نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشگاه آزاد اسلامی مشهد
چکیده
منطقه علیبلاغ واقع در ضلع غربی پارک ملی تندوره، یکی از مناطق دیدنی شهرستان درگز محسوب میباشد. حضور تپه ماهورها، ارتفاعات صخرهای و درختان پیر و تنههای قطع شده، این منطقه را از نظر انتشار گلسنگها ارزشمند میسازد؛ با این حال بررسی گلسنگهای منطقه تاکنون منحصر به گزارش 18 گونه بودهاست. تحقیق حاضر با هدف شناسایی آرایههای بیشتری از گلسنگهای پوستنشین و بررسی چگونگی توزیع آنها بر پوست تنه و شاخهها و یافتن رابطه احتمالی بین ارتفاع محل رویش گلسنگ بر روی بستر از سطح خاک انجام شد. شناسایی بر اساس روشهای استاندارد ماکرو-میکروسکوپی و تستهای رایج شیمیایی و تجزیه و تحلیلهای آماری با استفاده از نرمافزار SPSS انجام شد. نمونههای بررسیشده، 17 گونه با چهار گزارش شامل Physcia caesia, Lecanora albellula, Parmelia sulcata, Phaeophyscia ciliata را برای خراسان-رضوی در برمیگیرد. آنالیزهای آماری نشان داد که بیشترین تالها به ترتیب متعلق به Teloschistaceae و Physciaceae میباشند؛ همچنین جنس Physcia نسبت به سایر جنسها با فراوانی بیشتری بر سطح تنه و شاخهها میروید. بالاخره رابطه معنیداری بین ارتفاع رویش تال از سطح خاک و گونه وجود نداشت.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Preliminary investigation of the ecological interaction between corticolous lichens and Juniperus excelsa (cause study of the Tandoureh forests)
چکیده [English]
Alibilagh region, situated in the western side of Tandoureh National Park, is one of the impressive views in Dargaz town. In the point of view of distribution of lichens, the site is valuable because of the existence of hills, rocky highlands, old trees and broken trunks. However, the investigation of Alibolagh’s lichens is restricted to 18 species. The present research was done with the goals of the identification of more corticolous lichens and the investigation of distribution of the lichens on the bark of trunks and twigs and also finding the probable relation between the heights of the place of vegetation from the soil surface. Laboratory identifications were done on the base of standard macro-microscopy methods and the current chemical tests. The statistical analysis was done by using SPSS. 17 species identified included four new reports Lecanora albellula, Parmelia sulcata, Phaeophyscia cilita and Physcia caesia for Rzavi Khorasan province. The statistical analysis showed that Teloschistaceae and Physciaceae have the most frequency on the trunks and twigs. Also there is no meaningful relation between the height of the establishment of the thalli on the substrate and the species.
کلیدواژهها [English]
بررسی مقدماتی برهمکنش اکولوژیک بین گلسنگهای پوسترست و درختان ارس
(مطالعه موردی جنگلهای تندوره)
مهرو حاجی منیری
مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی
تاریخ دریافت: 24/8/93 تاریخ پذیرش: 9/12/95
چکیده
منطقه علیبلاغ واقع در ضلع غربی پارک ملی تندوره، یکی از مناطق دیدنی شهرستان درگز میباشد. حضور تپه ماهورها، ارتفاعات صخرهای و درختان پیر و تنههای قطع شده، این منطقه را از نظر انتشار گلسنگها ارزشمند میکند؛ با این حال بررسی گلسنگهای منطقه تاکنون منحصر به گزارش 18 گونه بودهاست. این تحقیق با هدف شناسایی آرایههای بیشتری از گلسنگهای پوستنشین و بررسی چگونگی توزیع آنها بر پوست تنه و شاخهها و یافتن رابطه احتمالی بین ارتفاع محل رویش گلسنگ بر روی بستر از سطح خاک انجام شد. شناسایی بر اساس روشهای استاندارد ماکرو-میکروسکوپی و تستهای رایج شیمیایی و تجزیهوتحلیلهای آماری با استفاده از نرمافزار SPSS انجام شد. نتایج شامل 17 گونه با چهار گزارش Physcia caesia, Lecanora albellula, Parmelia sulcata, وPhaeophyscia ciliata برای خراسانرضوی بود. تحلیلهای آماری نشان داد که بیشترین تالها بهترتیب متعلق به Teloschistaceae و Physciaceae میباشند؛ همچنین جنس Physcia نسبت به سایر جنسها با فراوانی بیشتری بر سطح تنه و شاخهها میروید؛ اما رابطه معنیداری بین ارتفاع رویش تال از سطح خاک و گونه وجود نداشت. بنابراین به نظر میرسد تغییرات جزئی در جایگاه گلسنگهای پوسترست، بر رویش آنها تأثیری ندارد.
واژههای کلیدی: گلسنگهای پوسترست، فراوانی، پارک ملی تندوره، خراسان رضوی
نویسنده مسئول، تلفن: 09155113725 ، پست الکترونیکی: m.h.moniri@mshdiau.ac.ir
مقدمه
گلسنگها ساختارهای همزیستی هستند که پیوند زیستی نزدیکی بین اجزای تشکیلدهنده آنها یعنی قارچها با جلبکها و یا سیانوباکتریها شکل میگیرد. این موجودات موفق مرکب با قدمت چهارصد میلیون ساله از همراهی اعضای دو یا گاهی سه سلسله بیولوژیک تشکیل شدهاند. گلسنگها تقریباً در تمام زیستگاههای خاکی از مناطق گرمسیری تا نواحی قطبی یافت می شوند (16). با همه چالشهایی که در تاکسونومی گلسنگها وجود دارد، طی دهه اخیر شاهد پیشرفت قابل ملاحظهای در شناسایی گلسنگهای ایران بودهایم (18، 19 و 22). گسترش نواحی کوهستانی در این کشور و توصیف آرایههای جدید نشان میدهد که فلور گلسنگهای ایران میتواند بسیار غنیتر از یافتههای کنونی باشد (12، 13 و 23).
در تاریخچه تاکسونومی گلسنگ های خراسان، نام پارک ملی تندوره با معرفی گونههای متعدد در سال 2004 مطرح شد (4 و 19). این پارک که در ناحیه خشکی از صفحات شمال خراسانرضوی قرار گرفتهاست، منطقهای کوهستانی مرکب از تپهماهورهای مرتفع در جنوب و رشتههای سنگی در شمال است که با ایجاد درههای عمیق، زیستگاه متنوعی محسوب میشود. بارندگی سالیانه و میانگین حداقل و حداکثر دمای سالیانه آن بر اساس آمار ده ساله سازمان هواشناسی به ترتیب 250 تا 305 میلیمتر و 7/9 و 9/15 درجه سانتیگراد میباشد.
در ادامه شناسایی گلسنگهای این منطقه حفاظت شده، زیستگاههای متفاوت علیبلاغ در ارتفاع 1400-1300 متری در سال 2004 برای یافتن گونههای بیشتر تحت کاوش قرار گرفت که نتایج بررسی های آن در سالهای 2009 و 2011 با معرفی 18 گونه متعلق به 14 جنس، به شرح زیر به چاپ رسید (5 و 7). تالهای مورد بررسی از سطح بسترهایی مانند سنگهای آهکی، خاک، پوست درختان خزانپذیر و در میان خزهها جمعآوری شده بودند.
Acarospora laqueata Stizenb.; Anaptychia desertorum (Rupr.) Poelt; Aspicilia oxneriana – O. B. Blum; Caloplaca polycarpoides (J. Steiner) M. Steiner & Poelt; Cladonia pyxidata (L.) Hoffm. ;Collema cristatum (L.) weber ex F. H. Wigg., C. polycarpon Hoffm.; Fulgensia fulgens (Sw.) Elenkin; Lecidea tessellata Flörke ; Leptogium gelatinosum (With.) J. R. Laundon; Peltigera monticola Vitik., P. praetextata (Flörke ex Sommerf.) Zopf, Physcia dimidiata (Arnold) Nyl.; Ph. tribacia (Ach.) Nyl.; Seirophora orientalis Frödén, S. austroarabica (Sipman) Frödén; Squamarina concrescens (Müll. Arg.) Poelt; Toninia sedifolia (Scop.) Timdal.
مواد و روشها
علیبلاغ با مساحت تقریبی 8000 هکتار در منتهیالیه ضلع غربی پارکملی تندوره و در 80 کیلومتری غرب شهرستان درگز، بین '32 °58 تا '34°58 طول شرقی و '34°37 تا '36°37 عرض شمالی قرار دارد (شکل 1). اخیرآً تالهای پوسترست سطح درختان ارس (Juniperus excelsa M. Bieb.) در محدوده ارتفاع 930-900 متری منطقه علیبلاغ در فصول بهار و تابستان سال 1390 جمعآوری و تحت بررسیهای گلسنگشناسی قرار گرفت. تالها بر اساس محل رویش (بر روی شاخه یا تنه) از یکدیگر تفکیک شدند. ارتفاع رویش هر تال از سطح خاک به کمک یک متر فلزی اندازهگیری شد تا امکان وجود رابطه احتمالی بین گونه (پس از شناسایی)، نوع بستر (تنه یا شاخه) و فاصله آن از سطح خاک با استفاده از نرمافزار SPSS بررسی شود.
گونهشناسی با استفاده از صفات مورفولوژیک، آناتومیک و تستهای شیمیایی به کمک معرفهای رایج K (هیدروکسیدپتاسیم 10%)، C (سفیدکنندههای خانگی) و KI/I (لوگل) انجام شد (17).
شکل 1- موقعیت درگز در خراسان رضوی و علیبلاغ در شهرستان درگز (سازمان نقشهبرداری استان خراسان رضوی، 1386)
نتایج
از میان 50 تال جمعآوریشده، 17 گونه متعلق به 10 جنس از شش خانواده و سه راسته در رده Lecanoromycetes، شناسایی شدند (21) (جدول1).
جدول 1- گلسنگهای شناساییشده به تفکیک آرایهها
species |
genus |
family |
order
|
A. ciliaris |
AnaptychiaKörb. |
Physciaceae |
Lecanorales |
C. cf. borreri |
CaloplacaTh. Fr. |
Teloschistaceae |
Teloschistales |
C. antennaria |
CandelariellaMüll. Arg. |
Candelariaceae |
Lecanorales |
L. albellula |
LecanoraAch. |
Lecanoraceae |
Lecanorales |
L. dispersa |
Lecanora Ach. |
Lecanoraceae |
Lecanorales |
M. rimisorediata |
Megaspora (Clauzade & Cl. Roux) Hafellner & V. Wirth. |
Megasporaceae
|
Pertusariales |
P. sulcata |
Parmelia Ach. |
Parmeliaceae
|
Lecanorales |
P. ciliata |
Phaeophyscia Moberg. |
Physciaceae |
Lecanorales |
P. orbicularis |
Phaeophyscia Moberg. |
Physciaceae |
Lecanorales |
P. adscendens |
Physcia(Schreb.) Michau. |
Physciaceae |
Lecanorales |
P. aipolia |
Physcia (Schreb.) Michx. |
Physciaceae |
Lecanorales |
P. caesia |
Physcia(Schreb.) Michx. |
Physciaceae |
Lecanorales |
P. stellaris |
Physcia(Schreb.) Michx. |
Physciaceae |
Lecanorales |
P. tenella |
Physcia(Schreb.) Michx. |
Physciaceae |
Lecanorales |
SeirophoraPoelt. |
Teloschistaceae |
Teloschistales |
|
X. candelaria |
Xanthoria(Fr.) Th. Fr. |
Teloschistaceae |
Lecanorales |
X. fallax |
Xanthoria(Fr.) Th. Fr. |
Teloschistaceae |
Lecanorales |
در بررسی ارتفاع تال از سطح زمین (جدول 2)، با توجه به اینکه ضخات پوست تنه و شاخهها و محتوای رطوبت آن که لازمه رشد گلسنگ است، به تدریج از پایین به طرف بالا کمتر میشود، لذا سعی شد ارتفاع رویش هر گونه از سطح خاک بررسی شود تا مشخص گردد آیا با دادههای موجود امکان یافتن رابطه معنیداری بین حضور هر گونه و ارتفاع رویش آن از سطح خاک وجود دارد یا خیر؟ در صورت وجود تفاوت، کدام گونه در فاصله کمتر و یا بیشتر از سطح زمین میروید. از اینرو برابری متوسط ارتفاع رشد گونههای مختلف گلسنگ نیز آزمون شد.
جدول 2- نوع بستر، تعداد تال و فاصله محل رویش هر گونه پوسترست از سطح خاک
نام گونهای |
تنهرست |
شاخهرست |
ارتفاع رویش از سطحخاک (سانتیمتر) |
تعداد تالهای جمعآوری شده |
Anaptychia ciliaris |
ü |
ü |
113 |
1 |
Caloplaca cf. borreri
|
ü ü |
̶ ̶ |
28 35 |
1 1 |
Candelariella antennaria |
̶ |
ü |
72 |
1 |
Lecanora albellula
|
̶ ̶ ü ü ü |
ü ü ̶ ̶ ̶ |
22 62 72 81 160 |
1 1 1 1 1 |
Lecanora dispersa |
̶ |
ü |
62 |
1 |
Megaspora rimisorediata |
̶ |
ü |
62 |
1 |
Parmelia sulcata |
̶ |
ü |
72 |
1 |
Phaeophyscia ciliata |
̶ |
ü |
108 |
1 |
Phaeophyscia orbicularis
|
ü ü ü ü ü |
̶ ̶ ̶ ̶ ̶ |
26 29 35 70 160 |
2 1 1 1 1 |
Physcia adscendens |
ü ü |
̶ ̶ |
29 70 |
1 1 |
Physcia aipolia
|
̶ ü ü ü ü ü ü ü |
ü ̶ ü ̶ ̶ ̶ ̶ ̶ |
22 26 62 70 81 107 159 177 |
1 1 1 1 2 1 2 1 |
Physcia caesia |
̶ |
ü |
62 |
1 |
Physcia stellaris |
̶ ü ü |
ü ̶ ̶ |
22 26 62 |
1 1 1 |
Physcia tenella |
ü ü |
̶ ̶ |
29 81 |
1 1 |
̶ ü ̶ ü ü |
ü ü ü ̶ ̶ |
22 82 108 159 177 |
2 1 1 1 1 |
|
Xanthoria candelaria |
|
ü |
72 |
1 |
Xanthoria fallax |
ü ü |
̶ ̶ |
75 160 |
1 1 |
جدول 3- فراوانی جنسهای پوست نشین به تفکیک خانواده و بستر رویش
پوسترست |
خانواده |
جنس |
فراوانی |
درصد فراوانی |
تنهرست و شاخهرست |
Physciaceae |
Physcia |
21 |
68/44 |
Phaeophyscia |
6 |
76/12 |
||
Anaptychia |
1 |
13/2 |
||
Teloschistaceae |
Seirophora |
7 |
89/14 |
|
Caloplaca |
3 |
38/6 |
||
Xanthoria |
3 |
8/6 |
||
Lecanoraceae |
Lecanora |
6 |
76/12 |
|
|
Parmeliaceae |
Parmelia |
1 |
33/33 |
شاخهرست |
Megasporaceae |
Megaspora |
1 |
33/33 |
Candelariaceae |
Candelariella |
1 |
33/33 |
جدول 4- توزیع فراوانی گونههای هر خانواده به تفکیک بستر رویش
پوسترست |
جنس |
گونه |
فراوانی |
درصد فراوانی |
تنهرست |
Physcia |
P. tenella |
2 |
4 |
P. adscendens |
2 |
4 |
||
Phaeophyscia |
P.orbicularis |
5 |
10 |
|
Xanthoria |
X. fallax |
2 |
4 |
|
شاخهرست |
Physcia |
P. caesia |
1 |
2 |
Phaeophyscia |
P. ciliata |
1 |
2 |
|
Parmelia |
P. sulcata |
1 |
2 |
|
Megaspora |
M. rimisorediata |
1 |
2 |
|
Lecanora |
L. dispersa |
1 |
2 |
|
Xanthoria |
X. candelaria |
1 |
2 |
|
Candelariella |
C. antenaria |
1 |
2 |
|
تنهرست و شاخهرست |
Anaptychia |
P. ciliaris |
1 |
2 |
Physcia |
P. aipolia |
13 |
26 |
|
P. stellaris |
3 |
6 |
||
Seirophora |
S. orientalis |
7 |
14 |
|
Caloplaca |
C. cf. borreri |
3 |
6 |
|
Lecanora |
L. albellula |
5 |
10 |
بحث
اهمیت شناسایی M. rimisorediataاز سطح شاخههای درختان ارسدر این است که مشاهدات پیشین این گونه در خراسان رضوی تنها از سطح صخرهها بودهاست (11)؛ گزارش پوستنشین آن در شمالشرق ایران از استان خراسانشمالی جمعآوری شدهاست (21). در مقابل، تال L. dispersaقرار دارد که بر بسترهای متفاوتی مانند سنگهای آهکی و سیلیسی، شن و ماسه، سازههای فلزی، بتون، سطح دیگر گلسنگها و پوست گردوغبار گرفته درختان در نزدیکی مناطق شهری، میروید (20)؛ گزارشهای این گونه در خراسان رضوی تاکنون تنها به دو بستر صخره و پوست محدود بوده است (10).
با استناد به گونههای شناسایی شده (جدول 1)، فهرست گلسنگهای ایران (18 و 19) و مقالات پراکندهای که از شمالشرق ایران در سالهای اخیر به چاپ رسیدهاند (5، 6، 7، 8، 9، 10، 41 و 23) (گونههایی که برای اولین بار در این تحقیق از استان خراسانرضوی شناسایی و معرفی میشوند) عبارتنداز:
Caloplacacf. borreri J. R. Laundon, Lecanora albellula(Nyl.) Th. Fr., Parmelia sulcata Taylor, Phaeophyscia ciliata (Hoffm.) Moberg, Physcia caesia (Hoffm.) Hampe ex Fürnr.
Caloplaca borreri بهعنوان یک گونه مشکوک گزارش می شود، زیرا در سه تال جمعآوریشده از این گونه، آسکوکارپ بالغی که دارای آسکوسپورهایی با حجرات واضح باشد مشاهده نشد؛ از اینرو اندازهگیری آسکوسپور انجام نشد. ولی صفات مورفولوژیک بخش رویشی تال با گونه موصوف برابری کرد. بنابراین صحت شناسایی آن نیازمند جمعآوری و مطالعه تالهای بالغ بیشتر است.
جدول 2 نشان میدهد که در گلسنگهای تنهرست و شاخهرست، متوسط ارتفاع رشد از سطح زمین در خانواده Teloschistaceae بیش از سایر موارد و برابر 22±31/80 سانتیمتر میباشد. کمترین ارتفاع رویش از سطح زمین در هر سه خانواده برابر 22 سانتی متر میباشد. همچنین در گلسنگهای شاخهرست، متوسط ارتفاع رشد از سطح زمین در دو خانواده Parmeliaceae و Candelariaceae با 72 سانتیمتر بیش از خانواده Megasporaceae میباشد. از میان گلسنگهای شاخهرست تحت بررسی، کمترین ارتفاع رویش از سطح زمین متعلق به خانواده Megasporaceae با ارتفاع رویش 62 سانتیمتر است. آمار توصیفی مذکور در جدول 5 آمدهاست.
بنا بر دادههای جدول 3 (شکل 2) جنسPhyscia با فراوانی 68/44 درصد در مقایسه با سایر جنسهای پوسترست تحت بررسی، بیشترین پوشش را تشکیل دادهاست. در خانواده TeloschistaceaeجنسSeirophoraدر مقایسه با دو جنس دیگر این خانواده فراوانی بیشتری دارد. در گلسنگهای شاخهرست توزیع فراوانی جنسها یکسان است.
شکل 2- نمودار میلهای تنوع زیستی گلسنگهای تنهرست و شاخهرست بر حسب جنس به تفکیک خانواده
بر اساس جدول 4، در گروه تنهرستها بیشترین فراوانی متعلق به گونه P. orbicularisاست؛ در حالی که در مجموعه تنه و شاخهرستها بیشترین فراوانی متعلق به گونه P. aipoliaمیباشد. نمودار میلهای ذیل نمایش این فراوانی است (شکل 3).
تجزیهوتحلیل دادههای جدولهای 3 و 5 نشان میدهد که در گلسنگهای پوسترست، اختلاف معنیداری (در سطح پنج درصد) بین گونه و متوسط ارتفاع رشد از سطح خاک
وجود ندارد (جدول 6).
بر اساس دادههای موجود، حداکثر اختلاف ارتفاع گونهها از سطح خاک در حدود 140 سانتیمتر است، رطوبت هوای مجاور به تنه و شاخههای پایینتر در این دامنه ارتفاع (160-22 سانتیمتر) تغییرات زیادی ندارد. جدول 6 بهخوبی نشان میدهد که توزیع گونههای رورست مستقل از تغییرات محدود ارتفاع است؛ در این دامنه ارتفاع رطوبت اتمسفر و پوست تنه و شاخهها تقریباً ثابت است.
شکل 3- نمودار میلهای فراوانی تنوع زیستی گونههای گلسنگ پوستنشین به تفکیک خانواده و بستر
جدول 5- آمار توصیفی مربوط به خانواده گلسنگهای پوسترست به تفکیک ارتفاع رویش از سطح خاک
پوسترست |
خانواده |
کمترین ارتفاع |
بیشترین ارتفاع |
میانگین |
خطای معیار |
شاخهرست |
Parmeliaceae |
72 |
72 |
00/72 |
--- |
Megasporaceae |
62 |
62 |
00/62 |
--- |
|
Candelariaceae |
72 |
72 |
00/72 |
--- |
|
تنهرست و شاخهرست |
Physciaceae |
22 |
177 |
43/77 |
22 |
Teloschistaceae |
22 |
177 |
31/80 |
22 |
|
Lecanoraceae |
22 |
160 |
50/76 |
22 |
گلسنگها برای تأمین رطوبت مورد نیاز خود تنها به هوای مجاور و یا محتوای خارجیترین لایه سطح پوست متکی هستند. همانطور که بین عناصر غذایی خاک و کلنی شدن اسپورهای میکوریز در ریزوسفرهای گیاه آویشنکوهی همبستگی وجود دارد (1)، بین رطوبت و اسیدیته پوست تنه و شاخههای درختان با رورستهای آنها نیز ارتباط وجود دارد (16). میدانیم که گلسنگها فقط پوستههای زیستی هستند که ارتباط عمیقی با بستر رویش نداشته، خشکی را بهخوبی تحمل میکنند و میتوانند بدون هیچگونه آسیبی، حتی تنفس را مدتی به تأخیر بیندازند. گلسنگها رقابت کنندگان ضعیفی هستند ولی فیزیولوژی مقاوم به خشکی (Poikilohydric) راز توزیع گسترده آنهاست.
همانطور که تعیین فراوانی خانوادهها و جنسها، پراکنش جغرافیایی و اشکال زیستی از نتایج مهم برآورد مطالعه فلورستیک رستنیهای پیدازاد مناطق مختلف ایران میباشد (2، 3)، لازم است بهتدریج این ویژگیها برای نهانزادان و به ویژه گلسنگها نیز اعمال شود تا شناخت بهتری از این رویشها نیز بهدست آید.
جدول 6- تحلیل واریانس بررسی اختلاف متوسط ارتفاع رشد گونههای مختلف گلسنگهای پوسترست
|
مجموع مربعات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
آماره فیشر |
مقدار احتمال (Sig.) |
بینگروهی |
294/409 |
5 |
859/81 |
032/0 |
999/0 |
درونگروهی |
126/112165 |
44 |
207/2549 |
|
|
کل |
420/112574 |
49 |
|
|
|
سپاسگزاری
بدینوسیله از خانم نگار سنگسفیدی (کارشناس ارشد
آمار)، برای انجام تجزیهوتحلیل آماری سپاسگزاری میشود.