در طبقه با ارتفاع کمتر از 30/1 متر، متعلق به ممرز بود. در سایر موارد، گونه راش بیشترین فراوانی تجدیدحیات را داشت. بدین ترتیب بیش از 75 درصد تجدیدحیات متعلق به گونه راش و بیش از 10 درصد زادآوری مربوط به گونه ممرز بوده و در مجموع، گونه­های راش، ممرز و توسکا بیش از 90 درصد ترکیب زادآوری منطقه مورد مطالعه را به خود اختصاص داده­ اند. 

1- ابراهیمی، ع.، ثاقب طالبی خ. و گرجی بحری، ی. 1383. بررسی نیاز رویشگاهی لرگ در جنگل تحقیقاتی «واز» مازندران، فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، (18): 481-508.
2- امان زاده، ب.، امانی، م.، امین املشی، م. و صالحی، م. 1385. بررسی زادآوری راش در حفره­های طبیعی جنگل­های اسالم، فصلنامه پژوهش و سازندگی، (71): 19-25.
3- امیری، م.، درگاهی، د.، حبشی، ه.، آزادفر، د. و سلیمانی، ن. 1387. مقایسه تراکم زادآوری و تنوع گونه­ای در توده­های طبیعی و مدیریت شده جنگل بلوط لوه، فصلنامه علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 15(6): 44-53.
4- امیری، م.، درگاهی، د.، حبشی ه. محمدی، ج. 1387. تاثیر عوامل فیزیوگرافی بر زادآوری طبیعی گونه بلوط بلند مازو (Quercus castaneifolia C. A .Mey) در جنگل­های بلوط لوه، گرگان، فصلنامه پژوهش و سازندگی، (21): 116-123.
5- پورمجیدیان، م.ر. و مرادی، م. 1388. بررسی ویژگی­های رویشگاهی و جنگل­شناسی گونهJuniperusexcelsaدر جنگل­های طبیعی آیلان در استان قزوین، فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 17 (3): 475-487.
6- توانکار، ف.، مجنونیان، ب. و بنیاد، ا.ا. 1388. بررسی آثار بهره­برداری بر زادآوری و فشردگی خاک جنگل در سیستم چوبکشی زمینی (مطالعه موردی: جنگل اسالم استان گیلان)، فصلنامه علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 13 (48): 449-456.
7- توانکار، ف.، بنیاد، ا.ا. و ایرانپرست بداغی، ا. 1392. تأثیر خشکه‌دارها بر تنوع گونه‌ای و فراوانی تجدیدحیات طبیعی درختان در اکوسیستم­های طبیعی جنگل­های گیلان، مجله پژوهشهای گیاهی (زیست­شناسی ایران)، 26(3): 267-280.
8- حسن زاد ناورودی، ا.، نمیرانیان، م.، مروی مهاجر، م.ر. و عزیزی، پ. 1379. تأثیر جهت دامنه و ارتفاع از سطح دریا بر میزان حجم سرپای راشستان­های طبیعی اسالم، مجله منابع طبیعی ایران، 52 (3): 201-215.  
9- حیدری، م.، پوربابایی، ح. و عطار روشن، س. 1390. وضعیت زادآوری طبیعی بلوط ایرانی در بین گروه­های بوم­شناختی در ناحیه رویشی کردو-زاگرس، مجله زیست­شناسی ایران، 24(4): 578-592. 
10- خسروجردی، ا.، درودی، ه. و نامدوست، ط. 1387. بررسی تاثیر چرا و عوامل توپوگرافی بر زادآوری گونه پسته در جنگل­های خواجه کلات، فصلنامه پژوهش و سازندگی، (21): 38-44.
11- رسانه، ی.، مشتاق کهنمویی م.ح. و صالحی، پ. 1380. بررسی کمی و کیفی جنگل­های شمال، در: مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت جنگل­های شمال و توسعه پایدار، 14- 16 شهریور 1379، رامسر، 55- 79.
12- رضوی، س.ع. 1388. نقش عوامل فیزیوگرافیک روی مشخصات کمی تیپ­های جنگلی (جنگل تحقیقاتی واز)، فصلنامه پژوهشهای علوم و فناوری چوب و جنگل، 16(3): 121- 134.
13- سفرکار، ت. 1388. بررسی تأثیر افزایش ارتفاع از سطح دریا بر روی برخی خصوصیات کمی و کیفی توده های جنگلی کوهستانی حوزه یک آستارا، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده منایع طبیعی دانشگاه گیلان، 174ص.
14- شاکری، ز.، مروی مهاجر، م.ر.، نمیرانیان، م. و اعتماد، و. 1388. بررسی و مقایسه زادآوری دانه­زاد و شاخه­زاد در توده­های دست­نخورده و گلازنی شده بلوط زاگرس شمالی (مطالعه موردی: بانه کردستان)، ، فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، (17): 73-84.
15- عادل، م.ن.، پوربابائی ح. و امیدی، ع. 1393. ارزیابی تنوع گونه های علفی در راشستان بهره­برداری نشده، مطالعه موردی: رودبار گیلان، مجله پژوهشهای گیاهی (زیست­شناسی ایران)، 27(4): 681- 690.
16- کرمی، آ.، فقهی؛ ج. و مروی مهاجر، م.ر. 1392. تحلیل و سنجش بوم‌شناختی وضعیت مکانی روشنه‌های تجدیدحیات در تیپ‌های گوناگون جنگل‌های طبیعی راش شمال ایران (مطالعۀ موردی: بخش‌ گرازبن، جنگل خیرود)، نشریه محیط زیست طبیعی (مجله منابع طبیعی ایران)، 66(4): 411-422.
17- لطفعلیان، م.، مجنونیان، ب.، رضوانفر، م. و  پارساخو، آ. 1387. بررسی صدمات بهره برداری جنگل به شیوه تک­گزینی بر توده و زادآوری، فصلنامه علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 12 (46): 363- 372.
18- متاجی، ا. و بابایی کفایی، س. 1385. بررسی جوامع گیاهی و شرایط فیزیوگرافیکی به منظور تهیه نیمرخ جوامع جنگلی شمال ایران، فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 14(3): 258- 268.
19- مرتضی پور، ص.، مروی مهاجر، م.ر.، ثاقب طالبی، خ. و زاهدی امیری، ق. 1384. بررسی رابطه زادآوری درخت راش با شکل زمین، فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 13(4): 447- 474.
20- مروی مهاجر، م.ر. 1355. بررسی خواص کیفی راشستان­های شمال ایران. نشریه دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، 34: 77- 96. 
 
21- Haishan, D., Yanjun, Z., Kerong, Z., Mingxi, J. and Quanfa, Z. 2010. Age structure and regeneration of subalpine fir (Abies fargesii) forests across an altitudinal range in the Qinling Mountains, China, Forest Ecology and Management, 259(3): 547-554.
22- Hutchinson, T.F., Boerner, R.E.J., Sutherland, S., Sutherland, E.K., Ortt, M. and Iverson, L.R. 2005. Prescribed fire effects on the herbaceous layer on mixed-oak forests, Canadian Journal of Forest Research, 35: 877-890.
23- Wangda, P. and Ohsawa, M. 2006. Structure and regeneration dynamics of dominant tree species along altitudinal gradient in a dry valley slopes of the Bhutan Himalaya. Forest Ecology and Management, 230: 136-150.
24- Wang, T., Liang, Y., Ren, H., Yu, D., Ni, J. and Ma, K. 2004. Age structure of Picea schrenkiana forest along an altitudinal gradient in the central Tianshan Mountains, northwestern China, Forest Ecology and Management, 196: 267–274.
دوره 31، شماره 4
بهمن 1397
صفحه 781-790
  • تاریخ دریافت: 15 مرداد 1395
  • تاریخ بازنگری: 10 شهریور 1395
  • تاریخ پذیرش: 03 اردیبهشت 1396